[zaloguj się]
[pdf]

CHOWAĆ SIĘ (173) vb impf

sie (135), się (22), si(e) (16).

o oraz a jasne.

Fleksja
inf chować się
indicativus
praes
sg pl
1 chowåm się
2 chowåsz się
3 chowå się chowają się
praet
sg pl
1 m -m się chowåł, chowåłem się m pers
f -m się chowała m an
2 m -eś się chowåł m pers
3 m chowåł się, jest się chowåł m pers chowali się
f chowała się m an
n chowało się subst chowały się
fut
sg
3 m będzie się chować
imperativus
sg pl
2 chowåj się chowåjcie się, chowåjciéż się
conditionalis
sg pl
3 m by się chowåł m pers by się chow(a)li
f by się chow(a)ła m an
n by się chowało subst by się chowały

inf chować się (23). ◊ praes 1 sg chowåm się (5). ◊ 2 sg chowåsz się (2). ◊ 3 sg chowå się (42). ◊ 3 pl chowają się (28). ◊ praet 1 sg m -m się chowåł, chowåłem się (4). f -m się chowała (1). ◊ 2 sg m -eś się chowåł (2). ◊3 sg m chowåł się (19), jest się chowåł (1); chowåł się : jest się chowåł LibMal (8 : 1). f chowała się (3). n chowało się (2). ◊ 3 pl m pers chowali się (12). subst chowały się (3). ◊ fut 3 sg m będzie się chować (1). ◊ imp 2 sg chowåj się (4). ◊ 2 pl chowåjcie się (2), chowåjciéż się (1) BiałKat. ◊ con 3 sg m by się chowåł (6). f by się chow(a)ła (1). n by się chowało (1). ◊ 3 pl m pers by się chow(a)li (2). subst by się chowały (2). ◊ part praes act chowając się (6).

Sł stp s.v. chować, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) – XVIII w.

1. Chronić się, ukrywać się, mieścić się; latere, occultare se Mącz; reservare se, servare se Cn (62): Zeliſlawfki zawſſdi ſzie chowal v Richfalſkiego Alye yego thowarziſche blankaly ſchie y thu y owdzie LibMal 1543/68v; Na on czaſz gdi zida Michala wzyąli yeſth ſzyą chowal wkobilnyczy dwye Noczy LibMal 1553/177v, 1543/67v, 75v, 1544/81v, 93 [2 r.], 1545/107v [2 r.] (12); Abi tha ſzmyya nyechowala ſzye wzyemy thwey Kro. mczi. LibLeg 11/168v, 11/169 [2 r.], 170; GliczKsiąż G4v, K6v; Leop 1.Par 12/8; BielKron 279, 312; Occultare se latebris, W kąciech á w skritych mieyſcách ſie chowáć. Mącz 258b, 43c, 133c, 185a; RejAp 148; Ale co to ieſt ſmiech/ gdzie ſie chowa/ iáko ſie s prędká wyrwie/ iż cżłowiek by naybárzyey chciał ſthrzymáć go nie może GórnDworz O2v; HistRzym 103v; BiałKat 276; BielSat N4; KochFr 68; ReszPrz 98; Iákom pierwey vcżyłá/ dębinę ſtáwiayćie/ [...] pod nią ſie chowayćie. BielSjem 41; OrzJan 98; Rozmáyta przemyślność ludzka: chowa ſie ieden ná to, áby ná końcu Roków ſwégo litigántá zdał SarnStat 1297; SkarKaz 275a [2 r.], 387a; GosłCast 65.
Fraza:»nie masz się na co chować« = nie warto ukrywać (1): MVſzę wyznáć/ bo ſye iuż niemáſz ná co chowáć. Nigdy bych był nie wierzył/ bych ták miał żáłowáć/ Tego zwłaſczá/ co nigdy mym właſnym nie było KochPieś 14.
W przen (2): PatKaz II 79; Chowáyąc ſye pod ſkrzydły twey ſwiętey możnośći. LubPs O6.
a. W odniesieniu do budowy organizmu żywego [w czym] (8): Wſſelka poſlugá brzuchowa/ do brzuchá wchodźi y wbrzuchu ſie chowa. March1 A4; GlabGad Ev, P4v; Abowiem zła wilgotność/ długo ſye w żyłach chowa SienLek 8; tym pozbędźieſz [...] wſzelkiego gárdłowego wrzodu/ ktoryſye we wnątrz chowa. SienLek 81, 89v [2 r.]; GórnDworz I.
b. Chować się na potem, oczekiwać (12): BierEz N3; Szczęśćić ſye to gryffowi iák bácze chowało. KochJez A4v.

chować się na co (8): Prot Dv; á tego potrzebá/ áby tylko ſye ná noc chowáiąc/ po obiedźie nie ſpał Oczko 27v; ABY OCIEC NIESZCZESNY ZARAZ ODZALOWAL WSZYTKIEGO, A NA TRWALSZE ROSKOSZY SIĘ CHOWAL. KochTr 26, 22; WisznTr 16; Lepiéy ſye nam ná lepſzé czáſy chowáć KochPieś 26; KochTarn 75; GrochKal 12.

Przen: Być przeznaczonym (2): Chował ſię Rzym iako pierwſze miáſto [...] pierwſzemu Apoſtołowi Piotrowi SkarŻyw 536, 536 marg.
2. Być grzebanym (po śmierći) (6): Ná tym też mieyſcu byłá piękna rola y wielka/ ná ktorey ſie ſtárzy krolowie y ſędzie Perſcy zmárli chowáli. HistAl F6v; A były tám dwie iáſkini/ iedná ná gorze gdzie ſie męſzcżyzni chowáli/ druga ná dole gdzye niewiáſty chowano BielKron 13; Vmárłych ćiał Turcy nie kłádą v kośćiołá [...] ále oſobno w polu ſie chowáią. BielKron 261, 13, 293, 465.
3. Żyć, żywić się, utrzymywać się, być, przebywać, być na czyimś utrzymaniu; innutrire, inservire Mącz; victitare Calep (78): yako my othem viemy ysch sliachathny sczesny stanczlevicz chova sia poczczivie wkxiąstvie Mazoveczkiem a nie zivie zlodzieymy ZapWar 1540 nr 2510, 1510 nr 2081, 1533 nr 2408; CHoway ſie w powietrzu zdrowem á przewiewaiączem FalZioł V 61v, V 73v; BielŻyw 92; [matki] ktore dziatki noſząc nie miernie ſie chowaią w piciu w iedle pożywaiąc potraw korzennych albo theż y zimnych GlabGad K3, K, L6v; MiechGlab *4; Abowiem Arabowie, Tatarowie, Turkowie [...] poſzli z grubych ludzi [...] z ludu ktorzy ſie w leſiech chowali WróbŻołt cc2; Poydzyecie potym do Ruśi [...] Támem ſie chował z młodych lat BielKom A3v; I Bocian w mieyſcu beſpiecżnym tám ſie też będzye chowáć LubPs X5v; BielKron 8v, 160v, 297; Pharmacotrophi, Którzy ſie liekársko chowáyą/ wiele lekarſtw vżywáyą Mącz 297a, 13a, 255c [2 r.], 476c; SienLek 11, 38v; ktemu chowáiąc ſie niemal wſzythek cżás ná pokoiu/ mnimáią żeby mieli tym przyść w táką powagę GórnDworz Ee5, M6; PaprPan F3v, Sv; ReszPrz 70; PudłFr 17; Victito ‒ Chowam ſie. Calep 1132a.

chować się około kogo (1): Inserviebat Publicanis, Celnikóm nádsługował/ około nich ſie chował. Mącz 388d.

chować się czym = żywić się (2): ná żadney pośćieli leżeć niechćiał dla záſpánia/ pićiem y iedzeniem proſthym ſie chował BielKron 349; Calep 488a.

chować się między kim (2): Potrzebá áby yeſliby kto wolą myał ná onę ſie zápomoc/ chował ſie myędzy ludźmi. GliczKsiąż L3; Leop 1.Reg 12/2.

Zwrot: »doma się chować« [szyk zmienny] (6): ſam też podobno domá ſie w barłogu myedzy swinyámi chował. GliczKsiąż M5; Domo se tenere, Domá ſie chowáć. Doma leżeć. Mącz 94c; Fovere nidum, Ná gniazdzie ſiedzieć/ to yeſt/ domá ſie chowáć. Mącz 135b, 207b, 446b; PaprPan X3v.
a. Wychowywać się, brać wychowanie (9): TEn ná Siráckich ſzyſzkach/ pátrz iáko ſie chował RejZwierz 65; Nie dawnomći w tym kráiu nie z nimim ſie chował. PaprPan B3; Muſiał ſie s Fineuſem w iedney ſzkole chowáć. PaprPan D3; Sam ſie chował pocżćiwie ſyny tákże vcży PaprPan Qv, K3, Bb2v.

chować się do czego (1): Y znáć tho ná nim [...] Ze ſie iák żyw do boiu bárzo chćiwie chował. PaprPan Z2v.

chować się w czym (1): onych pięknych á známięnitych náuk/ o któréś ſye ty piérwſzy z Ruśi pokuśił/ y w którycheś ſye z dźiećińſtwá twégo/ áż do tych czáſów pilnie záwſze chował OrzQuin E2.

W przen [w czym] (1): Gdzie ſię ći y w iákich ćiemnośćiách chowáli [...] iſz tego nie słyſzeli áni cżytáli/ co y dzieći iednoſtáynie wyznawáią SkarŻyw 320.
b. Rosnąć, rozwijać się; innutriri Mącz (28): BierEz I3, O2; tak ſledz lopiey ſiechowa w Morzu zachodnym FalZioł IV 30a, IV 9b, 11h, 15a, 30a, d, 43d; GlabGad D, I; Buprestis [...] Bąk który ſie miedzi trawą chowa Mącz 28a; Capricornus, Kozorożec/ też/ górny koſtel który ſie ná skáłách chowa. Mącz 37a; Matrix, Máćicá/ niewieściniec/ to yeſt członek w którym ſie płód chowa. Mącz 211b; Consuevere stagno aves, Nałożyły ſie chowáć około yeziorá. Mącz 427b, 12c, 121d, 247c, 271b [2 r.]; A z Ryb/ Morſkie gorſze niż Rzeczne/ á ktore przy kámieniu ſye chowáią/ iáko ſą Szczupaki SienLek 7v, 7v; Strum P4v; GórnRozm Nv; A kędy ſié co lepiey chowa/ tám tego więcey chowáć GostGosp 148, 120, 148; GrabowSet B4.
4. Mieć stosunek seksualny [z kim] (4): dopuśćili tego dzyewkom ſwoim/ áby ſie domá chowáły z młodzyeńcy pospolicie dla zágubienia potomſtwá. BielKron 100v; áby rodzay ich nie záginął. Chowáły ſie pierwey s poſtronnemi ludzmi/ á potym s ſwymi paſterzmi raz w rok/ gdzie ieſli ſie ſyn vrodził/ zábiły go BielKron 297, 297v [2 r.].
5. Postępować, sprawować się, zachowywać się; vivere Mącz (20): OpecŻyw 3; RejJóz F8; BielKron 297v; Sanctissime semper vixit, Rządnie á cnotliwie ſie zawżdy chował. Mącz 366d, 375c; chowayćiéż ſye ſtátecznie małżónkóm przyſzłym wáſzym BiałKat 286; ArtKanc V2v; KlonKr A2v.

chować się w czym (8): FalZioł V 63v, 71v; GlabGad Gv; RejJóz E2; ſlugá rękę ma dáć/ áby w ſtátecżnosći/ miernosći/ w poććiwosći ſie chował. GliczKsiąż E7v; Bo ſie dawno temu wierz w tym rzemieſle chowa PaprPan D2v; Oczko 23v; WujNT 246 marg.

Zwroty: »miernie się chować« = zachowywać powściągliwość, umiarkowanie (6): FalZioł V 71v; Tak ſie oni w piciu miernie chowali. GlabGad Gv; RejJóz E2; RejWiz 54v; Y ten ktoryć zápáſy chodźi/ ná wſzytkim ſię miernie chowa [omnia continens est] BibRadz 1.Cor 9/25; SienLek 3v.

»trzeźwo się chować« (1): Abstineo ‒ wſtrzimijwamſzię, Trzezwoſzię chowąm. Calep 9b.

6. Być zachowywanym, przestrzeganym (3): Chowáyą ſye y zwyczáyne ceremonie yákmirz wſſyſtkye KromRozm I G4; SkarŻyw 442; Pewne cżáſy modlitwy/ zdawná ſię chowáią. LatHar 302 marg.

Synonimy: 1. chronić się, ukrywać się; b. zostawować się; 3. a. ćwiczyć się, uczyć się; 4. mnożyć się, rozmnażać się; 5. sprawować się.

Formacje pochodne: dochować się, odchować się, pochować się, podchować się, przechować się, schować się, uchować się, wychować się, zachować się; przechowawać się, wychowawać się, zachowawać się; przechowywać się, wychowywać się, zachowywać się; przechowować się.

Cf CHOWAJĄCY SIĘ

DM