Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ŁAKOMSTWO

Następne hasło: ŁAKOTA »

ŁAKOMY (296) ai

a jasne; -o- (34), -ó- (2) OrzQuin, KochAp.

comp i sup (3 + 1), (nå)łakomszy (4).

Fleksja

sg
m	N	łakomy, łakomszy, nåłakomszy, łakom	f	N	łakomå	n	N	łakome
	G	łakomégo		G	łakomy		G	łakom(e)go
	D	łakomemu		D	łakomej		D	łakom(e)mu
	A	łákomego, łakomy		A	łakomą		A	łakomé
	I	łakomym		I	łakomą		I	łakom(e)m
	L			L	łakom(e)j		L	łakomym, łakom(e)m
	V	łakomy		V	łakomå		V

pl
N	m pers	łakomi, łakomszy
N	subst	łakom(e), łakomsz(e)
G		łakomych
D		łakomym
A	m pers	łakomé
	m an	łakom(e)
	subst	łakomé
L		łakomych
inne formy
pl I - łakomymi, łakom(e)mi

sg m N łakomy, łakomszy, nåłakomszy (105), łakom (3); ~ (attrib) łakomy (40); ~ (praed) łakomy (28), łakom (3) RejZwierz (2), GostGospPon. ◊ G łakomégo (24); -égo (1), -(e)go (23). ◊ D łakomemu (9); -ému (1), -(e)mu (8). ◊ A łákomego (10), łakomy (5); -égo (2), -(e)go (8). ◊ I łakomym (12). ◊ V łakomy (3). ◊ f N łakomå (13); ~ (attrib) -å (11); ~ (praed) -å (2). ◊ G łakomy (1) WitosłLut. ◊ D łakomej (4); -éj (2), -(e)j (2). ◊ A łakomą (3). ◊ I łakomą (1). ◊ L łakom(e)j (1). ◊ V łakomå (2). ◊ n N łakome (14); -é (4), -(e) (10); ~ (attrib) -é (4), -(e) (9); ~ (praed) -(e) (1). ◊ G łakom(e)go (2). ◊ D łakom(e)mu (1). ◊ A łakomé (4); -é (3), -(e) (1). ◊ I łakom(e)m (1). ◊ L łakomym (2) KochWr, SkarKazSej, łakom(e)m (1) SkarŻyw. ◊ pl N m pers łakomi, łakomszy (26). subst łakom(e), łakomsz(e) (4); ~ (attrib) -(e) (2); ~ (praed) -(e) (1). ◊ G łakomych (15). ◊ D łakomym (6). ◊ A m pers łakomé (7); -é (1), (-e) (6). m an łakom(e) (1). subst łakomé (9); -é (1), -(e) (8). ◊ I łakomymi (2) WujJud, WujNT, łakom(e)mi (3) RejAp, RejZwierc (2). ◊ L łakomych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Chciwy, nadmiernie czegoś pragnący, skąpy (188)
- α. W funkcji rzeczownika: chciwiec (45)
2. Żarłoczny, nadmiernie pragnący jedzenia (24)
- α. W funkcji rzeczownika: żarłok (4)
3. Wzbudzający pożądanie, pragnienie posiadania (9)

1. Chciwy, nadmiernie czegoś pragnący, skąpy; avarus Mącz, Calag, Cn; rapax Mącz, Cn; amator, ambitiosus, appetens, captator Mącz; attentus Calag; immunificus Calep; ardens, illiberalis, sordidus Cn (188): BierEz I3v [2 r.]; OpecŻyw 85; BielŻyw 116; Bywa też ten łakomy á na dalſze cżaſi ſie oſzcżądaiąci [!] kthory nie rad widzi ſzcżęſcia czudzego GlabGad M5, P8; WróbŻołt 100; KromRozm II 14; prosili, aby ty dobra stołu krołewśkiego zasię przywrocone były, ktore od stołu tego są rozszarpane przez łakome ludzi DiarDop 107, 107; LubPs C2v marg; KrowObr 18, 78v, 102; RejWiz 14 marg, 59v; Leop Eccle 5 arg, 5/9, Amos 8 arg; RejFig Aa4; RejZwierz 18v, 116, 117, bb; powiádał być Hiſzpany łákome nád ine ludźi/ przeto y ćiebie chcą zábić á ſkárby twoie pobráć. BielKron 446, 21, 80v, 265v, 324v [2 r.]; KochSat A2, C; Mącz 48b, 175a, 205d, 247b; to Królowi piſmo przykázuie/ [...] áżeby ſrébrá áni złotá nie zbiérał/ to ieſt/ áby łákómym nie był. OrzQuin T2v; RejAp 35v, Ee3v; GórnDworz C6v; HistRzym 56v, 73v [2 r.], 74, 75, 120v, 122; RejPos 218 marg; RejZwierc 98, 194v; RejPosWstaw [412], [110³], [143⁴]; StryjWjaz By; ModrzBaz 99v, 136v; Calep 225a [2 r.]; Podobáłá ſię łákomey Eudoxyey winnicá iedney wdowy Kálliitrop SkarŻyw 88, 88, 545; CzechEp 18; NiemObr 114; BielSjem 25; GórnRozm F; KochWr 31 [3 r.]; Calep 509a; Lákomy cżłowiek nie może bydź cnotliwy/ ták bogáty iáko vbogi GostGosp 4; LatHar 241, 539, 608; RybGęśli C2v; WujNT Lue 16/14; JanNKarKoch F; KlonKr A2, C4v, Dv [2 r.]; SkarKaz 610a; VotSzl A2v; [Wenera] Kłamliwa, łákoma ieſt, ſkáźicielká ludzi Kryiących ſię przed świátłem CiekPotr 17; łákomy lichwiarz żnie lećie y źimie KlonWor 78, 10, 16 [2 r.], 29, 32, 61 (9).

łakomy czego (1): Eudoxia Ceſarzowa/ która byłá niewolnicá pieniędzy wielce łákoma y cżjniłá iáwne krzywdy poddánym. SkarŻyw 88.

łakomy komu (1): Si herum insimulabis avariciae male audies, Yeſli ná páná łákomſtwo chceſz wieść/ álbo yeſli go łákomym ſobie náyduyeſz nie vżywieſz tego że czćią. Mącz 394d.

łakomy na co (26): Wilk kto ná cudze łákom. RejZwierz 129, bb4v; BielKron 75, 324; Flagrat et ardet cupiditate pecuniae, Lákomy ná pieniądze. Mącz 72d; In laude ambitiosus, Ná próżną chwalę łakomy. Mącz 104d; Philarchus, amator imperii, Lákomy ná páńſtwo/ kwápiąci ſie ná pánowánie. Mącz 297c, 35c, 95b, 156b [2 r.], 261c, 277c (16); GórnDworz Z8v; PaprPan Ff2; SkarŻyw [237]; WujNT 724 marg; GostGosp 138; SkarKaz 637a.

W porownaniach (3):

Jako comparatum (2): Ku pſu tám przyrownywa łákomego cżłeká. HistLan E4; bo człowiek nie rozumny/ pyſzny/ łákomy/ ná krzywdę chćiwy/ rownie ieſt iáko pijány GórnRozm H3.

Jako comparandum (1): [prokuratorowie] wiele kroć ſpráwiedliwoſć tępią y przedłużáią/ nieináczey iáko łákomy Bárwierz mogąc rychło vleczyć ránę/ gnoi ią/ áby zá dłuſzſzym leczenim/ więtſzą zapłátę wźiął. GroicPorz ev.

W przeciwstawieniach: »łakomy ... sprawiedliwy (5), hojny, rządny, utratny« (8): Krol ſpráwiedliwy wynosi źiemię/ á mąż łákomy pſuie ią [Rex iustus erigit terram vir avarus destruet eam]. Leop Prov 29/4; BielKron 3; HistRzym 73, 73v [2 r.]; Bo ſie ieden rodzi ſrogi drugi dobrotliwy/ ieden pyſzny drugi pokorny/ ieden hoiny drugi łákomy RejZwierc 2v; Ale cóż to Rzeczypoſpolitéy ſzkodźić ma/ żem ia ábo łákomy/ ábo vtrátny? KochWr 31; WujNT 724 marg.

W połączeniach szeregowych (przy wyliczaniu złych cech) (26): FalZioł V 50v; GlabGad N8v, P4; LubPs X3 marg; [ta ustawa wasza djabelska] ieſt od ludzi pyſznych/ łákomych/ y roſkoſznych tego ſwiátá wymyſloná KrowObr 228; BibRadz 2.Tim 3/2; Kaim był zły/ łákomy/ zazdrośćiwy BielKron 3, 163v, 166, 168, 176v, 272; Sanguinarius, Zábijak/ okrutny/ łákomi álbo prętki ku rozlaniu krwie/ morderskiego przirodzenia. Mącz 367b, 295c, 446c; RejAp 142v; RejZwierc 2v; Ian Biſkup Hierozolimſki/ [...] z ſtał ſię ná Biſkupſtwie ſkąpy/ łákomy y ná vbogie nielutośćiwy SkarŻyw 454; ReszPrz 71; GórnRozm 61; GostGosp 146; GostGospPon 169; w oſtátnie dni náſtáną czáſy niebeſpieczne. Y będą ludźie ſámi śiebie miłuiący/ łákomi/ hárdźi/ pyſzni [homines seipsos amantes, cupidi, elati, superbi]/ bluźnierze/ rodźicom niepoſłuſzni/ niewdźięczni/ niepobożni WujNT 2.Tim 3/2, s. 724 marg; SkarKaz 659a; PowodPr 8.

W charakterystycznych połączeniach: łakomy(-a, -i) chłop, człowiek (człek) (22), ksiądz, lichwiarz, ludzie (lud) (17), łotr, narod, niewiasta (2), pan (4), złodziej.

Przysłowia: Niemáſzći nic ſzaleńſzego/ Nád cżłowieká łákomego BierEz S3; nád cżłowieká łákomego nie máſz nic gorſzego [Avaro quidem enim nihil iniquius] BibRadz Eelli 10/9; Phil Q3.

kto ieſt nauboſſzy [...] cżłowiek łakomy. BielŻyw 37.

Avarus nisi moriens nil recte facit, Lákomy czlowiek nigdy nie ſzczodry tylko w wigilią ſmierćy. Mącz 19c.

Wyrażenia: »łakoma chuć, chęć, żądza« [szyk 2 : 1] (1 : 1: 1): HistLan E4; LubPs R6v; wiele ich też ieſt/ ktorzi zbytnią á łákomą chęćią zápaláią ſię [multi ambitionis furore ad honores petendos impelluntur] ku doſtawániu wielkich y zacnych vrzędow ModrzBaz 5v.

»kształty łakomemi« = chytrymi sposobami (7): A gdy mu ſie ſyn vrodził/ iuż był pocżął lichwić/ y inemi kſtałty łákomemi nábywáć dobrego mienia ſwego RejZwierc 176.

»łakome nabycie, nabywanie« [szyk 4 : 3] (5 : 2); BierRozm 19; RejWiz 14 marg, Cc6v; záwżdy myſli ich zniewolone bogáctwy/ pilnie ſobie rozmyſláią z wielkim vciążeniem/ iákoby wcále mogli zgromádzić łákome nábycia ſwoie. RejPos 6, 81v; RejZwierc 48v; KochWr 31.

»smysł łakomy« (1): Omyliłáś mię/ iáko nocny ſen znikomy/ Który wielkośćią złotá ćieſzy ſmysł łákomy. KochTr 12.

»łakome zbieranie« = avaritio, philargyria Mącz [szyk 5 : 1] (5 : 1): RejKup g3v; LubPs K4v; Mącz [297]c; RejPos 219; PudłFr 43; wſzyſcy ſię ćwiczą w złym nábywániu/ y łákomym zbierániu. SkarKazSej 704b.

W wyrażeniach metonimicznych na oznaczenie chciwego człowieka: »oczy łakome« (2): PaprPan V3; Ocży łákome śiłá ludzi Záwiodły KochOdpr C4.

»pług łakomy« (1): Ták Rzymianie karáli Miedz wyorywánie/ Y pługá łákomego w cudze ſię wrywánie; Iż Oracżá y woły ná Rzecż poſpolitą Brano KlonWor 5.

»łakome ręce« (1): Lupo agnum eripere, Nieco z łákomych rąk wydrzeć. Mącz 200b.

»łakome serce« [szyk 2 : 1] (3): HistRzym 122; Teraz ták łakome/ ták śćiśnione ludzie ſercá maią/ iſz nie inego niemiſlą iedno áby ſobie było/ áby ſię tylo znim ſamim dobrze działo. SkarŻyw 115, 284.

W wyrażeniach antropomorfizujących: »czas, wiek łakomy« (1 : 1): Czás łákomy nas pożrze/ y zágubi/ Pan ábo ſługá równo wſzytkie lubi. GórnTroas 31; KochFrag 22.

»łakome morze« (1): [Boże] Ty przepásći náſycaſz y łakomé morze: Ztąd gwiazdy żywnosć máią/ y ogniſté zorze. KochFr 125.

»łakomy ogień« (1): Ale źwierzętá pali/ láſy/ domy/ Ogień łákomy. KlonFlis C2v.

»łakoma (-y) tajstra, worek« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Niechay kto chce narzeka, niech krwáwe łzy leie, Niech ſzkody ſwey żáłuie, od fraſunku mdleie: Nie ma głodny brzuch vſzu, prożne to ſą ſłowá, Nie ma vſzu łákoma táiſtrá Iudaſzowá KlonWor ded **2v, ded **2v.

»śmierć, grob łakomy (-a) (i nienasycony)« [szyk 5 : 4] (8 : 1): KochPs 73, 153; LAkomy grobie/ Vmárłych żłobie/ Ciągnieſz ku ſobie/ Wſzech/ w káżdey dobie. WisznTr 20, 18; ZawJeft 44; GrochKal 19; niech ná ſzyię moię táż łákoma y nienáſycona śmierć śidłá nie kłádźie/ przed przyięćiem y oney łáſki LatHar 641; WitosłLut A6v; KmitaSpit C2.

»łakoma Wisła, woda« (2): Aby łákoméy wodźie Tureckié towáry Bogáctwá nie przydáły Wpadwſzy gdźie między ſkáły KochPieś 11; Támże v zamku Mintáwá leniwa W łákomą Wiſłę nurćik ſwoy wylewá. KlonFlis G.

»łakoma ziemia« (1): Tey więc łákomey ziemi oddaſz moię kośći/ Duſzá miła ſkąd wyſzłá niech idzie w rádośći. RejZwierc 271v.

Szeregi: »chciwy, (i) łakomy« (5): BartBydg 16b; Mącz 20a, 298a; tám nie dźiw że ludźie ſą chćiwi/ y łákomi: ieśli ćwiczenia żadnégo ludźie miedźi niemáią KochWr 30; WysKaz 20.[Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»łakomy a niemiłosierny« (1): Bog ćię przyimie/ y łákomych á nie miłośiernych ludzi ſercá/ obroći ná politowánie twoie. SkarŻyw 52.

»łakomy a niesyty« (1): A nie życżyłbych inſzego receptu ná then wrzod łákomemu á nieſytemu cżłowiekowi RejZwierc 104v.

»łakomy, (a, i) skąpy« [szyk 6 : 3] (9): Mężowi łákomemu á ſkąpemu[Viro cupido et tenaci] bez vżytku ieſth máiętność Leop Eccli 14/3; Cżegoſz ſię tedy o przyſzłym ſtárcu ſpodziewáć mamy/ ktory iuſz yeſt wſzwey młodośći ſkąpy y łakomy? KwiatKsiąż Cv; Mącz 19c [2 r.], 297c [2 r.]; HistRzym 29v; Calep 113a; LatHar 126. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»zawisny a bardzo łakomy« (1): proſty też bywa ale wżdy ku ſwemu garnie á czudzey rzecży żądą [!] chcząc wiele mieć/ bowiem tati [!] ieſt zawiſny á barzo łakomy. GlabGad O4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 7 r.]

»łakomy i złodziej« (2): [Judasz] ácz był łákomym/ y złodźyeyem y ná konyec ſtał ſye zdraycą Páná y miſtrzá ſwego/ yednák przedſye był ápoſtołem KromRozm III D3v; GostGosp 146.

W przen (3): [tyś] źiemi Polſkiey/ ſzkodę przez okrućieńſtwo vdziáłał/ gdiś roſpuśćił łákome pſy/ to ieſt vrzędniki twoie/ co połupili owce/ tho ieſt ludzi vbogie BielKron 356; KochPs 84; Węgrzy Krolá pſá mięli/ teraz záśię Wilká/ Y wężá łákomego/ co dzieći połyka BielSen 7.

α. W funkcji rzeczownika: chciwiec; avarus Vulg (45): BierEz R2v; pieniądze zaſię krolowi nieſcie, bo pieniądze łakomemu ſą męką, a ſwiebodnemu cżeſć, á zdrayczom ſmierć BielŻyw 25; BielKom D7v; LubPs K4v; RejZwierz 116 [2 r.], aa2v; RejZwierc 231v [2 r.]; Dobrá vbogich przywłaſzcżone pomſtę wielką ná łákome obaláią. SkarŻyw 35 marg; Łákomego ſerce miedzy pieniędzmi nálezli. SkarŻyw 545 marg; KochFr 20, 44; PudłFr 5, 19, 43; Z káżdym ſie zgodzę/ iedno z łákómym nie/ bo ón chce/ á ia też chcę. KochAp 6; Lákomi ſię przą długu: á zuchwáli łáią KlonWor 73.

W połączeniach szeregowych (14): Tamo pyſſni wſſelką ſromotą będą napelnienij/ a lakomi nánędznieyſſym vboſtwem będą ſciſnienij/ obżarcy też niewymownym glodem ij pragnienijm będą vdręcżenij. OpecŻyw I91v; ForCnR kt; SeklKat L3v; OrzList b4v; [Abakuk Prorok] Mowi też przećiw pyſznym/ łákomym/ okrutnym/ y báłwochwálcom. BielKron 93; KuczbKat 390; RejZwierc 79; WujJud 101v; WerGośc 212, 267; Gnuśny/ vtrátny/ łákomy/ zwádłiwy/ nie dobry przyiaćiél. KochCn B4v; ieſli ten ktory ſię brátem miánuie /ieſt wſzetecznikiem/ ábo łákomym/ ábo báłwochwálcą/ ábo złorzeczącym/ ábo piiánicą/ ábo drapieżcą [fornicator aut avarus aut idolis serviens aut maledicus aut ebriosus aut rapax]/ żebyśćie z tákowym áni iedli. WujNT 1.Cor 5/11, 1.Cor 5/10, 6/10.

W porównaniach (2): kiedy co ſzcżęſcie rzući łákomemu/ Rownie iákoby też tho dáło pſu głodnemu. HistLan E4; Do te^go co im Chryſtus po śmierći obiecował y cżego niewidzieli/ ochotniey ſzli przez tákie męki y śmierći/ niżli gdy łákomy ná złoto pátrzy. SkarŻyw A3v.

Przysłowia: Łákomego trudno práwie dobrym zwáć. RejZwierc 63v marg, Aaa4v.

Łakomemu tak wiele niedoſtawa czo ma, iako y cżego niema. BielŻyw 41; by nawięcéy/ łákomému máło. KochPieś 6.

Nie towárzyſz też z łákomym/ Vcżyni ćię człowiekiem złym. BierEz F4v.

Lakomy więcey tráći BierEz I3v.

Lákomi ſą łżywi. BierEz L2.

Lákomi o Bogá nie niedbáią. BierEz L3.

Łákomego nie vżywieſz. BierEz R2.

Lakomy gdy ziſku niema wnet ſzkodę cirpi. BielŻyw 53.

Lákomy [...] chybá vmiéráiąc dobrze cżyni. KochWr 32.

2. Żarłoczny, nadmiernie pragnący jedzenia; asotus, avids, gulosus, milvinus Mącz (24): Asotis [!], Lákomy/ Obżarłi/ albo Opiły człowiek. Mącz 17d, 20a, 150b, 221d; KochPs 121; Mnie orlicá ſerce żrze/ któré ná ſwe męki Odraſta/ y żywi źwiérz łákomy przez dźięki. KochFr 94; KochSob 66; Lákoma kácżká też nieprzyiaćielem Wielkim ieſt rybom z przeſtronym gardźielem. KlonFlis B4v, B3v, Cv; Zołny záſię łákome wpuſzcżáią ozory Do oká vlowego/ iedzą y máćiory. KlonWor 45.

łakomy na co (1): Cupes, Lákotnik który ná łákoćy łákomy yeſt Mącz 72c.

W porównaniu (2): zyadſzy onę ſztukę mięſá iáko on łákomy pies /[...] tákże też głod gdzie w cieniu álbo w pochronie iákiey ćirpieć muśi RejZwierc 104v; [leniwiec] Iáko trąd w vlu/ miedzy dźielnymi pfzcżołkámi: Iáko łakoma żołná cżyni z Iáſkołkami. KlonWor 45.

Wyrażenia: »łakome jedzenie« [szyk 2; 2] (4): Lákome iedzenie á częſte: przywodźi Krwią plwánie SienLek 20, S2v [2 r.] T3.

»łakome (-y) gardło (a. gardziel)« [szyk 1; 1] (2); KochPs 112; [smok] Słowiczki liché zbiéra/ á ſwé łákomé Gárdło páśie KochTr 3.

α. W funkcji rzeczownika: żarłok; edax Mącz (4): gdy niekto łákomie żrze a połyka niedobrze żuiąc [...] tácy łákomi owſzeyki długo żywi być niemogą SienLek 13.

Szereg: »łakomy, obżerca« (2): Iedni miedzy ſobą zwadźce Drudzy łákomi/ obżerce. A drudzy w bydlęcych ſkorách Chodzą by w iákich śiermięgách. MWilkHist Gv; Mącz 99c.

3. Wzbudzający pożądanie, pragnienie posiadania; illecebrosus, invitabilis Cn (9): A Ták zábáwiony cżłowiek ſwiátem tym á przypadki dziwnemi y łákomemi zábawkámi iego/ trudno ſie z roſtropnym bacżeniem [...] nádobnego żywotá ſwego zgodzić ma RejZwierc 66v; by ſie nabárziey obżárłá [nienasycona natura nasza]/ rzućże iey iedno ſztukę cżego łákomego/ vyrzyſz ieſlić iey z ochotą wielką łápáć nie będzie. RejZwierc 104v; RybGęśli C3v; on [szatan] ſrogi ćiemnośći Hetman/ y świátá łákome márnośći/ O náſze pilno czynią zepſowánie. SzarzRyt A2.

łakomy komu (2): RejWiz A6; [pani] go dziwnie ku ſwey myſli námawiáłá y ciągnęłá/ obiecuiąc mu dziwne bogáctwá y dziwne przyſmáki do tego/ co to oboie á zwłaſzcżá młodemu było bárzo łákome RejZwierc [203].

Wyrażenia: »rzecz łakoma« (2): RejWiz A6; KRol rzekł/ prawdá żeć bych mogł roſkoſzy vżywáć/ [...] Lecż ſławá rzecz łákoma/ á w roſkoſzach mdleie RejZwierc 11.

»łakome złoto« (2): Bo pewna/ że v niego [Pana] nie ći láſkę máią/ Ktorzy łákomé złoto iemu ná cześć dáią. ZawJeft 35; RybGęśli C4.

Synonimy: 1. chciwy, chytry, nienasycony, niesyty, pożądliwy, skąpy; a. chytrek, chytrzec, obłupiciel, potrzebnik, przechera, skąpiec, żmindak; 2. żarłoczny; a. łokacz, ożralec, żarłok.

Cf NIEŁAKOMY, PRZYŁAKOMSZYM