Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MORDERSKIE

Następne hasło: MORDERZ »

MORDERSTWO (109) sb n

morderstwo (108), mordestwo (1); morderstwo : mordestwo MurzNT (1:1).

Oba o jasne; -é- (3) KochFr, KochPij, SarnStat -e- MurzNT (2).

Fleksja

	sg	pl
N	mordérstwo	mordérstwa
G	mordérstwa	mordérstw
D	mordérstwu	mordérstwóm
A	mordérstwo	mordérstwa
I	mordérstw(e)m	mordérstwy
L	mordérstwie	mordérstwåch

sg N mordérstwo (13). ◊ G mordérstwa (24). ◊ D mordérstwu (2). ◊ A mordérstwo (17). ◊ I mordérstw(e)m (10). ◊ L mordérstwie (5). ◊ pl N mordérstwa (15). ◊ G mordérstw (2). ◊ D mordérstwóm (1). ◊ A mordérstwa (15). ◊ I mordérstwy (4). ◊ L mordérstwåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVII (z Cn) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Okrutne pozbawienie kogoś życia (100)
2. Męczenie (8)
3. Coll. Ogół moderców (1)

1. Okrutne pozbawienie kogoś życia; caedes Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; latrocinium BartBydg, Mącz, Calep; homicidium Vulg, Modrz, Calep; plaga Vulg, PolAnt; interfectio, nex PolAnt; clades Mącz; atrocitas, barbaries, crudelitas, diritas, feritas, immanitas, saevitia Cn (100): BartBydg 80; Iako téſz i wtęm mandáćie ktory mężóbóiſtwa zakazuie/ iſz oni tilko i/ o mordeſtwách wykładali MurzNT 18v; LubPs D2; Y Krolował ná mieſcu iego/ á włożył ná ſię koronę Aziyſką/ y vcżynił morderſtwo wielkie [plaga magna; wielką porażkę WujBib] w źiemi. Leop 1. Mach 13/32; RejZwierz 117; BibRadz 2. Par 19/10, I 243d marg, 2. Mach 12/16, Act 9/1; morderſtwá też non exilio, iáko v Rzymiánow było/ ále fundo turris, do roku y do ſześći niedźiel ieſt ſkarano OrzRozm L; Importat clades discordia civilis, Roſtyrki mieyskie wnoſzą wiele morderſtwá złego. Mącz 313d, 40b; RejPosWstaw [143⁴]v; BudBib Ex 12/13, 2.Mach 12/16; CzechRozm 239v; Coż ma pieniężne karánie zá morderſtwo po ſobie okrom dawnośći á mnoſtwá wołáiących? ModrzBaz 30, 70v, 140v, 144; Atila Krol Węgierſki [...] wielkie morderſtwá w záchodnich páńſtwách Rzymſkich czynił. StryjKron 51 marg; CzechEp 90, 91 marg, 165; ReszPrz 63; GórnRozm Fv; Latrocinor ‒ Morderſtwem ſie bawię zbiiąm. Calep 585b, 486b; A Száweł dycháiąc ieſzcze groźbámi y morderſtwem [caedis] przećiw vczniom Páńſkim; przyſzedſzy do Arcykápłaná/ prośił v niego liſtow do Dámáſzku do bożnic WujNT Act 9/1, s. 469 marg; SarnStat 611; KlonKr A2.

morderstwo między kim (1): Bacżąc Láćinnicy y Niemcy iż nierząd á morderſtwo miedzy Konſtántynopolſkimi Ceſárzmi/ vbieżeli im miáſto Konſtántynopole/ ſceptrum y koronę wzyęli. BielKron 169v.

morderstwo nad kim (10): LibLeg 11/64; lud poſpolity zlękły mordowáli/ ktory ſie im náwinął żadnemu nie przepuśćili/ (marg) Morderſtwo nád Troiány. (‒) ścináli/ bráli/ dzyeći przed mátkámi ſiekli BielKron 60, 354v; RejAp 108, 167; BielSpr 46v; BudBib 2. Mach 4/36; SkarŻyw 58, 179, 274.

morderstwo czyje [= przez kogo dokonane] [w tym: pron poss (4), aiposs (2), G sb (1)] (7): A tu w nim [psalmie] ieſt proźbá ku Pánu Bogu/ przećiwko morderſtwu Antichriſtowemu LubPs C2v; A Pan morderſtwo iego [sanguinem eius; krew iego WujBib] obroći ná głowę iego: ábowiem tárgnął ſię ná dwu mężow ſpráwiedliwſzych y lepſzych niżeli ſam BibRadz 3. Reg 2/32; RejAp 129v; RejPos 302v; CzechEp 20; LatHar 622; PowodPr 30 marg.

morderstwo czyje [= na kim dokonane] [w tym: G sb (2), ai poss (1)] (3): KromRozm I M4; nie przyſtoyne á nieſpráwiedliwe morderſtwo mężá onego [viri iniustam necem; niſpráwiedliwé ták zacnégo mężá zabićié WujBib] z ćięſzkośćią á niewdzięcżnie przyimowáli. BudBib 2.Mach 4/35; SkarŻyw 306.

W połączeniach szeregowych (24): BierRozm 9; MurzNT 88v; APellowáć żaden niemoże [...] W ſpráwách theż hániebnych gdźieby komu ſzło o gárdło/ to ieſt/ ten złoczyńcá ná ktorego ieſt złoczyńſtwo iáwńe mężoboyſtwá/ cudzołoſtwá/ gwałtu/ morderſtwá/ y innego kthorego hániebnego vczynku GroicPorz cc2v, m3v; Ale krzywoprzyſięſthwo/ kłamſtwo/ mężoboyſtwo/ złodźieyſthwo/ cudzołoſthwo ſię mnożyło/ á bywáią częſte morderſtwá [sanguines in sanguinibus] BibRadz Os 4/2; BielKron 227v, 255; Grassatio, Łup / drapieſtwo/ puſtoſzenie/morderſtwo. Mącz 148d; RejAp 171; RejPos 34, 78v, 79; Pátrzayże záſię iákie morderſtwá/ cudzołoſtwá/ pychy/ łákomſtwá/ á dziwne nieſpráwiedliwośći miedzy námi vroſły? RejZwierc 260; CzechEp 26; ReszPrz 70, 73; ReszList 150, 153; BielSjem 19v; KochPij C2; Bo z wnętrzrznośći ſercá człowieczego wychodzą myśli złe; cudzołoſtwá/ porubſtwá/ morderſtwá [homicidia; mężobóyſtwá WujBib] złodźieyſtwá/ łakomſtwá/ złośći/ zdrádá/ niewſtydy/ oko złe/ bluźnierſtwo/ pychá/ ſzaleńſtwo. WujNT Mar 7/21, Rom 1/29, Gal 5/21; SkarKaz 2b.

W charakterystycznych połączeniach: morderstwo wielkie (więtsze) (7); morderstwo (po)czynić (uczynić) (9), okazać, płodzić (2); kochać się w morderstwie.

Zwrot: »morderstwo cierpieć« (1): y [chrystyjanie] rádſzey od nich [Żydów] morderſtwo ćierpią/ niżby ſámi kogo mordowáć mieli CzechRozm 112v.

Wyrażenia: »morderstwo bezbożne« (1): Ale iż oni [Żydzi] to mowią/ pochwaláiąc ieſzcże w tym przodki ſwe: ná ktorych złość y morderſtwo bezbożne zezwaláią [...] przeto grzechu wolnymi nie ſą CzechRozm 171v.

»morderstwo nieczłowieczeńskie« (1): nád drugiemi morderſtwo vcżynili niecżłowiecżeńſkie. BielSpr 46v.

»nieprzystojne morderstwo« (1): ſkárżyli przed nim o nieprzyſtoyne morderſtwo [sine causa... interfectus; nieſpráwiedliwe zábićie WujBib] nád Oniaſzem. BudBib 2.Mach 4/36.

»okrutne, srogie, nielitościwe morderstwo« [szyk 2:1] (1:1:1): BielKron 204v; RejPos 56v; Od wiela ludźi też to wiemy/ że roki/ niewiem ktorego Powiátu/ dla ſrogie^go morderſtwá ſmętne á żáłoſne były. ModrzBaz 141.

Szeregi: »morderstwo a drapiestwo; drapiestwo z morderstwem« (1;1): Záſtárzáły obyczay ludu temu/ pod ſpoſobem żołnierskim drapieſtwo s morderſtwem płodzić. Mącz 387b, 29d. [Ponadto w polączeniu szeregowym 1 r.].

»gwałt a (i) morderstwo« [szyk 2:1] (3): Tám Ruś bez wſtydu ſie záchowáłá/ cżyniąc gwałty y morderſtwá rozmáite nád poſpolitym ludem w wielkiey Polſzcże. BielKron 354v; RejAp 167; LatHar 598. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»morderstwo, kradzież (a. złodziejstwo)« (2): Latrocinium, Morderſtwo/ krádzieſz Mącz 185c; Calep 585b. [Ponadto w polączeniach szeregowych 4 r.].

»łupiestwo a (i) morderstwo« (2): Sthey przycżyny Márkomani/ Węgrzy/ Polſkę śćiſnęli wielkim łupieſtwem á morderſtwem ze wſzech ſtron BielKron 341; LeovPrzep D4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»morderstwo albo okrucieństwo« (1): mroz wſzytkich przyráźi/ iż przypádnie iákie morderſtwo álbo iákie okrucieńſtwo ſwiátá tego RejZwierc 261. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»morderstwa i porażki« (1): Bo gdy ſwoie imię rozsławić chcą/ tedy ſwych obywátelow máiętność y zdrowie w niebezpiecżność wdawáią. morderſtwy y poraſzkámi [caedibus ac cladibus] obu ſtron niezmiernymi/ wſzytkie mieyſcá nápełniáią ModrzBaz 106v.

»prze(na)śladowanie i morderstwo« [szyk 2:1] (3): Z przodku ſtárał ſye o to yáwnye przez żydy y pogány wſſelákim przenáſládowánim y morderſtwem krzeſćiánow/ áby wyárę krzeſćiáńſką zniſſczył KromRozm I M4; CzechEp 20, 22.

»morderstwo i rozruch« (1): Wypuśćił im tedy [Piłat] onego/ ktory dla morderſtwá y rozruchu do ćiemnice był wſádzony LatHar 724.

»szkody i morderstwa« (1): niezlicżone ſzkody y morderſtwá vbogim ludziem poſpolitym/ y ſwoim przyiaćielom pocżynili BielKron 237. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»morderstwo i tyraństwo« (1): iż teraźnieyſza Rzymſkich Kátolikow ſrożſza y iádowitſza niż Káimowá ſpráwá/około morderſtwá y tyrańſtwá niepohámowáne^go CzechEp 36.

»walka, moderstwo« (1): Boday zdechł kto ſię naprzód złotá rozmiłował [...] Ztąd walki/ ztąd mordérſtwá KochFr 18.

»morderstwo a (i) zabijanie« [szyk 2:1] (3): iż wiethse mordersthwa i zabiania thim się mnoza is pokuthi i vsthawi thei podle vstavienia prawa nieczierpią ZapWar 1545 nr 2646; Leop Esth 9/18; WujJud 53. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»złość i morderstwo« (1): CzechRozm 171v cf »morderstwo bezbożne«.

W przen (1): Abyś nie był pełnym iádu y morderſtwá wrzodem/ Ale ſobie y z drugimi k lepſzemu POWODEM. NiemObr ktv.

2. Męczenie; durities Vulg; cruciamentum poena, supplicium, tormentum Cn (8): Piſze Nauklerus w ſwoiey Kronice/ przecż Pan Bog dopuſzcżał ná Krześćiány tákie morderſtwá ná ten cżás BielKron 155; wſzytki cżłonki iego z ſtáwow wyćiągnąwſzy/ na ſkorupách oſtrych grzbiet iego położyli. Y innych mu wiele morderſtw zádawáli/ ná koniec głodem morzyli. SkarŻyw 47; O cżárći [...] cżemu tákiego morderſtwá nád temi dokázuiećie/ ktore do ſwego mieſzkánia záwlecżećie? LatHar 152.

morderstwo czyje [= przez kogo dokonane] (2): Rzekł do niego Pan: Widziałem vtrápienie ludu mego w Egyptćie/ y słyſſałem krzyk iego/ dla morderſtwá [propter duritiam; dla ſurowośći WujBib ] tbych kthorzy ſą przełożeni nád robotámi. Leop Ex 3/7; SkarŻyw 152.

morderstwo czyje [= na kim dokonane] (1): Bo kroleſtwá ná źiemi nie ſą ſtáteczne/ wſzytki z fráſunkámi y morderſtwy ludzkimi y obćiążeniem vbogich. SkarKaz 244b.

Wyrażenie: »morderstwo ogniowe« (1): A gdy przyſzedł lud poſpolity [do Nerona] nárzekáć o táką zágubę á morderſtwo ogniowe/ záprzał by to on kazał vcżynić/ ále zrządził fáłſzywe ſwiádki/ ktorzy tę winę wkłádáli ná Krześćiány BielKron 145.

Szeregi: »frasunek i morderstwo« (1): SkarKaz 244b cf morderstwo czyje [= na kim dokonane].

»morderstwo i męczenie« (1): ále gdy tym nic nieſpráwił/ do innego ſię obycżáiu vćiekł: do morderſtwá y nieznośnego męcżenia. SkarŻyw 207.

3. Coll. Ogół moderców (1): obacżywſzy rzecż poſpolitą Rzymſką vdręcżoną/ rzućili ſie ná ich páńſtwá z rozmáitym morderſtwem/ iáko Wándáli/ Sydones/ Burgundy/ zbierána drużyná [...] wielkie ſzkody cżyniąc przez miecż á ogień BielKron 338.

Synonimy: 1. mężobojstwo, pogrom, porażka, zabicie; 2. katownia, męka.

Cf MORD, MORDOWANIE