1. (Z)ranić (człowieka lub zwierzę), zada(wa)ć ranę, trafi(a)ć (czymś) kogoś, ugadzając do krwi; vulnerare Miech, HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, Cn; sauciare HistAl, Mącz, Modrz, Cn; percutere HistAl, PolAnt; vulnus infligere Mącz, Cn; vulnus inferre JanStat, Cn; laedere, vulnus incutere Mącz; mutilare JanStat; consauciare, convulnerare, facere a. imponere a. infligere plagam, saucium facere, vulnus facere a. imponere a. impingere Cn [w tym: impf 3 r.; kogo (148), co (żywotne) (8), co (przen) (2)] (203): Iakom ya cziebie ranyl za poczathkyem thvoyem thak my bog pomozy y swiathi krzisz. ZapWar [c. 1535] nr 2551, 1522 nr 2276 [2 r.], 1524 nr 2156, 1528 nr 2386, 2418 [2 r.], 1529 nr 2367, [c. 1535] nr 2551, 1536 nr 2491; Gdy ſzcżukę inſza ſzcżuka rani, thedy go [okonia] ſzcżuka ſzuka: aby iey lizał onę ranę. FalZioł IV 42c; LibLeg 6/115v; Ktory by Execucy omieſkal czynicz, ktorybi tez tego proſtego rządu czloviek broni porval y dobyl, chocziaby tez kogo nieraniel, taki ma bycz gardlem karąn. ComCrac 18; kthoremu thoporkyem wgiſdbye okolo glowy ſchermowall y ſnacz malo nyeranyell. LibMal 1554/194, 1544/88v, 1545/103, 1546/123v, 1547/130v; HistAl B6, E4v, F8v, I2v; GroicPorz k3, hh3v; Leop 1.Par 11/20; Sługá wſzelákiego ſtanu gdy kogo ráni broniąc páná ſwego/ tákowemu ſłudze ten co go ránią y iego przyiáćiele zá złe mieć niemogą/ y też niemáią/ ále gdy by v ſądu dobył álbo ránił/ tákowy ná łáſce náſzey. UstPraw C4v; Pozwał Ian Piotrá iż go ránił ná vlicy/ Piotr wyznał iż Ianá ránił/ ále o to iż go też był Ian ránił pierwey UstPraw D3v; Bártoſz ſkárżył ná Andrzeiá o rány/ Andrzey ſię znał iż ránił niechcąc w żárćie UstPraw D4; Gdyby kto kordá dobył przed náſzym Rycerzem/ táki w łáſce Rycerzowey: á ktoby ránił/ tákiemu ręká ma być przebodźioná. UstPraw D4, B4v, D3v, D4 [4 r.], D4v [5 r.], I4v; RejZwierz 9v; A niektory człowiek wyćiągnąwſzy łuk ſwoy/ z trefunku ránił Krolá Izráelſkiego miedzy nity y páncerz BibRadz 2.Par 18/33; BielKron 58, 58v [2 r.], 86, 103, 125v, 237, 312v; Laedere ferro Ránić. Mącz 182c, 339b; GórnDworz S8v; Páchoł Kuffel piaſtuie/ miecżem ſie podpiera/ Choćia go nikt nie wśćiąga/ rzkomo ſie wydźierá. Aby Páná rátował/ bo go iuż rániono BielSat C4 [idem BielRozm]; ModrzBaz 31; Calag 576a; WerGośc 252; BielRozm 22; GórnRozm E3, G3, H [2 r.], H3, I [3 r.]; A Symon Piotr máiąc kord/ dobył go/ y ránił ſługę biſkupiego/ y vćiął vcho iego práwe. LatHar 729, 720; A tego wſzytkiégo przeſtrzégáć y pilnowáć máią ſłudzy Ich M. pánów Márſzałkow/ którym to poruczą: ná któré ktoby ſie tárgnął/ ábo vderzył á nie ránił/ ná ręce: á kto ráni/ ná gárdle ma bydź karan. SarnStat 17; Gdy kto ráni kogo broniąc ſwégo zywotá. SarnStat 620; Iáko máią bydz karáni, którzy w dóm, gdzie Sąd ieſt zbroię wnoſzą, bróniéy dobywáią, álbo kogo ránią. SarnStat 782, 16, 22 [3 r.], 29, 128, 170 [3 r.] (51); Krolá kto ránił/ á przedſię nie vćieka? Bogáſmy obráźili y Chryſtuſá vkrzyżowáli/ á przedſię ſię nie boiem? SkarKaz 7b.

ranić co [= część ciała] (3): OpecŻyw 113; (marg) Obráżonego mozgu/ známioná. (–) Kiedy mozg ránią/ ty ſą známioná: Rozum ſtráći/ oczy czyrwoné SienLek 146; A ſtrzeliwſzy pierwſzy ránił práwą rękę krolewſką. HistRzym 101v.

ranić z czego (2): Ktoby ſię tego ważył żeby kogo z ruſznice ránił ábo zábił/ tákowy ma być ſowitą winą karan UstPraw K2 [idem] SarnStat 500.

ranić przez co [= miejsce na ciele] (4): BielKron 229; powiedzą im [sługom] drudzy [...] iż ten/ á ten/ [...] páná im przez twarz ránił. GórnDworz S8v [idem] WerGośc 251; ActReg 160.

ranić w co (11): ya kom ya nyeranyl konya Czysshawego Slachethnego Stanyslawa spawlowycz w noga poslednya prawa ZapWar 1529 nr 2367, 1520 nr 2162; thamze na polyu [...] yeſth y [lege: ji, tj. Bobrka] wſchiią ranyl LibMal 1543/74; Trzeczyego ſlvzebnyka drahoſſa wobye rancze ranyono y wlocznyam ſklotho LibLeg 11/156v; HistAl E4v; A w tym cżáſu Mneſtrus Hektorá w vd ránił BielKron 57v, 252v; StryjKron 305; Ze Krzysztoph Zborowski [...] ranił Puginałem Slachcica wgłowę y przez twarz zwadziwszy się znim vstołu. ActReg 160; WujNT Mar 12/4; GDy kto Rycérzkiégo człowieká w nogę/ rękę/ álbo w nos ráni/ álbo go ochromi/ ma zá to dáć piętnaśćie grzywien SarnStat 617.

ranić czym (10): BierEz N2v; OpecŻyw 113; SMierć s Kupidem gdy ná noc w iedney budzie byli/ Ráno wſtáiąc więc ſobie ſtrzały odmienili. Potkáłá Smierć ſtárego/ ſtrzałą go rániłá/ Kupido też młodzieńcá RejFig Dd3; weźmie go [węża jadowitego] á wypuśći ſniego kreẃ/ pomázuie broń/ ktorą by namniey ránił wnet cżłowiek od niey vmrze BielKron 451, 234, 252v, 401v; Infligere securim, vel inicere, Siękierą [!] ránić/ śiekierę w łep wſzczepić. Mącz 378b; ActReg 160. Cf »mieczem ranić«.

ranić gdzie [= w miejsce na ciele] (2): ysh [...] any yemv wszyal wlocznyey a ny konya schywego yemv ranyl pod oko. ZapWar 1516 nr 2178; IEdnego vciekáiąc ná cżele ránili RejZwierz 24.

W charakterystycznych połączeniach: ranić głowę, mozg, rękę; ranić w głowę (3), w nogę (3), w nos, w palce ręki, w ramię, w rękę (w obie ręce) (4), w szyję, w ud; ranić przez twarz (4); ranić pod oko, na czele; ranić bronią, deką, ostrymi drewny, puinałem, siekierą (2), strzałą (3); ranić z rusznice (2); ranić broniąc swego żywota, (i)grając (2), niechcąc (2), śmiejąc się (2), z trefunku, w żarcie (2); ranić z przyczyny [jakiej], z rozkazania [czyjego]; ranić barzo (2), nieco, okrutnie (4), srodze; ranić na ulicy, w naszciu na dom, przy sądzie, w zwadzie (zwadziwszy się) (4).

W połączeniach szeregowych (10): ijż twego mile^go ſyna w domu Annáſſowy^m ganiebnie policżkowáno/ ij za wloſy niemiloſciwie rwáno/ po ziemi deptáno/ [...] zaſſyię go bito/ ij glowę iego oſtrymi drewny raniono. OpecŻyw 113; LibLeg 11/140v; gdi co ſyn záwini co iednobi mieli wręku bądź miecż/ bądź kiyec/ bądź bułáwę/ tedi tym zápámyętawſſy ſie karzą/ ták iż drugi ſyná zábiye/ drugi ráni/ álbo ſtłucże. GliczKsiąż G3v; UstPraw D; Vulnero, Ránić/ zádáć ránę/ vráźić. Mącz 511d; Bo Státut ieſt/ iż cżłowiek proſtego ſtanu/ ieſliby śláchćicá (ktoryby przycżyny z śiebie náśćia niedał) zábił álbo ochromił/ álbo ſrodze ránił/ da gárdło. ModrzBaz 71; bo zuchwálec wziąć może/ ránić/ náiecháć ná dom/ zgwałćić/ zábić/ ſpalić: [...] do prawá nie ſtánąwſzy/ odpowie [= zagrozi] ieſzcze onemu/ co go pozwáł GórnRozm B3v; A iesliby kto wdrodze wgospodzie albo na ktorymkolwiek inszym mieyscu [...] kapłankatolickie^mu [!] Ministra Ewangelickie^go albo Popa Ruskiego zabieł, ranieł, vbieł, [...] ActReg 18; SarnStat 1169 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »zabić (a. pobić) (3), głaskać ... ranić« (4): [Tatarzy] niewymownem mnoſtwem ſtrzał [...] Węgry przeſtraſzyli, wiele ich pobiwſzy ale więczy raniwſzy. MiechGlab 15; BielKron 447 [2 r.]; Co wiedzieć co nam myſlą niewierni Pogáni/ Tą ręką głaſzcże brodę á s tyłu ćie ráni. BielSpr c2.

2. impf Urażać, podrażniać, uszkadzać coś swymi naturalnymi właściwościami; sauciare Mącz [w tym: co (5)] (7): komuby ſie pocżinała cżynić formica/ to ieſt wrzedzienicza iakoby mrowka barzo iadowita/ ktora chodzi z mieſtcza na mieſtcze/ cżaſem gryzącz ciało, á cżaſem nierani iedno z mieſtcza na mieſtcze biega iako by pokrzywami parzył FalZioł III 33a, IV 36b; Bowiem takowe zioła zwierzchu bywaią przykładane ſucho [...]. Przetho zoſtawaią w ſwey prawey moci, ktora przepala ſkorę y rani ciało. GlabGad K2v; Mącz 369d; O Niedoſtátkoch płci głowney/ które ią [głowę] ſzpácą/ álbo ránią/ iáko temu zábieżeć SienLek 48, 91v; kiedy bárzo tá to ropá ćiecze/ do ſuchot człowieká prowádźi/ rzeżąc pendent/ rániąc pęchérz Oczko 15.