[zaloguj się]
[pdf]

ROZRUCH (133) sb m

rozruch (129), rozdruch MycPrz (4).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N rozruch rozruchy
G rozruchu rozruchów
A rozruch rozruchy
I rozruch(e)m rozruchami, rozruchy
L rozruchu rozruchach

sg N rozruch (30). ◊ G rozruchu (14). ◊ A rozruch (28). ◊ I rozruch(e)m (4). ◊ L rozruchu (6). ◊ pl N rozruchy (7). ◊ G rozruchów (16); -ów (1), -(o)w (15). ◊ A rozruchy (22). ◊ I rozruchami (2) ModrzBaz, ActReg, rozruchy (1) Phil; -ami (1), -(a)mi (1). ◊ L rozruchach (3); -ach (2) CzechEp, WujNT, -åch (1) Phil.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Ruch fizyczny, poruszanie się (3):
a. [Ruch człowieka, pobudzanie ciała do wysiłku fizycznego: iż sye w niéy [w grze w piłkę] wszystki częśći ćiáła rozruszáć, y zágrzać mogą: [...] záplugáwionému álbo pełnému ćiáłu/ táki rozruch niemocy ieszcze więcéy przyda: bo kto nieczystégo ćiáłá bárzo poruszy, wrzody wzbudźi. OczkoPrzymiot 31, 349.]
b. Ruch zbiorowości; tu: pszczół w ulu [gdzie] (1): Iáko więc ku látu Robotne pſzcżoły w vlu ſzemrzą/ kiedy [...] chęć náſtąpiłá Od máćior ſie wynośić [...]: ſzmer w vlu/ y rozruch kryiomy. Táki dźwięk tám ná ten cżás wſtał był miedzy ludzmi KochOdpr B4v.
c. Wyrażenie: »morskie rozruchy« = wzburzone fale (2): Tám ia [...] W równéy fuśćie [= łódce] popłynę przez morſkié rozruchy. KochPieś 11; GrochKal 9.
2. Wzburzenie emocji i spowodowane nim działania; tumultus PolAnt, Modrz, Calep, Vulg, JanStat, Cn; seditio Vulg, PolAnt, Modrz, Calep; turba Modrz, Vulg, Cn; motus Vulg, Cn; dissensio Modrz, Vulg; commotio Vulg; factio, perturbatio Calep (118): Factio – Rozruch, zburzenię. Calep 404b; Perturbatio – Zamięſzanie, rozruch. Calep 793b, 962b, 1092b.
Zwrot: »rozruch(y) czyniący, czynić« [szyk zmienny] (5:2): Factiosus – Rozruch, roztargnienie cziniący. Calep 404b; Tumultuosus – Nieſpokoini, ten ktori rad czini rozruch. Calep 1093a, 404b, 962b [2 r.], 1093a, 1094a.
Wyrażenie przyimkowe: »z rozruchem« = podburzająco, prowokacyjnie (1): Seditiose, Per seditionem, aut more seditiosorum – Zrozruchem. Calep 962b.
a. Lokalne zamieszanie; awantura (27): BibRadz Act 20/1; Widząc tedy Piłat/ iż nic iego mowá nie pomagáłá/ ále ieſzcze więcey ná rozruch ſię zánośiło; [...] LatHar 699; Wzruſzył (do rozruchow) lud vcżąc po wſzytkiey źiemi Iudſkiey LatHar 722, 724; A gdy był wielki rozruch; boiąc ſię Hetman áby Páwłá nie rozſzárpáli miedzy ſobą; roſkazał iść ſłużebnym/ á wydrzeć go z pośrzodku ich WujNT Act 23/10; náleźli mię [mówi św. Paweł] oczyśćionego w kośćiele/ nie z rzeſzą/ áni z rozruchem WujNT Act 24/18, Matth 27/24, Luc 23/25, Act 19/40, 20/1.

rozruch miedzy kim (5): BudNT Matth 26/5; ſzukáli Arcykápłani/ [...] iákoby P. Iezuſá zdrádą poimáli/ y zábili. Ale mowili: Nie w dźień święty: by ſnadź rozruchu miedzy ludem nie było LatHar 704, 689; WujNT Matth 26/5. Cf Zwrot.

rozruch w kim (1): Bo mowili; Nie w święto/ áby ſnadź nie był rozruch ludźi (marg) w ludu. (–). WujNT Mar 14/2; [Leop Mar 14/2 (Linde) ].

rozruch czyj [= między kim] (1): WujNT Mar 14/2 cf rozruch w kim.

rozruch czyj [= przez kogo wywołany] (1): Przeto ten to p. pisarz płocki rozruch uczynił, za ktorem pacem publicam violavit [...] i tak przez ten rozruch pana pisarzów tak ten dzień nic [sędzia z podsędkiem] nie sądzili. ZapMaz II G 97/90.

Zwrot: »rozruch uczynić, czyniący; rozruch uczyniony« [w tym: miedzy kim (1)] = tumultum concitare, turbam facere, seditio facta Vulg [szyk zmienny] (5:1;2): wypuść nam Bárábaſzá: kthorego było dla nieiákiego rozruchu ktory był w mieśćie vcżynił/ y dla mężoboyſtwá/ wſádzono do ćiemnice. Leop Luc 23/19; KochPs 161; LatHar 723; Ale Zydowie [...] nábrawſzy z ſobą z poſpolſtwá złych niektorych ludźi/ y rozruch vczyniwſzy wzburzyli miáſto WujNT Act 17/5; [Paweł na oskarżających go Żydów:] nie náleźli mię áni w kośćiele ni z kim gadáiącego/ ábo rozruch miedzy rzeſzą czyniącego/ áni w bożnicách/ áni w mieśćie WujNT Act 24/12, Luc 23/19, Act 21/38; ZapMaz II G 97/90.
Szeregi: [»rozniata i rozruch«: [Eneas] ſzedł z garſtką ludzi i ſąſiad ſwych [...]/ chcąc ſie dowiedzieć coby to zá rozniáthá y zá rozruch był w mieſcie [Troi po wtargnięciu Greków]. KlonPożar A3.]

»rozruch, zamieszanie« (1): Rozruch w okopie wielki/ wielkié zámiéſzanié Vczynili/ złamáli pánſkié roſkázánié. KochPs 161.

Wyrażenie przyimkowe: »w rozruchu« = in seditione Vulg (3): Kálliſthenes obaczywſzy/ chćiał mu ią [pannę] gwałtem wydrzéć. Słudzy z obu ſtrón pánóm ſwym pomagáli: owa/ że w tym rozruchu pánnę między ſobą rozerwáli KochWz 138; LatHar 711; WujNT Mar 15/7.
b. Spory, konflikty, zatargi, bunty, zamieszki, niepokoje społeczne; turbatio PolAnt, Vulg; insidiae PolAnt; turbulentia Modrz; discordia JanPrzyw (78): Leop 1.Mach 13/44; tedy Iehowá nápuśćił rozruch ná ſyny Hámmonowe Moáwá y gorę Sehir/ [...] á (ták ſámi) ſię pomordowáli. BudBib 2.Par 20/22; Wiedząc też to y Niemcy rozdruchy dziáłáią/ A rádzi wſzem ſumſiadom złośći wyrządzáią. MycPrz I Cv, I C, II A3; BiałKaz Lv; ModrzBaz 27; SkarŻyw 392; BielSenJoach 3; nie mogąli inácżey/ więc roſtérki śieią/ rzecz poſpolitą miéſzáią: żeby ſie im téż w tym rozruchu co doſtáło KochWr 34, 25; ActReg 134; Phil O; WujNT 463; SarnStat 1087 marg; PowodPr 46; SkarKazSej 659a.

rozruch około czego (1):pod onym czáſem sſtał ſię rozruch niemáły około drogi Páńſkiey (marg) Drogą Pánską zowie náukę Ewángeliey [...] (–). WujNT Act 19/23.

[rozdruch o co: ieſlibyś ſie tam nie gotował/ ták z ſtrony duſze/ żebyś ſie doſtał do niebá: iako też y zſtrony tych rzeczy docześnych/ kthore zoſtáwuieſz/ áby o nie żadnego rozdruchu nie było? LGranWarszZwierc 1577 51.]

rozruchy miedzy kim (pl) [w tym też: inter aliquem] (4): ktorzy zoboiey strony pogranicach gotowi są ex casu et accidente aliquo, iakiey okaziey do rozruchow, inter finitimos populos [...] niedali. ActReg 147. Cf Zwroty.

rozruch miedzy kim a (i) kim (4): OrzRozm H3v; Przeſtrzéga tákze rozruchu między Rycérſkim ſtanem, á między plebeios SarnStat 113. Cf »wszcząć rozruch«.

rozruch o czym (1): Tegoż cżáſu wſzcżął ſię rozruch niemáły o oney ſekćie. BibRadz Act 19/23.

rozruch w czym (1): ábowiem rozruchy y niezgody w wierze przypomináiąc/ tego wſzytkiego przycżyny właſney nie vważa. NiemObr 8.

rozruch gdzie (6): Diar 67; Leop Sap 18/19; OrzRozm H3v; áby záſię z oney wdzięcżney ſpołecżnośći iáki roſterk á iáki rozruch w domu ſie twym nie zámnożył RejZwierc 35; CzechEp 55; CzechEpPOrz **; [który [tj. wojewoda kaliski] i rozruchów w R.P. przyczyną nigdy nie był AktaSejmikPozn 1587/49].

rozruch czyj [zawsze: G sb i pron] (8): KromRozm I D; Leop Sap 18/19; [węgierska ziemia o swych synach:] Prze ich wielkie rozruchy/ rozlicżne vpory/ Lácno ſie wdárli Turcy/ do moiey komory. BielSat G4; Záprawdę zwierzchny Pan [...] ſporow y niezgod ma być vſtáwicżnym porownácżem: y niemniey ma być żáłośćiw zrozruchow obywátelow ſwych/ iedno iáko Oćiec z nieſtwornośći ſynow ModrzBaz 21v, [16], 27; BielSen 17; WujNT Act 15/2.

W połączeniach szeregowych (7): iż kto co nád poſtánowienie Apoſztolſkie wnośi/ nie co inſzego wnośi iedno rozruchy/ zgorſzenia/ y heretyctwá. CzechEp 135, 12; żeby kiedy dla tey rzecży [...] do rozruchu iákiego domowego: do niezgod: y do wylania krwie: w tey ták długo trwáiącey rzecży poſpolitey náſzey Polſkiey nie przyſzło. CzechEpPOrz **; zá tym iákie nieſzcżęśćie/ rozruchy domowe/ gwałtowne łupieſtwá/ krwáwe mordy wyroſły/ y do tego cżáſu nie vſtały/ świádcżą to Francuſkie/ y Niderlándſkie kráiny NiemObr 20; tákże tumultów/ rozruchów/ ſediciy áby żaden czynić/ áni do nich przyczyny dawáć nie śmiał. SarnStat 16; Nie rośćiągayćie wolnośći ſwey ná zelżenie iego [króla]/ ná ziázdy zákazáne/ ná rozruchy/ ná ſedycye/ ná obmowy y ſzemránia/ ná niepoſłuſzeńſtwá y przepychy SkarKazSej 693a; Po coż ſię iuż ziezdżáć ná tákie roſterki/ y práktyki/ y buntowánia/ y rozruchy maćie? SkarKazSej 695b.

Zwroty: »rozruch(y) (u)czynić« [w tym: miedzy kim (1)] = dissensionem facere, seditionem movere Vulg [szyk zmienny] (11): Leop 2.Mach 4/30; iż áni bogátym/ áni vbogim/ rozwieść ſie [= rozpanoszyć się] nie dopuſzcżą/ iżby ábo przećiwko pánu/ ábo przećiwko vrzędom buntowáć ſie/ á rozruch w ziemi czynić mogli. GórnDworz Hh8; wſzákże dla tych ktorzyby dla Confeſsiey Augſzburſkiey ábo Sáſkiey/ rozruch iáki chćieli w Kośćiele Bożym doſyć iuż zewſząd vtrapionym cżynić przyłożyliſmy tu dla nich ten to Artykuł o Wiecżerzy Páńſkiey. WujJudConf 216; Na odſzcżepieńce y Heretyki ktorzy rozruchy cżynili/ [...] á ſtárſzych y kápłaná Bożego ſłucháć niechćieli/ bárzo ſię ſrogim pokazał. SkarŻyw 483; Ale Połowcy vcżyniwſſy rozruch/ iſz bez ich rády pokoy ſkończył/ zábili Kniáźiá Romaná. StryjKron 190; CzechEp 102; ábyśćie vpátrowáli ty ktorzy czynią rozruchy y pogorſzenia/ mimo náukę ktoreyeśćie ſię wy náuczyli: y chrońćie ſię ich. WujNT Rom 16/17, Act 23 arg; SarnStat 16 [2 r.]; SkarKazSej 675a.

»wszcząć (a. wszczynać), wszczynający rozruch(y); wszczął się, wszczęty rozruch« [w tym: przeciw(ko) komu (2), miedzy kim (2), miedzy kim i kim (2)] = discordes esse, facta est turbatio PolAnt; turbas excitare Modrz; concitans seditiones, facta est dissensio Vulg [szyk zmienny] (6:1;1:1): BibRadz Act 19/23; BudBib 2.Mach 4/30; A nie ieſt to rzecż wierze podobna/ áby poiednánie ich [...] miáło być ſzcżere/ ktorzi zá málucżki cżás bárzo wielkie rozruchy miedzy ſobą wſcżynáią ModrzBaz 27; SkarJedn 388; Iaropełk [...] vćiekł do Polſki/ do Krolá Bolesłáwá ſmiáłego/ ktorego Bolesław niemogąc oſobą ſwoią do Ruśi prowádźić/ dla rozruchu miedzy nim y rycerſtwem Polskim wſczętego/ posłał z nim żołnierze polskie StryjKron 190; Náleźliſmy tego człowieká záráźliwego/ y wſzczynáiącego rozruch miedzy wſzytkimi Zydy po wſzytkim świećie WujNT Act 24/5, Act 15/2, s. 474, Act 23/7.

Wyrażenia: »rozruch domowy« [szyk 3:2] (5): CzechEpPOrz **; NiemObr 20; ktore [historie] doſyć w ſobie tego máią/ co zá domowymi rozruchy przychodzi zá niebeſpiecżeńſtwo/ y iákowe trwogi. Phil O2, N4 [2 r.].

»wnętrzny rozruch« = intestina seditio Modrz (3): Leć iedno wnętrzny rozdruch przed oczy weźmimy/ Gdyż Páńſtwom ieſt ſzkodliwy tego ſie wiáruymy. MycPrz I Bv; niektorzi [z zagranicznych królów] byli wnętrznemi obywátelow ſwych rozruchámi ſtrapieni y znędzeni ModrzBaz [16]; BielSen 17.

Szeregi: »rozruch i bunty« (1): Gdyż z nich [z tych książek] tego żaden pobożny ſędźia nie rzecze/ żeby ſię thám co w nich ad ſeditionem do rozruchu y buntow w rzecży poſpolitey śćiągáć miálo [!] CzechEp 55.

»burdy i rozruchy« (1): iż niewierni Zydzi przećiw wiernym vſtáwiczne burdy y rozruchy wſzczynáli WujNT 474.

»rozruch(y) i (albo, a) burzki (a. burzenia, a. zburzenie)« = tumultus et seditio JanStat [szyk 2:1] (3): KromRozm I D; S tąd ći ſye mnożą burzki y rozruchy [...]/ gdy ſpráwiedliwego ſzáfunku honorum atque praemiorum miedzy ludźmi/ w Miáſtách y w Kroleſtwách niemáſz. OrzRozm O3v; któré [zebranie miejskie] przez ſprzyśiężenié álbo ſpiknienié iákié rozruch álbo zburzenié ku ſkáźie y zátráceniu Zydów vczynić zechce/ [...] SarnStat 263.

»rozruchy i niepokoje« (3):SkarJedn 388; dla cżego Ewánielium Páná Chriſtuſowe/ ktore pokoy duchowny y wiecżny ludźiom przynośi/ ná świećie zá ſobą tákie rozruchy y niepokoie ćiągnie? NiemObr 9; PowodPr 42. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozruchy i nieposłuszeństwa« (1): (marg) Szczep rozruchow y niepoſłuſzeńſtwá. (–) Co może być nád tę ták złą náukę do ſwey woley y ſedyciy/ y wzruſzenia pokoiu poſpolitego/ ſpoſobnieyſzego? SkarKazSej 686b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozruchy, (i) niezgody« [szyk 2:1] (3): NiemObr 8; kto ieſt thákowego vmyſłu/ áby w Oycżyznę ſwą wnaſzał domowe niezgody y rozruchy/ hoſtis Patriae ma być ſłuſznie mian Phil N4; oną ſię pożądliwośćią [dóbr ziemskich] zápaliwſzy/ [ludzie] gdy nie doſtáią czego chcą/ rozruchy czynią/ niezgody śieią SkarKazSej 675a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozterk(i) a (i) rozruch(y)« [szyk 2:1] (3): OrzRozm H3v; RejZwierc 35; zátym bowiem do rozruchow y roſtherkow przychodzi/ gdy przełożeni więcey ſwoy pożythek vpátruiąc/ oń ſie ſtáráią/ niż o poſpolite dobro Phil Q3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozruch(y) a(l)bo sedycyja(-e)« [szyk 1:1] (2): Gdybyſmy wyćináli y zábijáli heretyki/ byłyby ſedycye ábo rozruchy/ w ktorychby ſnadź y wiernych wiele wyginęło. CzechEp 39; SarnStat 16. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rozruch i spor« = seditio et disceptatio PolAnt (1): Gdy ſię tedy wſzczął rozruch (marg) y ſpor. G. (–) [facta ... seditione] niemáły Páwłá y Bárnábaſzá przećiwko nim [źle nauczającym], poſtánowili [...] WujNT Act 15/2; [BudBib Act 15/2].

»trwoga a rozruch« (1): ſtráfiło ſie że Tárſeńcżykowie z Málotámi trwogę á rozruch vcżynili [seditionem movere]/ przetho iż Antyochuſá Krolá gámrathce byli dárowáni. Leop 2.Mach 4/30.

»walki i rozruchy« (1): A gdy vſłyſzyćie walki y rozruchy [proelia et seditiones]/ nie lękayćie ſię WujNT Luc 21/9. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»waśnie a rozruchy« (1): iż wielkie á ćięſzkie nędze y vpadki ták ná Rzecżpoſpolitą iáko też y ná domowe káżdego obeśćie/ dla waśni á rozruchow cżelnieyſzych Pánow [ex seditionibus procerum]/ przychodźiły ModrzBaz 27.

»wojna(-y) albo (i) rozruch(y)« = guerra et discordia JanPrzyw [szyk 3:1] (4): LatHar 598; WujNT 44; gdy ſie zácznie woyná/ álbo rozruch iáki: tedy zamki náſzé ná pográniczu Króleſtwá náſzégo połóżoné y będącé/ ludźie onych powiátów [...] będą powinni popráwowáć y budowáć. SarnStat 126 [idem] 883.

»rozruch(y) i zamieszanie(-a)« = turba et tumultus Modrz [szyk 2:1] (3): BibRadz I 313d marg; ModrzBaz 65v; [ale skoroby poslyszeli o upokoieniu tich rozruchow y zamieszania tego kthore się tam wsczelo, aby bes mieszkania wsziadali [...] y poselstwo sprawowali. CorfusDocum ⟨1563⟩ nr 111]. Cf Wyrażenie przyimkowe.

Wyrażenie przyimkowe: »bez rozruchu« (1):
~ Szereg: »bez rozruchu i zamieszania« (1): ſzukał czáſu iákoby go im wydał [Judasz Jezusa] procz ludu poſpolitego (marg) Abo bez rozruchu y zámieſzánia. (–). BibRadz Luc 22/6.~
W przen (2): Ktora pochodnia ták prędko głupie y ſwowolne do rozruchow zápali iáko tá? SkarKazSej 687a, 686b marg.
Przen (1):
Szereg: »rozruch a zamieszanie« (1): záráżona ieſt trzecia część ſłońcá/ y trzecia cżęść mieſiącá/ y trzecia cżęść gwiazd/ ták iż ſie ich trzecia cżęść záćmiłá [...]. A ſłońce náſze Pan náſz Iezus Kriſtus/ y mieſiąc iego/ to ieſt Koſcioł [...] y gwiazdy iego/ to ieſt wierni náucżyciele iego/ [...] nielza iedno iż muſiáło być wſzytko pocżęśći záćmiono w rozruchu w tym á w zámieſzániu tákim RejAp 75v.
3. Niebezpieczeństwo; seditio Vulg (3): Nie przypadłli iáki rozruch ná cie/ Widząc ten ſwiát z dziwnemi klatkámi/ Iáko chytrze wieſza ie nád námi. RejAp 199; rácż dáć miłośćiwie pokoy cżáſom náſzym: áby zá porátowániem miłośierdźia twego/ moglichmy być y od grzechow káżdych wolnymi/ y od wſzelkich rozruchow beſpiecżnemi. LatHar 102; WujNT 2.Cor 6/5.
4. Hałas, wrzawa, zgiełk; turbatio PolAnt, Calep, Vulg; fremitus, murmur, strepitus, tumultuatio Calep (8): A pochwili ſtánie ſię w domu oycá iego wielki rozruch: o młodzieńca gośćie ſię wſzyſcy proſzeni/ y przyiaćiele pytáią/ á iego nienáyduią SkarŻyw 234; Fremitus, Sonus fluctuum, et in populo indignante murmur et strepitus – Szumienię, trząsk, rozruch. Calep 434b, 934b, 1093a.

rozruch miedzy kim (pl) (2): wyſzedſzy [Piotr] ſzedł ná ine mieyſce. Y gdy dźień náſtał/ thedy był rozruch nie mały miedzy draby coby ſię z Piotrem ſtáło. BibRadz Act 12/18; WujNT Act 12/18.

Wyrażenie przyimkowe: »z rozruchem« = cum tumultu, tumultuose Calep (2): [św. Chryzostom] z proceſſyą chodzić/ á ſpiewáć po mieśćie/ ſławiąc Troycą S. Kátholikom kazał. Y ſchodziły ſię drugdy ony proceſſye z wielkim rozruchem SkarŻyw 87; Calep 1093a.
*** W tłumaczeniu łac. multitudo (1): Ták mowi Adonái Iehowá/ że vſpokoię rozruch Micraimſki [multitudinem; Vczynię koniec wielkośći Egiptſkiey BibRadz] BudBib Ez 30/10.

Synonimy: 2.b. niezgoda, rozdzielenie, roznica, rozność, rozpor, rozrywka, rozterk.

Cf [ROZRUCHNIENIE]

ZCh, SBu