[zaloguj się]
[pdf]

PIĘKNOŚĆ (207) sb f

o jasne.

Fleksja
sg pl
N piękność piękności
G piękności
D piękności pięknościåm
A piękność piękności
I pięknością
L piękności

sg N piękność (53). ◊ G piękności (53). ◊ D piękności (10). ◊ A piękność (48). ◊ I pięknością (18). ◊ L piękności (20). ◊ pl N piękności (1). ◊ D pięknościåm (1). ◊ A piękności (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Zespół cech lub właściwości budzących zachwyt, sprawiających przyjemność, wywołujących aprobatę; pulchritudo Mymer1, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, Calep, Cn; decor Vulg, Mącz, Calep, Cn; elegantia, venustas Mącz, Calep, Cn; species Vulg, Mącz, Cn; formositas, nitor Mącz, Calep; venus Mącz, Cn; dos, lepiditas, lepor, lepos Mącz; decentia Calep; almities, bellitudo, concinnitas, concinnitudo, forma, formitas, gratia, nitiditas, nitor, pulchritas, speciositas Cn (203): Mymer1 34; Decor, Przyſtoyność, Okráſá/ Ochędożenie/ piękność/ foremność. Mącz 79c; Formositas, Piękność/ Vrodá/ Wdzięczność. Mącz 134b, 95a, 101b, 102d, 157c, 187d (15); [wzór uczciwości, miary, świętobliwości z księdza Maciejowskiego wszyscy brali] iáko brał z onych pięći pánien Zeuxis málarz kſtałt pięknośći GórnDworz B7v; miłość nic inego nie ieſt/ iedno pożądánie pięknośći: á piękność nietelko tá ieſt/ ktora w rzecżach kſtałtownie vrodzonych/ ábo złożonych/ álbo vcżynionych ma ſwe ſiedliſko/ ále y duſz á [!] náſzá cnotámi ozdobiona/ ieſt dziwnie piękna GórnDworz Ll; z Bogá piękność ſie rodzi/ á ieſth nie oddzielona od dobroći/ iáko gorączość od ogniá. GórnDworz Ll5; cokolwiek ieſt dobrego/ á vżytecżnego/ to káżda rzecż tá/ ma y piękność w ſobie. GórnDworz Ll5v, Ll [2 r.], Llv, Ll2v [2 r.], Ll4, Ll4v (36); Calag 425b; KochDz 106; Calep 291a, 292a, 356a, 430a, [874]a, 1111a; Cóż gdźie náſzé oczy Dośiąc niemogą? gdźie myśl/ która niebiem toczy/ Gdźie ſámá piękność świeći/ y kſztałty wſzech rzeczy? KochFrag 23; Wſzytko chcemy mieć piękne/ iedno duſzę ſzpetną. A ono piękność z duſze ná ćiáło wychodźi. SkarKaz 209a, 204b marg.

W przeciwstawieniu: »piękność ... sprosność« (1): Przydzie thedy odłącżyć piękność od wſzelákiey sproſnośći ſlepego ſmyſłu/ á vżyć oney ocżymá/ vſzymá/ y myſlą GórnDworz Mm2.

Zwrot: »pięknością się zdobić« (1): Owa ſie káżda rzecż pięknoſczią zdobi/ y ieſt [...] nie oddzielona od dobroći GórnDworz Ll6v.
Wyrażenia: »piękność boska, boża« [szyk 3:1] (3:1): duſzá zápaliwſzy ſie miłoſcią pięknośći Bożey/ z Anyoły ſie zbráći GórnDworz Mm5, Ll3, Mm6; Y poſtáwił [Bóg] to widome niebo [...] áby wnie przyſzły cżłek pátrzał/ á moc y piękność Boſką nánich wycżytał SkarŻyw 258.

»doskonała piękność« (1): O Tyrze/ tyś rzekło. Doſkonáłey pięknośći ia ieſtem [Perfecti decoris ego sum] Leop Ez 27/3.

»piękność duszna« (2): bo tákowey cudnośći [w człowieczym ciele] ina przycżyna nie ieſth/ iedno piękność duſzna: á táż ieſt iſtotną dobrocią GórnDworz Ll6v, Mm2.

»najwyższa piękność« [o Bogu jako źródle piękności] (1): Możeſz być przyiemnieyſza miłość/ milſzy płomień/ nád then kthory ſie z widzenia naywyſzſzey pięknośći rodzi? GórnDworz Mm5.

»niebieska piękność« (3): [piękne rzeczy na świecie] przez ſię pięknośći mieć by nie mogły/ iáko thá niebieſka piękuość [!]/ przez ſię ſámá/ y od ſiebie piękność ma nieprzyrownáną/ wiecżną/ ſzcżyrą/ á nie odmienną. GórnDworz Mm5v, Ll8v, Mm6.

»niewymowiona, niewypowiedziana piękność« (1:1): [prawdziwa miłość dworzanina] więtſzym niż ieſt vcżynić/ y ku poznániu oney niewymowioney niebieſkiey pięknośći przywieść może. GórnDworz Ll8v; SkarŻyw A3.

»szczyra, istotna piękność« [szyk 2:1] (2:1): idźmy áż do onego naiwyſzſzego gmáchu/ gdzie niebieſka/ pożądána/ á iſtotna piękność mieſzka GórnDworz Mm6, Mm3v, Mm5v.

peryfr. »wieczna i prawa piękność« = Bóg (1): z żywiołow vtworzone ćiáło/ [...] Záwodźi duſzę/ ktorey wſzyſtko máło: Gdy ćiebie wieczney y práwey pięknośći Sámey nie widźi/ celu ſwey miłośći. SzarzRyt A2v.

»zwierzchna piękność« (1): iáko rzecż piękna y droga milcżąc ſama do ſiebie ćiągnie: tak wzor cnot ktore wſzytkę zwierzchną piękność przechodzą z cżytánia żywotow tych/ dziwnie ſercá do ſiebie wabi. SkarŻyw A3v.

Szeregi: »piękność i ozdoba« (2): [słońce, miesiąc, gwiazdy] iáko s ſwey zámierzoney miáry/ nigdy nie wychodzą [...] thák też záſię máią táką piękność w ſobie/ y ozdobę/ iż rozum cżlowiecży/ nic pięknieiſzego wymyſlić ſobie nie może GórnDworz Ll6; KochFrag 22.

»piękność i wdzięczność« (1): ktory [Bóg] ieſt niewypowiedziáney pięknośći y wdzięcżnośći wſzytkiey powod y zrzodło/ y zgromádzenie ná kupę ſzcżęścia wſzytkiego SkarŻyw A3.

a. O osobach i elementach urody (64): FalZioł II 5d; Bo iey [Izabelli] Iuno páńſtwá doſć/ á Pállás mądroſći/ Dáłá iey też y Venus/ doſtátek pięknoſći. KlerWes A2v; RejJóz E5 marg; k więtſzey pięknośći/ Pomázáłá oblicże ſwe oleykiem wonnośći LubPs hh4; [Aleksander] widzyał krolową ine pięknoſcią formy y vrodą przechodzić BielKron 124v; pięknośći/ kſtałtownych cżłonkow/ bárziey białeygłowie potrzebá/ niż męſzcżyznie: ábowiem wiele tey niedoſtáie/ kthorá ſie niegłádką vrodzi. GórnDworz V7v; tá piękność/ ktorą ocżymá ſmiertelnymi thu ná ludziech widamy [...] zápala ſercá náſze GórnDworz Mm5, V7, Ll5v, Ll7 [2 r.], Mmv, Mm3v; piękność iego [syna] przez ćięmnicę ieſt zeſzkárádzoná. HistRzym 5v; SkarŻyw 486, 557; PudłFr 67; SapEpit B4; (nagł) NAGROBEK IEDNEY PANNIE. (–) TV on napięknieyſzy kwiát pánieńſkiey młodośći/ Ktoremu y Helená/ y ſámá w pięknośći Wenus rowna nie byłá/ leży pochowány SzarzRyt D2.

piękność czego (9): BielŻyw 82, 136; Leop Iob 18/13; BielKron 124v; niemniey niż piękność ciáłá/ áby vmyſł iey cnotámi ozdobiony miłował GórnDworz Mm2v, G2v, Mm; [zakonnicy] Stárſzemu ſwemu oznaymili: [...] iáko ſrodze gábáni ſą pieknośćią [!] oney oſoby Smáragdego. SkarŻyw 14; StryjKron 365.

piękność czyja [w tym: G sb i pron (22), pron poss (8), ai poss (1)] (31): OpecŻyw 3v, 7; RejJóz E5; Nie opuſzcżam cie miła młodośći [imię osoby dramatu]/ Owſzem kocham ſie w twoiey pięknośći. BielKom E, E4v; Lecż Iudith corká Meráry tá w ſwoiey pięknośći/ Rozgromiłá ony iego okruthne ſrogośći. LubPs hh3v, M3, hh4; Nie zápátrzay ſie ná piękność káżdego cżłowieká/ á miedzy niewiáſtámi nie mieſzkay Leop Eccli 42/12, Gen 26/7, 6/25; BibRadz I 331b marg; BielKron 114v; thym więtſza ich [białych głów] ſławá ieſt/ że ſwiátem rządzą/ y mogą ſwoią pięknoſcią/ znędzić/ ábo vbłogoſłáwić GórnDworz Dd2v; Widzimi ſie iż dla piękności/ á vrody męſzcżyznſkiey/ bárzo by ſie podobáłá białymgłowam oná poſpolithość/ á pomieſzánie krwie GórnDworz Hh4v, Aav, Bb7v, Ll4, Ll4v; Y kochał ſie krol bárzo w pięknoſći corki ſwey HistRzym 102v, 5v, 8v, 9, 93 [2 r.]; młodzieńcy y pánienki rozchorzáły ſię/ y odmienioná ieſt piękność niewiaſt. BudBib 1.Mach 1/27, Dan 13/32; SkarŻyw 14; StryjKron 607; LatHar 595; Niech ręká oku pięknośći iego nie zayrzy. SkarKaz 677a.

W połączeniu szeregowym (1): ćiáło [po zmartwychwstaniu] wielką chwałę/ więtſzą niżli ſłońce piękność y iáſność/ y wdźięczność wſzytki wonie przechodzącą mieć będźie. SkarKaz 205a.

Wyrażenia: »[co] dziwnej piękności« (1): Oczy dźiwnéy pięknośći/ W których ſye wſzytki nayduią wdźięcznośći. KochPieś 53.

»niewymowna piękność« (1): Tedy Apollon Krol Tyrſki vsłyſzawſzy o tey krolewnie/ á o niewymowney pięknośći iey [...] pomyſlił ſam w ſobie. HistRzym 9.

»osobliwa piękność« [w tym: być osobliwej piękności (1)] (2): A byłá [Zuzanna] oſobliwey pięknośći/ y wdzięcżnego weyrzenia [erat delicata valde et pulchra specie]. BudBib Dan 13/31; StryjKron 607.

»pięknością ozdobny, okraszony« (2:1): BielKron 307v; SkarŻyw 486; było pácholątko vrodziwe/ y oblicza pięknoſćią tákże członkow ſubtylnoſćią ozdobne StryjKron 365.

Szeregi: »krasa a piękność« (1): [Lucyper] połamał goleni/ to ieſt ſwą kráſę á piękność kthorą mu był bog dał HistRzym 93.

»piękność a chędożenie« (1): [Plato] na twarz cżeſto w zwierciedle patrzał, nie dla pięknoſći á chędożenia ciała, ale aby znał iako vſtawicżne vcżenie lata á cżaſi twarz iego mieniły BielŻyw 82.

»piękność, (a, i) uroda« [szyk 4:3] (7): to złe być nie może w ktorym pięknoſcz znaią A ty [...] Pięknoſcż ſwą y vrodę z niecznotą chczeſz żbraćić RejJóz E5; BielKom E; Bo ſye obawał [Izaak] wyznáć żeby mu [Rebeka] byłá oddaná wmałżeńſkie ſthadło: rozważaiąc ſobie/ by go lepak niezábili dla iey urody á pięknośći [propter illius pulchritudinem]. Leop Gen 26/7; KwiatKsiąż A4; GórnDworz Hh4v; SkarŻyw 14; StryjKron 607.

b. O zjawiskach przyrody i wytworach ludzkich (47): Wież że kazde ſtworżenie z pięknoſći obieraią RejJóz E5, E5; LubPs R3 marg, ff3v; Kwiatecżki ſie roſtrząſły po ſzyrokiey zyemi/ A káżdy w roznych fárbach dziwnie piękność mieni. RejWiz 3; Leop Os 9/13; GórnDworz Mm5v; Sług vkrzyżowánego groby/ sławnieyſze ſą/ niſzli Krolewſkie dwory: nie wielkośćią/ áni budowánim/ áni pięknośćią [...] ále chęćią tych co ie náwiedzáią. SkarŻyw 92; ArtKanc B2v; CzahTr C4; SzarzRyt D4v.

piękność czego (10): LubPs G2; KwiatKsiąż H4v; Weźrzyſz ná piękność Niebá/ Słońcá/ Gwiazd/ y Mieſiącá. Weźrzyſz ná piękność zyemie RejPos 355v, 162, 259, 292v; cżemu ocży ſwe ná piękność iabłká/ vſzy ná ſłuchánie wężá/ ſerce ná wzgárdę Bogá twego obracaſz? SkarŻyw 261, 202, 227.

piękność czyja [w tym: G pron (8), pron poss (6)] (14): głupi ieſt ktoryby konia dla piękuoſci [!] iego kupił á nie patrzył pirwey czo ieſt zacż BielŻyw 145; Dzyeń káżdy pyęknoſcyą ſwą moc yego [Boga] zeznawa LubPs E2v, C, E3, S3v [2 r.], T5v; Gdyż widzimy iż niebo nigdy ſie nie mieni/ A w ſwey zwykłey pyęknośći y wzroki nam mieni. RejWiz 115v, 154v; ptaſzki niebieſkie y kwiatki polne [...] záwżdy ſą w pięknośći ſwoiey/ á w dziwnym opátrzeniu iego. RejPos 217v, [219], 341; Bo iáka dobroć iego [kraju]/ a iáko wielka piękność iego? BudBib Zach 9/17; WujNT 786 marg.

G w funkcji przydawki: [co] [jakiej] piękności (4): Poźrzý wzgorę ſkáły iuż iáſno ſie błyſkáią [...] Zarzá w zgorę wychodzi rożáney pięknośći RejWiz 34v; łſną ſie [wybrani] iáko kámyki drogie á rozlicżney pięknośći przed ſwięthym máyeſtatem iego RejAp 182v. Cf »[co] niewymowney piękności«, »piękność osobna«.

W połączeniu szeregowym (1): Abowiem ieſliże ſie kto przypátrzy pięknoſciam/ bogáctwam/ ochędożnoſciam/ á rozlicżnym przypráwam ſwiátá tego iáko wiele roſkoſzy á bogáctwá znaydzye w tych márnych omylnoſciach iego. RejPos 292v.

W przeciwstawieniach: »piękność (a. piękność mieć)... nikczemność, oszpecenie, szpetna stać« (3): [Bog] Obroćił pyęknośći ich w nędzne oſſpecenye LubPs Sv; Iuż káżda rzecż zacnieyſza ozdobiona bywa/ A iuż ſie iey nikcżemność pięknoſcią pokrywa. RejWiz 8; GórnTroas 69.

Wyrażenia: »dziwna (a. dziwna) piękność« (3): Ptaſzkowie ná powietrzu iáko ſie wieſzáią A iáką dziwną piękność ná ſwym pierzu máią. RejWiz 10, 154; RejPos 341.

»[co] niewymowney piękności« (1): vyrzeliſmy páłác niewymowney pięknośći SkarŻyw 227.

»piękność osobna (a. osobliwa)« [w tym: [co] osobnej piękności (1)] [szyk 2:2] (4): Vźrzał zamek ná gorze oſobney pięknośći RejWiz 64; SkarŻyw A3; Tá wieżá kiedyś piękność oſobliwą miáłá/ Teraz ták ſzpetna ſtoi iáko w morzu ſkáłá. GórnTroas 69; WitosłLut A5v.

Szeregi: »piękność, kstałt« (1): owe dáchy czo ie Włoſkiemi zową/ á nie ſą y ſtoią by kominy/ ábo ſtudnie nie pokryte/ [...] nigdy tey pięknośći/ thego kſtałtu/ áni pożytku niemáią GórnDworz Ll6v.

»piękność i śliczność« (1): I wybornie mogli poznać przez tę naukę wſzelakich rzeczy piękność y ſliczność/ ktora była przirodzona á ktora prziprawna KwiatKsiąż H4v.

»piękność abo wdzięczność« (1): Abowiem weſzło ſłońce z vpalenim/ y vſuſzyło trawę/ y kwiát iey opadł/ y zginęłá oná śliczność oblicza iego (marg) pięknośći ábo wdzięcznośći iego (–) [decor vultus eius]. WujNT Iac 1/11.

c. O abstraktach [w tym: czego (7)] (9): BielKron 18v; tych dwu ięzikow [greckiego i łacińskiego] piękność/ ná mnimániu ſtoi GórnDworz F7v, F5; Máchomet [...] narodowi ſwemu wſzytkę piękność y Rzecżypoſpolitey y wiáry ábo nabożeńſtwá/ w orężu vkázował ModrzBaz 113v, 135; SzarzRyt A2v.

W przeciwstawieniach: »piękność ... sprosność (2), grubość« (3): áby ſwego ięzyká grubość/ á obcego piękność pokazał GórnDworz F2; głupia rzecż/ chlubić ſię tym żeś miał oycá dobrego/ gdyś ſam zły á ſproſnośćią twoią ſzpećiſz rodzáiu piękność. ModrzBaz 57, 5v.

2. Ktoś piękny lub coś pięknego; species PolAnt (4): Zá wdzyęcżne dzyedzictwo obráć nam tu racżył/ Pyękność Iákobowę [Vulg Ps 46/5] ktorą ták przeznácżył LubPs M4v; Odwodź oczy twoie od niewiáſty piękney/ áni ſię zápátrzay ná cudzą piękność BibRadz Eccli 9/8; BudBib Eccli 9/8.
Wyrażenie: »śliczna piękność« (1): Gdy twarz piękną ze wſtydem królewny [Polikseny prowadzonej na śmierć] vźrzeli. [...] Ten mówi/ żal ſie boże téy ślicznéy pięknośći/ Drugi ſerdecznie płácze ſtráconéy młodości GórnTroas 73.

Synonimy: 1. chędogość, cudność, foremność, gładkość, krasa, ochędostwo, ochędożność, okrasa, ozdobność, przystojność, śliczność, uroda, urodność, urodziwość, wdzięczność.

LW