[zaloguj się]
[pdf]

ĆWICZYĆ (121) vb impf

Fleksja
inf ćwiczyć
indicativus
praes
sg pl
1 ćwiczę ćwiczą
2 ćwiczysz
3 ćwiczy
praet
sg pl
2 m -eś ćwiczył m pers
f -ś ćwicz(e)ła m an
3 m ćwiczył m pers ćwiczyli
f ćwiczyła m an
n subst ćwiczyły
fut
sg pl
2 m będziesz ćwiczył m pers
3 m będzie ćwiczył m pers będą ćwiczyć, ćwiczyć będą
imperativus
sg
2 ćwicz
conditionalis
sg pl
3 m by ćwiczył m pers by ćwiczyli
n subst by ćwiczyły
impersonalis
praet ćwiczono
con by ćwiczono, by niech ćwiczono
participia
part praes act ćwicząc

inf ćwiczyć (23). ◊ praes 1 sg ćwiczę (3). ◊ 2 sg ćwiczysz (1). ◊ 3 sg ćwiczy (26). ◊ 1 pl ćwiczą (9). ◊ praet 2 sg m -eś ćwiczył (2). f -ś ćwicz(e)ła (1) PaprUp. ◊ 3 sg m ćwiczył (9). f ćwiczyła (2). ◊ 3 pl m pers ćwiczyli (8). subst ćwiczyły (2). ◊ fut 2 sg m będziesz ćwiczył (1). ◊ 3 sg m będzie ćwiczył (1). ◊ 3 pl m pers będą ćwiczyć (1) RejAp, ćwiczyć będą (1) ModrzBaz. ◊ imp 2 sg ćwicz (5). ◊ con 3 sg m by ćwiczył (6). ◊ 3 pl m pers by ćwiczyli (7). subst by ćwiczyły (2). ◊ impers praet ćwiczono (3). ◊ con by ćwiczono (3), by niech ćwiczono (1); by ćwiczono GliczKsiąż; by ćwiczono : by niech ćwiczono ModrzBaz (2 : 1) ◊ part praes act ćwicząc (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (trzy z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

1. Doskonalić w czym, uczyć, kształcić, edukować, wychowywać (przez częste powtarzanie jakiejś czynności, ćwiczenie); exercere Mącz, Calag, Calep, Cn; erudire, inficere artibus Mącz, Cn; fingere mores Mącz; condocefacere, exercitare Calep; exccolere, expolire, formare, informare, instituere, recoquere Cn (106): Lecż iż nie práwie proſtak [Potocki] poznaſz po rozmowie. Bo v dworá ćwicżono RejZwierz 85; Calag 490b; Condocefacio – Zwiczaiąm, czwiczę. Calep 236b; Exercitor ‒ Ten ktori czwiczi. Calep 387b, 387a, 387b [2 r.].

ćwiczyć kogo (42), co (3) : GliczKsiąż K3v, K5v; ná ktorego [mistrza] doſyć pracey ieſt/ gdy rząd Koſćielny y Szkolny dobrze wiedźie/ ćwicząc dźiatki Mieyſkie GroicPorz ev; POmnicieſz wy rodzicy/ iż cżáſem ze łzámi/ Wſpominacie ſwe cżáſy/ co były przed wámi. Nárzekáiąc ná przodki/ że was zle ćwicżyli/ Mowiąc/ żebychmy dziſia godnieyſzymi byli. RejZwierz 124v; Sic fingere mores, pro formare, Dobrych obyczáyów vczyć/ Cwiczić kogo. Mącz 127b; Prot D2v; RejAp 90v; fługá powie/ pánie zleć/ boty pirwey muśi obuć/ Powiedział pan/ Iuż ty mnie nie ćwicż/ dáley ten bywał niż ty/ kto mi to piſał GórnDworz P3; [białegłowy] dziatki máłe chowáią/ á podroſłe oycowie ćwicżą GórnDworz X6v, Kk5; RejZwierc 14v; BudBib Deut 8/5, Prov 13/24, Ier 10/24; BudNT Hebr 12/10; PaprPan N3v; ModrzBaz 12; SkarŻyw 570; ReszHoz 131; Tey my nieczći vchodząc/ á cnotę wſtrzymawáłośći [...] ćwicząc/ bárzo rádźi pośćim. SkarKaz 120b, 420a, 550b; bo teraz żaden fię krolá nie boi/ áni iego ſądow/ [...] Kto chce/ o nim ſzemrze/ káżdy go ćwiczy/ y pedágogiem iego być chce SkarKazSej 659b. Cf ćwiczyć kogo czego; kogo do czego; kogo komu; kogo k(u) czemu; kogo na co; co czym; kogo, co w czym; cum inf.

ćwiczyć kogo czego [= w czym] (1) : Tę ia z wielką pilnośćią każę mátce vczyć/ Służby Bożey/ ſkromnośći/ obyczáiow ćwiczyć ZbylPrzyg ktv.

ćwiczyć kogo do czego (3): Trzećia/ áby dziatki y młodzieńce do wſzelákich cnot y náuk ćwicżono ModrzBaz 4, 13, 47.

ćwiczyć kogo komu (1): Ktory [diabeł] pychę wymyſlił/ by ie [ludzi] ſobie ćwicżył/ A potym po ſwey woli/ iáko bydło licżył. RejWiz 156v.

ćwiczyć kogo k(u) czemu (3): RejPs 75v; RejZwierz 92v; Meſáliná [druga żona Klaudiusza Tyberiusza]/ tá byłá ták wielka gámratká iż przechodziłá Semiramis/ chodziłá potáiemnie do domu gośćinnego/ [...] k temu też pánny y pánie ćwicżyłá. BielKron 141v.

ćwiczyć kogo na co (1): co wyęc zwykli cżynic poſpolicye oycowye/ ktorzy máluckye dzyatki ſwe ćwicżą ná tanyec y ſpoſobyą ye kłányáć ſie ſpyewáć GliczKsiąż K.

ćwiczyć co czym (1): Bo żadne przyrodzenie niemoże być ták dobre/ ktoreby śię niemiáło zepſowáć/ ieſli go zániedbáią/ á vſtáwicżną zabáwą ćwicżyć niebędą ModrzBaz 8v.

ćwiczyć kogo, co w czym (12): A przeto iako ſię Socrates będąc ſtarym grać nauczył/ takze też przyrodzoney cnoty młodzieniaſki kazał wnim cwiczyc KwiatKsiąż I2v; Owſzem ſie ich wſzędy więcey náyduye [takich rodziców]/ ktorzy namyſlnie młodź od prawdziwey wiáry á chwały Bożey odrywáią/ [...] á wolą ie ćwicżyć/ álbo w rzemioſłach/ álbo w zbytkoch RejPosWstaw [413]; PaprPan S2v; Bo ieſt też to tych rzemieśnikow tá właśćiwa zabáwá/ w ktorey rozum ſwoj ćwicżyć y náuki ſwey vżywáć będą mogli. ModrzBaz 97v; KochMRot Bv; PAN BOG pierwſzą przycżyną/ á tyś drugą byłá: Ten zgotował Mátkę mnie/ tyś [zacna Pani] w cnoćie ćwicżyła. WisznTr 3; WujNT Tit 2/4; y poſtánowił [król] go [Józefa] pánem domu ſwego/ [...] áby náuczał pány iego iáko ſam śiebie/ y ſtáre iego w mądrośći ćwiczył. SkarKazSej 660a. Cf Zwrot.

cum inf (1): doſtał ſnyą ſyná Tobiaſſá/ ktorego [...] práwye z dzyećińſtwá nabożeńſtwá vcżył/ y od wſſelákyego grzechu ſtrzed [!] ſie y wyárowáć onego ćwicżył. GliczKsiąż D8v.

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczyć dobrze, ustawnie, źle; ćwiczyć w cnocie (do cnot) (3), w mądrości (mądrze) (2).

Zwrot: »ćwiczyć w nauce« (4): Puerum artibus erudire, W naukách ćwiczić. Mącz 359d, 14c, 115c; Przydano też Kántory/ ktorziby młodźieńce w náuce Muziki/ [...] ćwicżyli ModrzBaz 132.
Szeregi: »ćwiczyć a nachylać« (1): Maſz ſyny/ ćwiczże ie/ á náchylay ich od dźiećińſtwá ich. SkarKaz 420a.

»ćwiczyć i przykładać« (1): áby [synowie Rzymian] zá młodu mogli obacżawáć ſpráwy/ á rády/ y wotowánia ſtárſſych rádzyec oycow ſwych/ ku tákyemu theż rozumowi á godnosći ſiebye ćwicżyć y przykłádáć GliczKsiąż K5v.

»ćwiczyć a (i) uczyć« [szyk 3 : 1] (4): V Ziemiańſtwá ieſt ten obicżaj dzyecyom rządzić á chowáć bákálarzá/ ktori domá pokątnem obycżáiem ćwicży á vcży dzyatki GliczKsiąż K3v; RejAp 90v; Bo tákżeć to wſzytko zá iedno poydzie/ choćbyś też cżytał y namędrſze Philozophy/ [...] álbo też tákże o tym y młode ludzi będzieſz vcżył y ćwicżył/ ieſli ſobie y im też nie rozważyſz [...] cznoth/ [...] wſzytko to iedno iákobyś groch miothał ná ſciánę RejZwierc 14v; ReszHoz 131.

W przen [kogo, co] (10): RejPs 33v; A iáko oſtrogámi v dobrego ieźdzcá/ Ták tego ſwowolnego trzebá ćwicżyć źrzebcá [przyrodzenie człowieka]. RejWiz 89; Ieſzcześ mię z młodu ćwiczył [docuisti] á ia boże żywy/ Y dźiś wyznawam twoie niepodobné dźiwy. KochPs 104; CzechEp 41; Krotko tzitai iak zdawna Krole twe [cnota] cwitzela. PaprUp A3v.

ćwiczyć na co (2): Trudno tu wylicżyć wſzytki/ Ktore ma praca pożytki/ Tákież ſwiátá nie wylicży/ Iáko ná złe ludzi ćwicży. BielKom D7. Cf Zwrot.

ćwiczyć w czym (2): Acż pod cżás rzecż ſpokoyną przećiw mnye mowili/ Wſſákoż w ſkrytośći ſerc ſwych zdradliwye myſlili/ Ięzyki w chytrym gnyewye ták záwżdy ćwicżyli. LubPs I3v; KochPs 142.

Zwrot: »ćwiczyć na swą myśl« (1): Cwicz mię [Boże] ná ſwą myśl/ iákobyś zdrowiém mię dárował. KochPs 185.
Szereg: »rządzić, ćwiczyć, naprawować« (1): on[Bóg] mię rządźi/ on mię ćwiczy/ on mię nápráwuie. SkarKaz 550b.
α. O obyczajach zwierząt [kogo, co] (2): Tedy [bocianięta] ie [swoich rodziców] ná ſkrzydłach ſwych noſząc z nowu ćwicżą/ A rownie tey cżerſtwośći im iák ſobie życżą. HistLan B2v.

ćwiczyć na co (1): Zwierzęthá nye cżuyąc nie zmyſlu á rozumu do ſiebye/ dzieći ſwe zábawiáyą nye około ſkubánya ſierchli/ álbo pyerza/ ále ćwicżą ye álbo ná byeg/ álbo ná latánie GliczKsiąż F3.

a. Kształcić w rzemiośle rycerskirn, w sztuce wojennej, żołnierskiej [kogo (21), co (5)] (26): Leop 4.Reg 25/19; RejZwierz 79; W lud ſie dobrze opatrzyć/ ćwicżyć y śiodłaki/ Lácno s tákich poćżynić draby y kozáki. BielSat G3 [idem BielSen 16]; Campieni, co ćwicżyli młodź w polu. BielSpr 12v; BiałKaz I4; Iáko Agiezilaus ták on [Mikołaj Starziski] ſyny ćwicży/ A też żaden w potrzebie nierad pocżtow licży PaprPan G, K2; BielSen 16.

ćwiczyć do czego (4): BiałKaz 14; PaprPan O3; Niemniey też do tego żołnierze ćwicźyć [!] trzebá/ iáko ſtraż we dnie y w nocy trzymáć ModrzBaz 111. Cf »ćwiczyć do boju«.

ćwiczyć czemu [= w czym] (1): niektore [niewolniki] ćwicżą rzecżam rycerſkim BielKron 261v.

ćwiczyć ku czemu (5): rotmiſtrz rotę ſwą ku ſſturmowi ćwiczyć/ álbo namyoty rozbiyáć chćyał KromRozm III F8v; mnie Oćiec moy od młodośći mey ku ſłużbam twym ná Podolu/ w Litwie/ w Moſkwie przy ſobie ćwiczył OrzRozm R4v; BielKron 319v; áby ſie iey [sztuki puszkarskiej] y Mniſzy w Klaſztorzech vcżyli/ y drugie młode Ludźi ćwicżyli ku ſtrzelániu BielSpr 72v. Cf »ćwiczyć ku boju«.

ćwiczyć na co (5): [Turek] nie ma lepſzych mężow/ ieno co s Krześćijan pobrał/ [...] kthore ná Iáńcżáry obráca á ćwicży ná ſtrzelbę. BielSpr 60, 3v, 28v; PaprPan D2v; Spráwą męſtwem dźielnością wſzędy ſławni byli [rycerze węgierscy]/ Ná to też ſwe potomki z pilnośćią ćwicżyli. CzahTr H.

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczyć rzeczam rycerskim (na rycerskie rzeczy, do rzeczy rycerskich) (4); ćwiczyć ku strzelaniu (na strzelbę) (3); ćwiczyć z pilnością.

Zwrot: »ćwiczyć do boju, ku boju« (1 : 1): RejZwierz 9v; [Czacki] młody lud ćwicżył do boiu PaprPan Bb3v.
Szeregi: »chować, ćwiczyć« (1): [Turcy] biorą młodzieńcżyki w trybućie/ drugie gwałthem ná woynách/ dáią ie chowác/ ćwicżyć ná rycerſkie rzecży BielSpr 3v.

»ćwiczyć i nauczać« (1): Iędrzey Opálinſki [...] do rzecży Rycerſkich/ y ſpraw rzecży poſpolitey potrzebnych/ ćwiczył/ y náucżał [młodego króla] BiałKaz I4.

W przen [co] (4):

ćwiczyć na co (2): Nie trzymam z Márſem/ co ná bitne boie/ Cwicży ſwe ſzáble/ ćwicży zbroie RybGęśli C2.

Zwrot: »ćwiczyć ku boju« (2): BLogoſłáwyoný Pan Bog co ręce me ćwicży Ku boyu [qui docet manus meas ad proelium Vulg Ps 143/1] LubPs ee5v; BibRadz Ps 143/1.
b. Kształcić sprawność fizyczną ludzi [kogo, co] (4):

ćwiczyć w czym (2): A Cretenſczy y Lacedemonſcy Legislatores/ [...] młodź ſwoię nietylko wcierpliẃości czieleſney czwiczyli/ ale izeby też vmysłu powciągliwego a wtrzimawáłego byli KwiatKsiąż M2v; Potrżeba ich teſz [młodzieńców] czwicżyć w bieganiu/ [...] y wſzyrmowaniu KwiatKsiąż Ov.

Zwrot: »ciało ćwiczyć« (2): abowiem przez to tańćowanie y ciało cżwicżą/ y wielką członkom ochotność a chypkość przidaią KwiatKsiąż P3v; Przed náſzym wiekiem/ kiedy był iáki śláchecki ziazd/ tedy na kſtáłt ſzermierzow/ zápaſnictwem/ [...] ćiáłá ſwe ćwicżyli PowodPr 73.
c. Ujeżdżać, wdrażać do posłuszeństwa konie; tresować [co] (4): To ieſt włáſny vrząd tego Decuryuſá albo dworzániná/ nie tylko ſiebie ćwicżyć ále y koniá. BielSpr I3v.

ćwiczyć do czego czym (1): tedyć też do woyny trzebá koni dobrych: ktoreby też niech dobrze kármiono/ y cżęſtem przeieżdżániem ćwicżono/ do ſtępnego chodu ModrzBaz 110.

ćwiczyć ku czemu (1): Ale pátrzcie ná tho w. m. iż ći ktorzy obieżdzáią konie/ y ku gotowośći ie ćwicżą/ nie odeymuią im biegu/ áni ſkakánia GórnDworz Ff7v.

Szereg: »ćwiczyć a wyprawować« (1): Bo to widamy y w konioch y w inych źwirzętoch iż im ie nacżęſciey ćwicżą a wypráwuią/ tym też naoſobnieyſze bywaią. RejZwierc 15.
d. Wdrażać w ćwiczenia duchowe, umacniać, utwierdzać w wierze [kogo] (8): Ná ktorych mieyſce náſtąpiłá Szkołá Chriſtuſowá: ktory y ſam miſtrzem názwan/ y vcżnie miał wybráne/ ktore przy ſobie oſobliwie/ nie miedzy mnoſtwem ludźi ćwicżył. ModrzBaz 128v, 128v, 129.

ćwiczyć ku czemu (1): A niechay niemnima/ iednego tylko ſpoſobu ludźie być ſobie zwierzone/ áby miał iednym y pewnym obycżáiem/ wſzytki wierzące vcżyc y ku prawdźiwey pobożności iednáko ćwiczyć KuczbKat 5.

ćwiczyć w czym (4) : Nye brońcye dzyatkom do mnye chodzić/ co nic inſſego nye yeſt/ yedno áby dzyatki ćwicżono w nabożnosći GliczKsiąż H3; ModrzBaz 11v; NiemObr 147 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczyć w nabożeństwie (nabożności) (2), w naukαch chrystyjańskich, w wierze, zakonie (3); ćwiczyć ku pobożności.

Szereg: »uczyć i ćwiczyć« (3): KuczbKat 5; Pokázuie ſię z tych ſłow/ iż tám dźiatki Chriſtyáńſkie pirwey vcżono/ y w wierze ćwicżono NiemObr 147, 147.
2. Karcić, karać; trapić, nękać, doświadczać, wystawiać na próbę; corripere PolAnt [kogo] (14): Káżdy tu co gi kxiądz liczy Vbogiego kmieciá czwiczy RejRozpr D3v; BudBib Deut 8/5; Cwicz ſyná twego á ochłodźi ćię/ y da kochánie duſzy twoiey. SkarKaz 420a, 420a.

ćwiczyć komu czym (2): Kto chce pobożnie żyć w Chriſtuśie ten ćierpieć ma prześládowánie [...] Ktorym ſobie Bog tych ćwicży/ ktorych [...] miłuie CzechEp 368. Cf »[czym] sobie k woli swej ćwiczyć«.

ćwiczyć kim (1): iż te narody Pogáńſkie dla tego Bog mnożył y mocnił áby nimi ćwicżył/ y w boiáźni ſwey záchował lud ſobie wybrány. PowodPr 13.

ćwiczyć w czym (1): iednák nie záraz [Bóg] ie [syny Izraelskie] do oney [...] obiecáney źiemie wprowádźił/ ále ie pierwey w rozmáitych [...] przygodách ćwicżył KuczbKat 140.

Zwrot: »[czym] sobie k woli swej ćwiczyć« (1): Ktore [krzyże] poſpolicie BOg ná wierne chwalce ſwe dopuſzcża/ y nimi ich ſobie k woli ſwey ćwicży/ y doświádcża. CzechRozm 225v.
Szereg : »ćwiczyć i doświadczać« (1): CzechRozm 225v cf Zwrot.
W przen [kogo] (5): RejZwierz 109V; Ieden buya po ſwiátu drugi nyewolnikiem. Ale ktoby ſie thákich przypadkow nálicżył/ Iáko więc rozmáicie ſwiát będzye ſwe ćwicżył. RejWiz 128, 53; Sądy ćię boſkié przedźiwnie ćwiczyły/ [...] Dwá kroć ćię więźniem twa fortuná miáłá GórnTroas 14.
Przysłowie: Bywa mędrſſy na oſtátek Kogo czwiczy niedoſtátek RejRozpr I4v.
Przen: Przewlekać, wznawiać, podejmować [co] (1): ták Prokuratorowie náſzy práwo/ [...] ná wſzyſtkie choć przećiwne cauſi/ iáko woſkowego noſá náćiągną: y co cżas/ [...] to nowe Proceſsy ábo poſtępki práwne wymyśláią: iż rzecży iáſne ták vplotą/ że kilkákroć/ [...] po oſtátnich fądách gdźie koniec miał bydź one ćwicżą. PowodPr 64.
3. Uderzać, bić (o grze na instrumencie) [co] (1): Káżdyby rzekł ze ſam Phoebus bije w kręte ſtrony/ Y oſnowę trzewonitną ćwicży Bog vcżony. KlonŻal B2v.

Synonimy: 1. nachylać, naprawować, przykładać, uczyć, zwyczajać; a. nauczać; c. wyprawować; 2. doświadczać; 3. bić.

Formacje pochodne: poćwiczyć, przyćwiczyć, przyćwiczyć się, wyćwiczyć; przyćwiczać się, wyćwiczać; wyćwiczywać.

Cf ĆWICZĄCY, 1. ĆWICZENIE, ĆWICZONY

KN