Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ODDALONEK]

Następne hasło: ODDAN »

ODDALONY (112) part praet pass pf

oddalony (69), oddalon (41), oddalony a. oddalon (2).

Pierwsze o jasne; -å- (86), -a- (4); -a- KrowObr, BibRadz', -å- : -a- Leop (2:1), SarnStat (11:1). ◊ -ón (2), -on (2); -ón Mącz; -ón : -on SarnStat (1:2). ◊ -on-.

Fleksja

sg
m	N	oddalony, oddålón	f	N	oddålona, oddålonå, oddålon(a)	n	N	oddålono, oddålon(e)
	G	oddålon(e)go		G			G
	A			A	oddaloną		A	oddålon(e)
	L	oddålonym		L			L

pl
N	m pers	oddåleni
N	subst	oddåloné, oddålony, oddåleni
G		oddålonych
A	m pers	oddålon(e)
A	subst	oddålon(e)

sg m N oddalony (24), oddålón (14); ~ (attrib) -ony (3); ~ (praed) -ón (14), -ony (11); -ón TarDuch, GlabGad, Mącz, HistRzym, BudNT, SkarŻyw, SarnStat (3); -ony GroicPorz, SkarJedn (2), NiemObr, GrabowSet, WysKaz; -ón : -ony PatKaz II (2:2), RejPs (1:1), BielKron (1:1), ModrzBaz (1:1). ◊ G oddålon(e)go (2). ◊ L oddålonym (1). ◊ f N oddålona (11), oddålonå (7), oddålon(a) (2); ~ (attrib) -a (1) SkarŻyw; ~ (praed) -a (10), -å (7); -a OpecŻyw (3), GroicPorz, Leop (2), HistRzym; -å KuczbKat, SkarŻyw, ReszList; -a : -å RejPos (2:3), ModrzBaz (1:1). ◊ A oddaloną (1). ◊ n N (praed) oddålono (14), oddålon(e) (4) WujJud BudBib, MycPrz, Phil. ◊ A oddålon(e) (1). ◊ pl N m pers oddåleni (12); -eni (2), -(e)ni (10). subst oddåloné (13), oddålony (2) [m i f], oddåleni (1) [n]; -é (3), -(e) (10); ~ (attrib) -é (1); ~ (praed) -é (12), -y (2), -i (1); -y PatKaz III; -é : -y : -i FalZioł (1:1), SarnStat (2:–:1). ◊ G oddålonych (1). ◊ A m pers oddålon(e) (1). subst oddålon(e) (1).

Sł stp s.v. oddalić, Cn brak, Linde XVI w. s.v. oddalić.

Znaczenia

1. Będący w dużej odległości, daleki, odległy (32)
- Przen (4)
  - a) Ukryty, niedostępny (2)
  - b) Nie dotyczący (1)
- a. Odłączony, nie będący razem (16)
  - Przen (6)
    - a) Niechętny, nieprzyjazny; obojętny (4)
  - α. Nie należący do jakiejś społeczności, wyłączony z niej (4)
  - β. Odstawiony od piersi (1)
  - γ. Nie będący jednością (2)
- b. Którego zmuszono do odejścia, kazano mu odejść (1)
- c. Nieobecny (1)
2. Pozbawiony, nie mający czegoś (23)
- a. Pozbawiony dóbr lub praw do czegoś (12)
  - Przen (4)
- b. Wolny od czegoś; nie mający jakiejś cechy, nie czyniący czegoś lub nie podlegający czemuś (11)
3. Nie istniejący, nie będący lub którego ktoś nie ma, nie doświadcza (bo mu odebrano lub nie dano), którego ktoś nie czyni (49)
- a. O sprawach niepożądanych: od którego kogoś lub coś uwolniono, uchroniono; zlikwidowany; nie dopuszczony (26)
  - W przen (4)
- b. O sprawach pożądanych: którego kogoś pozbawiono, utracony przez kogoś, odebrany komuś (22)
  - α. Nie udzielony przez Boga (4)
    - W przen (1)
  - β. Odłączony od jakiegoś państwa (4)
4. Przekazany komu innemu, sprzedany (1)
5. Unieważniony, skasowany (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (6)

1. Będący w dużej odległości, daleki, odległy; remotus Mącz, Modrz; relegatus Mącz; longinquus PolAnt (32): Remotus, [...] Dáleki/ dáleko odſtrzelony/ oddalony. Mącz 234d.

oddalony od kogo, od czego (6): która [szyja] ſrzoduie miedzi głową y theż miedzi wſzythkim ciałem [...]. Takież aby też mozg ktori ieſt barzo zimny był oddalon od ſercza ciepłego. GlabGad Dv; dziſieyſzy kośćioł od murow Torrentu Cedron nie ieſt oddálony iedno ná trzydzieśći ſtop od plácu kośćiołá BielKron 265; Mącz 187a; WujJud 177; WujNT 263. Cf oddalony od kogo czym.

oddalony od kogo czym [= jakim sposobem] (1): Ale iż iuż [Chrystus] wźięty ieſt od ocżu ludzkich: tedy trudno wzywáć przytomnośćią ćieleſną od nas oddalonego/ á náſzego wołánia nieſłyſzącego CzechRozm 192v.

Wyrażenia: »daleko, nieblisko oddalon(y)« = longe relegatus Mącz (3:1): Zimnoſć zimy przychodzi z tego yże Slończe przezliſz daleko oddalono ieſth. FalZioł V 54v; ácz ſie zda ſtolec możnoſći iego niebliſko oddalony á wſſákoż on iáko właſny oćiec nic nieomieſzka tu opiekáć ſie ſierotámi [...] ná ziemi. RejPs 97v; Mącz 187a; WujNT 263.

»oddalony od [którego] miejsca, miejscem« [szyk 1:1] (1:1): A iż nye wſſędy żydowye bydło bogu ofyárowáć [...] myeli/ [...] Y teraz ponyeważ ſą oddaleni od onego myeyſcá gdźye im Bog ofyárowáć kazał/ żadnych ofyar nye ofyáruyą KromRozm II 1; iż [potępieni] mogą być vſłyſzeni y zrozumieni od Abráámá/ choćia ták dáleko od nich mieyſcem y ſtanem oddalonego WujNT 263.

Przen [od kogo, od czego] (4): Y oddziela ie [Pan Bóg owce swoje] od kozłow parſzywych/ a niepoſłvſznych ſłowv iego/ ktorzy [...]/ vſty iedno boga chwalącz/ a ſercze ſwoie od niego oddalone maiącz. SeklWyzn c2.

a) Ukryty, niedostępny (2): że wiela ludźi godnośći táią ſię w nich: á zwłaſzcżá one/ ktore w ſercu ſwe mieyſce máiąc/ weſpołek y z onym ſercem od oblicżnośći ludzkiey ſą oddalone? ModrzBaz 58.

Szereg: »nie skryty ani oddalony« (1): Bo to przykazánie [...] nie ieſt ſkryte od ćiebie/ áni ieſt oddalone [non occultum ... neque longinquum]. Nie ná niebie ieſt/ [...] Nie ieſt teſz zá morzem [...]. Bo bliſko (ieſt) od ćiebie słowo bárzo BudBib Deut 30/11.

b) Nie dotyczący (1):

Wyrażenie: »daleko oddalony« (1): ZMártwych wſtánie Páná náſzego/ nie ták vważáć á ná nie poglądáć mamy/ iákoby ná iáką rzecż cudzą ábo od nas dáleko oddaloną/ ále ták iáko ná náſzę właſną RejPosWstaw [110²].

a. Odłączony, nie będący razem; alienatus PolAnt, Vulg; aversus, avulsus Mącz; ablatus PolAnt [w tym: od kogo, od czego (12)] (16): Extrudi per translationem pro abalienari, Być oddalón od kogo. Mącz 467a, 478c; Cżyli możecie ſyny nowożenie [tj. gości weselnych]/ poki nowożenia z nimi ieſt/ vcżynić/ áby pośćili? Lecż przydą dni/ gdy oddalon będzie od nich nowożenia BudNT Luc 5/35.

Przen (6): Z tego mieyſcá [...] obaczyć możemy: iż ilekroć vſpráwiedliwienie bywa przypiſano wierze/ tedy vczynki miłośći nigdy nie bywáią od wiáry oddalone WujNT 656.

Wyrażenie: »daleko od siebie oddaleni« (1): Izali/ dla Bogá/ tá ſpráwá nie ieſt tákowa/ ktora dwu Rzecżypoſpolitych potrzebuie/ dla tych dwoygá rodzáiu ludźi? á ták dáleko od śiebie oddalonych/ iż z iedney do drugiey przyſtęp żadny niemoże być: że też iedná od drugiey pomocy niepotrzebuie ModrzBaz 71.

a) Niechętny, nieprzyjazny; obojętny (4): vprzeymie proſzę przez Páná/ ábyſćie więcey nie poſtępowáli/ iáko ini pogáni poſtępuią [...]. Máiąc myſl záćmioną/ á będąc oddaleni od żywotá Bożego przez nieumieiętność [...]/ z zátwárdziałośći ſercá ich. BibRadz Eph 4/18; animus aversissimus, Vmysł wielmi odwrócony oddalony y przećiwny. Mącz 487b; Y was ktorzyśćie niekiedy byli oddaleni y nieprzyiaćiele vmyſłem/ w złośliwych vczynkách: teraz też poiednał w ćiele człowieczeńſtwá ſwego przez śmierć WujNT Col 1/21, Eph 4/18.

α. Nie należący do jakiejś społeczności, wyłączony z niej [od kogo, od czego] (4):

Wyrażenia: »od Chrystusa oddalony« = wyłączony ze społeczności wiernych (1): Ale ieſli mu [księdzu K.] ſię chce nas potępiać/ [...] niechay vkaże/ gdźie to nápiſano: áby dla tákowych ſłow/ kto by ich nie wyznawał/ miał od Chriſtuſá oddalony być: [...] przypomnię ią nákrotce X.K. kilká prawdźiwych przycżyn/ dla ktorych ludźie źli/ y niewierni/ vcżeſtniki prawdźiwey ſpołecżnośći z Chriſtuſem pánem nie będą. NiemObr 114.

»daleko oddalony« (1): mamy bacżyć s tey Ewányeliey/ iż tá niewiáſtá byłá pogánká/ byłá grzeſznicá/ á byłá dáleko oddalona od ſpołecżnośći przebránych Páńſkich/ á wſzytká byłá w gniewie Páńſkim RejPos 74.

»oddalony od śpołeczności« = alienatus a conversatione Vulg (3): RejPos 74; Wſzyſtki tedy ludźie y zgromádzenia w Kośćiele Powſzechnym/ ktore ſie ták nie záchowuią wedle tey proby/ oddalone od prawdźiwey ſpołecżnośći świętey być rozumiemy. WujJudConf 136v; WujNT Eph 2/12.

β. Odstawiony od piersi (1): Ablactatus, odchovany, odszadzony, oddalyony, ostavyony BartBydg 2b.

γ. Nie będący jednością [od czego] (2): Bo ieſliby ſyn od oycowſkiey iſtnośći był oddalony/ á iákoſzby mogł Duchá oycowſkiego dawać ták iáko ſwego? SkarJedn 279, 280.

b. Którego zmuszono do odejścia, kazano mu odejść (1): gdzieſz theż [nad wrotami miejskimi] byłá nápiſána iego [króla] vſtháwá/ aby wſzelki pan iego corki żądáiący był oddalon. HistRzym 9.

c. Nieobecny [od czego] (1): A Ná Dworze Nadworny Podſkárbi/ [...] niech będźie człowiek dobry/ ſkrómny y rozumny: który przez Króla Ie^go M. będźie vſtáwion y trzyman: áni nigdy od Dworu nie ma bydź oddalón [nunquam removendus JanStat 308]. SarnStat 335.

2. Pozbawiony, nie mający czegoś; remotus Modrz [w tym: od czego (22)] (23):

a. Pozbawiony dóbr lub praw do czegoś [od czego] (12): cudzołożnicá áby byłá [...] od Práwá Małżeńſkiego oddaloná. GroicPorz kk4v.

Wyrażenia: »oddalon od spadku dobr, od imienia« = wywłaszczony, wydziedziczony; exheres Mącz (3): A ták [lantgraf] wywołánia z źiemie/ y więźienia wiecżnego ktore záſłużył będzie prożen/ áni też będzie oddalon od ſwych dobr/ ieſli przerzecżone ártykuły zachowa BielKron 230; Mącz 152b; SarnStat 1172.

»od (urzędów i) dostojeństwa oddalony« (2): GroicPorz tv; á ieſliby [dygnitarze i urzędnicy] po trzy kroć náwiedzeni/ [...] nieſtáráli ſie áby vrzędóm ſwym doſyć czynili/ tedy od onych Vrzędów y doſtoieńſtw máią bydź oddaleni [priventur officiis et dignitatibus JanStat 300] SarnStat 81.

»od państw [= bogactw] oddalony« (1): NIe przeto/ żem ieſt od pańſtw oddalony/ A/ iż ták Bog chce/ w ſkárby nie bogáty? GrabowSet H4v.

Szereg: »oddalony i odsterkniony« (1): vſtáwiamy [...] áby którzykolwiek bráćia [...] będąc rozdźieleni/ y wtym rozdźieleniu byli przez trzy látá y trzy Mieśiące wmilczeniu/ nieprzywodząc ſie do ſądu [...] tedy od vpominánia ſie y ſobie przywłaſczánia części dźiedźicznéy brátá ſwégo/ [...] ſluſznie będą oddáleni y odſtérknieni [legitime excludentur JanStat 562]. SarnStat 594.

Przen (4): Ieſli ſámym żydom [wymazany był przez Chrystusa on cyrograf ustaw]/ tedy ieſzcże pogáni nie ſą ocżyśćieni/ to ieſzcże ſą od rzecży poſpolitey niebieſkiey oddaleni [...]? CzechRozm 78; Pokázuiąc pod figurą Abráhámá y dwu ſynow iego/ że ći ktorzy ieſzcze ſą pod zakonem/ będą od dziedzictwá Chriſtuſowego oddaleni. WujNT Gal 4 arg, Eph 2 arg.

Szereg: »precz odrzucony i oddalony« (1): Ieſt tedy Zawiſna miłośc Boża/ [...] przez ktorą duſzá ludzka zepſowana fáłſzywymi náukámi y złymi chciwośćiámi/ precż odrzucona y od małżeńſtwá Bożego iáko Zoná cudzołożna oddalona bywa? KuczbKat 280.

b. Wolny od czegoś; nie mający jakiejś cechy, nie czyniący czegoś lub nie podlegający czemuś [w tym: od czego (10)] (11): Obycżáie niech będą oddálone od łákomſtwá [Sint mores sine avaritia] BibRadz Hebr 13/5; GrabowSet D; iż wſzyścy ktorzy ſą w klątwie/ ſą [...] od obrony y opieki Páná Chriſtuſowey oddaleni WujNT 588; WysKaz 15; SkarKaz 577b.

oddalon czego (1): tilko abych iedno ku temu nieprzyſſedl abych miał byc oddalon nam zdawna obiecaney ſwiętey laski twoiey. RejPs 207v.

oddalon czym (1): Abowiem to ieſt záwżdy moiá wielka pożądliwoſć/ [...] iż by przykłonił ku miłoſći ſwey / proſte ſerce moie/ áby było od wſſey ſwieckiey pożądliwoſći tem oddalono. RejPs 178.

Wyrażenia: »daleko oddalony« (2): RejPs 138; ktorzi [filozofowie] dawáiąc náukę cżłowiekowi wielkiego ſercá/ chcą áby iáko od cżynienia krzywd był dáleko oddalony [ab iniuriis faciendis esse remotum]/ ták byśię też y mſzcżeniem ſwoich brzydźił ModrzBaz 62.

»oddalony od (zmazy) grzechu« [szyk 1:1] (2): ktorá [Matka Boża] iako liliá polná/ rożá bez cirniá/ tak tą panna od wſſelkié zmazy grzéchu była oddálona OpecŻyw 183; PatKaz II 68.

3. Nie istniejący, nie będący lub którego ktoś nie ma, nie doświadcza (bo mu odebrano lub nie dano), którego ktoś nie czyni (49): czo ſię w młody vmysł wpoi/ tedy to głębokie korzenie cżyni/ áni to łatwie potym żadną mocą może być oddalono. KwiatKsiąż K3v.

a. O sprawach niepożądanych: od którego kogoś lub coś uwolniono, uchroniono; zlikwidowany; nie dopuszczony; alienus Vulg; avertus Modrz (26): PatKaz III 124v; á tak oſtroſć y iadowitoſć ie^go [wilczego łyka] bywa oddalona/ gdy będzie w oczcie namocżono przez dwie godzinie FalZioł I 76b; Stáránie wſzelákim ſpoſobem ma być cżynione/ áby woyná byłá oddaloná [avertatur]. A iesliby niemogłá być oddalona/ co cżynić ModrzBaz 102v; SkarŻyw 320; Phil H; áby miedzy Szláchtą Korony náſzéy y inémi poddánémi/ ſwary/ ſpory/ roſtérki/ porażki/ zábiiánia były oddaloné [submoveantur JanPrzyw 9]: któréby mogły ſie wſcząć/ gdybyſmy [...] SarnStat 887, 406, 886.

oddalony od kogo, od czego (16): PatKaz II 78; TarDuch Cv; FalZioł I 55b; Odpowiedział lud y rzekł: Niechay tho od nas oddalono będzie byzmy mieli Páná odſthąpić á opuśćić Leop Ios 24/16; RejPos 80; WujJudConf 181v; MycPrz I C3v; Lecż zbytnie ſkoki [w tańcu] do wſzetecżnośći ſkłonne/ á ſproſnośćią pachnące/ niech będą oddalone od ludu [facessant a populo]/ ktory ſię wſzyſtek Bogu poświęćił ModrzBaz 55v, 36v, 95; Tą ſię wtorą plagą nieco káráć pocżął Okrutnik/ y prośił áby byłá od niego oddalona/ obiecuiąc iuſz lud puśćić. SkarŻyw 480, 2. Cf Fraza.

oddalony czym (2): tem kamieniem krowki y inſze chrobacztwo/ y grady od owoczow oddalony będą FalZioł IV 58d, V 26v.

W przeciwstawieniu: »oddalony ... zachowany« (1): Oddalone tedy być máią od Kośćiołow Chrześćiáńſkich wſzyſtki prożne nakłády/ vbiory/ y koſzty ktore pyſze ſłużą/ tylko záchowána być ma ſkromność/ świątobliwość/ y dobry rząd. WujJudConf 181v.

Fraza: »(pierworodny) grzech jest oddalon(y) [od kogo]« (4): yſz ta myla panna zwyecznoſzczy w czyſtoſzczy zachouana y grzech odnyey oddalon yeſt wſzelky PatKaz II 37, 34v, 67v, 78.

Szeregi: »oddalony albo leczony« (1): Tu zaſię maſz baczyc/ y wiedziec rozmagithe trafunki y przygody: kthore przy rodzeniu/ y po porodzeniu na niewiaſthy: przychodzą/ Y zaſię kthoremi lekarzſtwy maią być oddalone/ albo leczone. FalZioł V 26v.

»zniesiony a oddalony« (1): Gdyſz ieſt iárzmo Pogáńſkie z Moſkwy iuż znieſione/ A zá przeyrzenim Bożym od nich oddalone. MycPrz I C3v.

W przen (4): RejPos 80; Cżyń ochotnie świętą wolą iego/ poniewaſz ſynowſkie ſerce/ w lane w ćię ieſt/ á opoká twardośći iego/ oddaloná od ćiebie SkarŻyw 2.

Fraza: »kielich męki jest oddalon« (1): lezu ktorys padłſzy na oblicże ſwoie ojczas proſił iżby kielich męki od ciebie był oddalon. ſmi. ſie nad nami. TarDuch Cv.

Wyrażenie: »daleko oddalony« (1): yzem ſyą yeſt począla wzyuoczye mey mathky przeſz wſzelkyego grzechu, a pyeruorodny daleko odemnye yeſth oddalony PatKaz II 78.

b. O sprawach pożądanych: którego kogoś pozbawiono, utracony przez kogoś, odebrany komuś; alienatus JanStat, JanPrzyw [w tym: od kogo, od czego (21)] (22): bo w ten cżas iego kráſa była oddalona/ bo iego ſwięté lice vbito ij zeplwáno OpecŻyw 128v, 60; KrowObr 36; Mária co lepſſą cżąſtkę obráłá/ ktora od niey nie będzie oddálona/ [non auferetur ab ea]. Leop Luc 10/42; HistRzym 126; iż ći poſiędą kroleſthwo niebieſkie/ á zapłátá/ roſkoſz/ á pociechá ich nigdy im nie zginie/ á nigdy od nich oddaloná nie będzye. RejPos 267, 128, 164, 337; ReszList 148; obierz go ſobie zá przyiaćielá/ nád wſzytkie inſze przyiaćiele. Bo gdy wſzyſtkie inſze rzecży od ćiebie będą oddalone/ on ſam wiáręć w cále záchowa LatHar 279.

W przeciwstawieniach: »dany (2), przyczyniony ... oddalony« (3): pewnie wiedzcie/ iż kroleſtwo Páńſkye będzye oddalono od was/ á będzye dano ludowi tákyemu/ kthory będzye s tey winnice podawał owoc Pánu ſwemu. RejPos 250v, 337; A kto ma/ będźie mu przycżyniono: kto záſię nie ma [...] y to co ma/ będźie od niego oddalono/ mowi Chryſtus P. náſz. LatHar 559.

α. Nie udzielony przez Boga (4): A będzie trwáć zágniewánie moie ná thobie: y oddaloná będzie precż [auferetur] chuthliwa miłość moiá od ćiebie Leop Ez 16/42; iż záwżdy opieka á władza iego ſwięta będzye nád tobą/ á błogoſłáwieńſtwo iego nigdi od ciebie oddalono nie będzye. RejPos 280v, 351v.

W przen (1):

Fraza: »ręka [czyja] jest oddalona« (1): á gotuie tobie [oprawca twój] záwſze vpadek á zginienie twoie/ gdyż ręká á obroná Páńſka iuż ieſt oddalona od ciebie RejPos 309.

β. Odłączony od jakiegoś państwa (4): A tym obycżáiem kſięſtwo Opolſkie y Bytomſkie od Polſki ieſt oddalono. BielKron 367v.

Szeregi: »oddalon i odjęt« (1): á to cobykolwiek nieſłuſznie od téy korony oddalono y odięto było [alienatum vel ademptum esset JanPrzyw 53]/ [iżechmy mieli] [...] do iednośći korony przyłączyć SarnStat 12.

»oddalon albo rozerwan (a. oderwany)« (2): A To wſzyſtko/ co ieſt nieſłuſznie od tego Króleſtwá oddalono álbo rozerwano [alienata vel distracta JanStat 13]/ wedle mocy méy/ do tegóż Króleſtwá przygromádzę SarnStat 124, 124.

4. Przekazany komu innemu, sprzedany (1):

Szereg: »rozszafowany i oddalony« (1): ieſliby zá przerzeczonym ſkazániem ſędźiégo rzeczy záſtáwné/ rozſzáfowáné/ y oddaloné [distractae et alienatae JanStat 632] ználázłyby ſie bydź mnieyſzéy cény gdy ie rozprzedawano/ á niżli pieniądze któré dano ná zaſtáwę SarnStat 692.

5. Unieważniony, skasowany (1): vſtáwiamy: áby [...] wſzyſtkié nie ſłuſzné rzeczy któré w nich ku ſzkodźie/ y ku krzywdźie poddánych króleſtwá náſzégo ſą wymyśloné/ we wſzyſtkich mieśćiéch y miáſteczkách króleſtwá náſzégo były znieśioné y oddaloné [tollenda et amovenda esse JanStat 279] SarnStat 297.

*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Reiectus, Odrzucony oddalowy [!]. Mącz 163a, 163a; Calep 2b, 53a, 910b.

Błędnie zamiast „bliższy” (1): Citerior – Dalſzy, oddąlony. Calep 201b.

Synonimy: 1. daleki, obdalny, odemkniony, odległy, odłączony, odsiadły, odstrzelony; odwiedziony; a. oddzielony, odjęty, odłączony; β. odcyckowany, odsądzony; b. odesłany, odprawiony; 2.a. odsterkniony, odstrychniony; 5. abrogowany, kancellowan, odmieniony, odrzucony, odwołany, rewokowany, skażony, »wniwecz obrocony«.

Cf ODDALIĆ

ZCh