Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GNIEŁKA

Następne hasło: GNIEŚĆ SIĘ »

GNIEŚĆ (38) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	gniéść
praes
	sg	pl
1	gniotę	gnieci(e)my
2	gnieciesz
3	gniecie	gniotą

imperativus
	sg
3	niech gniecie

conditionalis
	sg
1	m	bych gni(o)tł
3	f	by gniotła

inf gniéść (2); -é- (1), -(e)- (1). ◊ praes 1 sg gniotę (6). ◊ 2 sg gnieciesz (1). ◊ 3 sg gniecie (23). ◊ 1 pl gnieci(e)my (1). ◊ 3 pl gniotą (1). ◊ imp 3 sg niech gniecie (2). ◊ con 1 sg m bych gni(o)tł (1). 3 sg f by gniotła (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Ugniatać, miętosić; ugniataniem zmieniać kształt, rozgniatać (8)
- a. Zabijać rozgniatając (1)
2. Dokuczać, prześladować, uciskać, dręczyć, nękać (28)
3. Łączyć w jedno, mieszać ze sobą (o pojęciach) (2)

1. Ugniatać, miętosić; ugniataniem zmieniać kształt, rozgniatać; depsere Mącz, Calep, Cn; macerare, malacissare, refingere, tundere Mącz; condepsere, massare, pinsere, subigere Cn (8): Depso, Gniotę/ Miękcę. Mącz 82c, 127d, 202c, 205a, 468d; Calep 309a.

gnieść co (1): Depsere ceram, Gnieść wosk/ vczynić mięki. Mącz 82c.

a. Zabijać rozgniatając [co] (1): iáko więc chłop lećie/ Mſzyce ná drzewie gęſte ćięſzką ręką gniećie. KmitaSpit C5.

2. Dokuczać, prześladować, uciskać, dręczyć, nękać; occupare, premere Cn (28): RejKup Dv; Bo go zła ſławá ſtrapi tu ieſzcże ná ſwiecie/ A tám dyabeł powoli iáko ſwego gniecie. RejZwierc 270v.

gnieść kogo, co (22): RejRozpr Ev, E3; RejJóz B7v, H7v; Matko boza czos to pleczyes Prawie mie tak zywo gniczies [!]. RejKup g8v; Gdy poznam vpokorzene Pṙzeċ bych gniotł Ludzkie ſtwoṙzenie. RejKup o6; Gdyż on możnym hołduie/ ſłábe záwżdy gniecie. RejWiz 35, 72, 83, 163v, 170v, 174v; RejFig Ee3v; BielSat H2; RejZwierc 211, 216; A táki żal twe ſerce nie pomáłu gniecie PaprPan Ff4v; Przez ćię okrutni Smocy gniotą nieboraki. BielSen 6, 12; KochFrag 39; By was wżdy miłoſiernie gniotłá źimá ſroga. RybGęśli B4. Cf gnieść kogo o co; kogo czym.

gnieść kogo o co (1): Cżemuſz ieden drugiego o kęs źiemie gniećie? BielSen 8.

gnieść kogo czym (1): A dziwnie on [Sobiepan] tym śidłem tám proſtaki gniecie. RejWiz 168v.

W charakterystycznych połączeniach: gniecie łeż, nędza (3), omyłka, wrzod, zima, żal.

W przen [kogo, co] (3): CO ieſt niedbálec nikcżemny ná ſwiecie/ Iáko wieprz w chlewie ták ſwoy żywot gniecie. RejZwierc 221, 216.

gnieść na czym (1): A ieſliżeś mnieyſzego ſtanu tu ná ſwiecie/ Niechże cie nic márnego ná cnocie nie gniecie. RejWiz 51v.

3. Łączyć w jedno, mieszać ze sobą (o pojęciach) (2): RejKup m2; gdyż my iako nigdy nie wyłącżamy Syná od Oycá/ ták też nie gniećiemy/ ále rozeznawamy śrzodku ſię dźierżąc GrzegRóżn D3v.

Synonimy: 1. kształtować, miękczyć, tłuc, tworzyć; 2. ciężyć, cisnąć, dodziewać, dogarać, dogrzewać, dojeżdżać, dojmować, dokuczać, dolegać, donaglać, dopiekać, dotykać, dożegać, dręczyć, gabać, gnąbić, męczyć, nucić, popuszczać, przenaśladować, przyciskać, przypiekać, przypierać, ruszać, szkodzić, ściskać, trapić, trestać, uciskać, upychać; 3. gmatwać.

Formacje współrdzenne: dognieść, odgnieść, pognieść, pognieść się, przegnieść, przygnieść, rozgnieść, ugnieść, wgnieść, wygnieść, wygnieść się, zagnieść, zgnieść; wygnietać; zagniatać, zgniatać; powygniatować, przegniatować.

Cf GNIECIENIE, GNIECIONY