[zaloguj się]
[pdf]

POKRYWKA (94) sb f i może m

f (93), f a. m (1) [n-pers].

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N pokrywka pokrywki
G pokrywki
A pokrywkę pokrywki
I pokrywką pokrywkami

sg N pokrywka (13). ◊ G pokrywki (3). ◊ A pokrywkę (8). ◊ I pokrywką (64). ◊ pl N pokrywki (2). ◊ A pokrywki (1). ◊ I pokrywkami (3); -ami (2), -(a)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przyładów) – XVIII w.

1. Przedmiot, którym coś się przykrywa; operculum Mącz, Calep, Cn; cooperculum Mącz, Cn; costina Cn (42): Albo ieſli téż pokrywká do korytá źle przylęże/ tedy tákże będźie/ ták długo óną dźiurą wodá [...] źiemię wybijáłá/ aż ſye vczyni wielka dźiurá Strum G2v.

W porównaniu (1): A wſzákoż tu iáko pod pokrywką wſzytká możność kroleſtwá Páńſkiego ieſt záćmioná/ iáko to y v wſzytkich Prorokow ieſt poſpolicie zachowano w piſmiech ich/ iż inácżey piſzą á inácżey rozumieią. LubPs G4.

Zwroty: »kłaść [na co] pokrywki; pokrywki leżą« (1;1): Ale ty pokrywki kthóre ná nim [na korycie] ná wiérzchu leżą/ nie pewné ſą Strum G2v; po tym záſye ná óny Bórtnice kłádli pokrywki y imowáli ſkoblámy żeláznymi mocno/ y klámrámi żeláznymi Strum G2v.

»przykrywać pokrywkami« (1): Kłádą téż drudzy/ [...] korytá dłubáné ná cztérzy gránie/ á zwiérzchu ié przykrywáli pokrzywkámi [!] Strum G2.

»zjąć pokrywkę« (1): Spádłá z gory wyſokiey w wodę oná cżáſzá [tj. wierzch góry]: A odkryłá ćiemny gmách onego ſzáláſżá. [...] Gdy ták zięto pokrywkę/ zięto ćiemne dáchy: Z nagłą świátłośćią przyſzły ná złodźieiá ſtráchy. KlonWor 24.

Wyrażenie przyimkowe: »pod pokrywką« (1): LubPs G4 cf W porównaniu.
Przen: O zmienianiu sensu, o sensie niedosłownym (5):
Zwroty: »pokrywkę [na co] kłaść« = robić do czegoś aluzję, mówić niedosłownie [szyk zmienny] (2): RejRozpr E4; IEden co kotá ciągnął/ ſiedząc ſie zámyſli/ Drugi rzecże/ że nam źwirz tá źimá wyniſzcży. [...] A ten szepce drugiemu/ to śiłna niecnotá/ Pátrzay iákoć záławia/ by wſpomionął Kotá. Mieſzka ze mną iáko brát/ pátrz iáko ná zdrádzie/ Bo ia bacżę ná co on/ tę pokrywkę kłádzie. RejFig Bb7.

»włożyć pokrywkę« = mówić nieszczerze (1): Czo ieſt gorſzego gdzye wſzethecżna mowa/ W ktorey łeż znácżną zákrywáią ſłowá. Może pochlebcá párzączą Pokrzywkę/ Száłwią názwáć/ włożywſzy pokrywkę. RejZwierc 216v.

Wyrażenie przyimkowe: »pod pokrywką« (2): Bo tu yák ku przypowyeśći vcho ſkłonić muſzę/ A gadki ſwey pod pokrywką yák w yákyey grze ruſſę LubPs N2.

~ pod pokrywką czego (1): áby [...] mogło ſię temu zábieżeć/ áby pod thą pokrywką rozumkow ludzkich/ [...] proſtha prawdá Boża byłá wywroconá. GrzegRóżn Fv. ~

a. To, czym się przykrywa garnek lub inne naczynie; cacabus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; testum Mącz, Cn; testus Cn (31): Murm 142; Mymer1 28v; BartBydg 21; FalZioł V 70; Operculum, Wieczko/ pokriwká. Mącz 279b, 28c, 279b; Calep 257b, [732]a.
Przysłowie: A niewieſz pod pokrywką co ſie w gárncu kurzy/ Tákież w oney poſtáwie/ co ſie we łbie burzy. RejWiz 141; Máłoć gdy gárniec widziſz/ iż v ogniá ſtoi/ Lecż niewieſz pod pokrywką/ co ſie tám w nim broi. RejZwierz A4; RejZwierc B, 83v, 84v, 165. [Ogółem 6 r.]
Zwroty: »(garniec a. garnek) przykryć pokrywką« (4): Skothowy gnoy [...] w gárnieć ná ogień włoż/ przykryy pokrywką dźiuráwą/ á on dym w gárdło puſzczay SienLek 93v, 71v, 76, 82v.

»przyłożyć [co] pokrywką« (1): Weźmiſz fiołkow żołtych w nowy gárniec/ náley dżdżowey wody nánie przyłoż wcześną pokrywką SienLek 108v.

»włożyć pod pokrywkę« (1): zágnieć woſku zbielonowym náśienim/ á włożywſzy to ná ogień podpokriwkę [...] iż dźiurká w poſrzodku będźie/ puśćiſz przez nie w vcho dym SienLek 71v.

Wyrażenie: »waza, kubek, bania z pokrywką« [szyk 5:1] (3:2:1): Kubkow Pozlocziſtich wietſich spokriwkamy. Norimberſkiey robotki ieſt 12. WyprKr 46; BAń i Banek, kaſda s pokrywką, malich i wielkich 12 WyprKr 119v, 48v, 49v, 52v [2 r.].
Szeregi: »wieczko albo pokrywka« (1): Testus [...] et testum, Gliniáne wieczko álbo pokrywká pod którą nieco bywa warzóno/ álbo pieczono. Mącz 453a.

»wierzch albo pokrywka« (2): takowich [kubków] 13 Wegerſkiei roboti szwierſchim, albo spokriwką, s bialemi kwiathi wazi M.8.S.7 WyprKr 48v, 49v.

Przen (3):
Zwrot: »pokrywkę zjąć (a. zejmować)« [szyk zmienny] (2): Bo będzięć ſie zdáło iż bárzo dobrze ku Rzecżypoſpolitey/ á zeymieſz pokrywkę álić piołonek miáſto ſzáłwiey w garnku. RejZwierc 36v, 84v.
Wyrażenie: »na garncu pokrywką« (1): Bo Herb do złych zwycżáiow/ ná gárncu pokrywká/ W ktorym miáſto Száłwiey/ wre cżáſem Pokrzywká. RejFig Cc3.
2. Pretekst, wymówka, uzasadnienie, usprawiedliwienie, uwiarygodnienie czegoś; praetextus Mącz, Cn; obtentus Vulg, Cn; umbra JanStat, Cn; latebra Mącz; excusatio PolAnt; causa, color, integumentum, nomen (speciosum) ostentus, praescriptio, praetextum, species, titulus, velamen Cn (23): GrzegRóżn I4; Tych báśni nie ſłuchay/ gdy mowią [heretycy]: potymći Kośćioł Bożj poznáć/ ktory ma ſzcżere ſłowo Boże [...]. Bo to ſą Heretyckie pokrywki/ ktorzy [Pismo Św.] [...] ſobie iáko chcą y iáko im trzebá wykłádáią y rozumieią. SkarJedn 35; [Nie dlatego, żebym komu drogę miał zaściełać do lepszego, [...] ale dlatego, aby takowe obłudy, pokrywkę sobie z nauki Jezusowej uczyniwszy, ludzi nie matali TraktKom 322].

pokrywka czego (14): GrzegRóżn Fv cf »fortel i pokrywką«; [SolikZiem Fv cf »płaszcz a pokrywką«]. Cf Wyrażenia przyimkowe.

pokrywka czemu (1): Quaerere latebram periurio, Szukáć pokriwki yákiey krziwoprziſięſtwu. Mącz 335d; [Bych był nie przyſzedł á nie mowił im/ nie mieliby grzechu: lecz teraz nie máią pokrywki grzechowi ſwemu. CzechNT Ioann 15/22].

W porównaniu (1): Praetextus [...], Zmyślánie/ zámówká/ ſpoſób á yakoby wieczko álbo pokrywká. Mącz 453d.

Szeregi: »fortel i pokrywką« (1): przeto [szatan] o obálenie tego żywotniego fundámentu wprzod pomyſlił/ Abowiem wiedźiał co ná koniec miał vcżynić iákiemżekolwiek fortylem/ y pokrywką pobożnośći GrzegRóżn Fv.

[»płaszcz a pokrywką«: A ták téż ma być/ áby ſye ich [heretyków] błędy/ ktorym płaſzcz á pokrywkę ſłowá Páńſkiégo dawáią/ wſzyſtkiemu świátu odkryły. SolikZiem Fv.]

»pretekst abo pokrywką« (1): zdáło mi ſię naprzod pokázáć praetext ábo pokrywkę/ ktorey Papieżowie ná złośći y inſze niezbożnośći ſwe vżywáią. CzechEp 386.

»wieczko albo pokrywką« (1): Mącz 453d cf W porównaniu.

»pokrywka i wymowka« (1): Nie poydźie też [ksiądz Powodowski] z pokrywką y wymowką: iákiey więc też podcżás niektorzy/ [...] zwykli vżywáć CzechEp 10.

Wyrażenia przyimkowe: »pod pokrywką« [w tym: czego (10)] = pod pretekstem; sub praetextu Mącz; sub obtentu Vulg; per speciem Cn (12): Kſiążętá niektore/ pod pokrywką s. Ewángeliey/ wiele roſthyrkow cżynią BielKron 226; RejZwierc 84; CzechRozm 243; ktoremu nie o wiárę/ ále o pánowánie wielkiego Xięſtwá Litewſkiego y Zmodzi/ pod pokrywką wprowádzenia Witołtá ná ſtolec páńſtwá oycowſkiego/ grá byłá StryjKron 487; iż Biſkup/ Kápłan y Dyakon żony opuſzcżáć nie ma pod pokrywką nabożeńſtwá CzechEp 229, 65, 336; WujNT 64, 94 marg, Mar 12/40; A naprzod o tych/ ktorzy pod pokrywką Práwá/ ſzcżęśćia/ kontráktu/ ſłowá oboiętnego/ wykłádu wyſzpoconego/ prace/ dobrodźieyſtwá/ przycżynki iákiey/ niewiádomośći/ niepámięći/ muſu/ głupſtwá zmyślonego/ ſzkodę cżynią y zdradzáią. KlonWor 64.

~ W połączeniu szeregowym (1): Pod tą zamówką/ pod tym wieczkiem álbo pokriwką/ wydárł ſie od dworu że miał ná naukę yecháć. Mącz 453d. ~

»pod pokrywką« = podszywając się pod jakiś autorytet [czego] (4): ktory [papież Klemens] piſał/ [...] do [...] Krolá Arrágońſkiego [...] moc ſwoię/ y zacność/ pod pokrywką kośćiołá/ wyſtáwiáiąc/ tymi ſłowy: [...] CzechEp 388.

~ Wyrażenie: »pod pokrywką imienia [czyjego]« (3): Bo inácżey [heretycy] wymyſłu błędow ſwoich zálećić niemogą/ ieſliby pod pokrywką imięniá Páná Chriſtuſowego niekazáli WujJud 119; iż Stároſtowie [...] pod pokrywką imieniá náſzégo Krolewſkiégo [sub umbra Regni nominis nostri JanStat 404]/ [...] poddáné náſzé [...] vćiſkáli SarnStat 839 [idem] 934. ~

3. Pozór, udawanie czegoś [w tym: czego (13)] (15): Toć wáſzey bezbożnośći pokrywká/ że ſwoie hániebne bluźnierſtwá/ ſłowem Bożym przyobłocżyćie WujJud 231.
Wyrażenia przyimkowe: »pod pokrywką« = udając coś (13): Zkarał duchowne/ duſzną ſlepotą yſz [...] pod pokriwką cziſtoſcy wcieleſnich nieczyſtich grzechach iako w blocie po vſzy leżą SeklKat K4; LubPs I2v; OrzList e4; Eſſei gdy widzyeli Sáduceos y Fáryzeos pod pokrzywką [!] cudnie á ſpokoynie żyć/ chcieli mieć nád nie BielKron 118v; CzechRozm 241; CzechEp 47, 166, 373, 420 [2 r.], 426; ktorzy [papieże] pod pokrywką nabożeńſtwá zmyſlonego/ prawdźiwe nabożniki/ y święte páńſkie przeſládowáli y mordowáli. NiemObr 170, 152.

»pod pokrywką [kogo]« = udając kogoś (1): ktorzy [heretycy] pod pokrywką prawdziwych náuczyćielow y káznodzieiow/ y pod imieniem Páná Chriſtuſowym y Ewángeliey iego zdradzáią. WujNT 102.

4. W funkcji przysłówka; wyrażenie przyimkowe: »pod pokrywką« (13):
a. Obłudnie, fałszywie, nieszczerze; simulate Mącz; per occasionem Vulg (5): RejJóz H4; iáko Ceſarz nie dla poſłuſzeńſthwá iák opowiáda pod pokrywką/ ale dla wiáry ręce ſwe podnośi na Niemieckie kráiny. BielKron 226v, 246; Simulate [...]/ Nie gruntownie/ nie cále pod pokriwką/ rzkomo. Mącz 394c.

W przeciwstawieniu: »pod pokrywką ... prawdziwie« (1): By iedno wſzelkim ſpoſobem/ choć pod pokrywką/ choć prawdźiwie/ Chriſtus był opowiedan: y w tym ſię weſelę WujNT Philipp 1/18.

b. Podstępnie, skrycie, fortelem (3): [Amurat] woyſko ná Greki roſpuśćił pod pokrywką karząc ty ktorzy od Ceſárſthwá Konſthánthynopolſkiego odſthąpili. BielKron 240; BielSat Gv; ieſliżeś ſłychał álbo cżytał kędy/ Iáką oni [Turcy] chytroſcią poſiadáli wſzędy. Gdzie im trzebá przymierza pilno ſie ſtáráią/ A pod oną pokrywką ine poſiadáią. RejZwierc 242.
c. Nie wprost, nieotwarcie, niejednoznacznie; oględnie (5): Z Iednego kuglowáli/ drugi ſie ſiedząc ſmiał/ A więtſzą ſpráwiedliwość/ ſnadź niż ten ná to miał. Ten rzecże/ dziękuy Bogu/ iże mnie tu widzą/ Aleć pod tą pokrywką/ więc y s ciebie ſzydzą. RejFig Bb7v; CzechEp 404; [Tu wspomniano było od niego i od Lutomierskiego pod pokrywką, jakie niezgody są tam w kościelech na Kujawach AktaSynod II 63].

W przeciwstawieniach: »pod pokrywką ... jaśnie, [po prostu]« (1): wſzákoż [trefności] przedſię rozne ſkutki w cżłowieku cżynią: bo iedne vſzcżkną pod pokrywką/ drugie iáſnie GórnDworz S2v; [Acż oni [trynitarze] tak po proſtu nie mowią/ ále pod pokrywką ták ſie chytro kręcą BudArt P4v].

Zwrot: »pod pokrywką mowić, [powiedać]« [szyk zmienny] (1): BibRadz I 353v; [gdyż on [Chrystus]/ ácżkolwiek wiele do tłumow prżez podobieńſtwá mawiał/ ále do tych/ ktore miał ná Apoſpolſtwo obráć/ nic pod pokrywką nigdy nie mowił. BudUrzęd 54; HerbOdpow Ee4v].
Szeregi: »chytrze i pod pokrywką« (1): iż to I.M.X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ boſtwo/ [...] cáłość cżłowiecżeńſtwá/ nie cżłowieká też/ iáko wędą: to też chytrzey y pod pokrywką [...] ſzátáná z ieźiorá, mocy piekielnych wyćiągnęło. CzechEp 150.

»pod pokrywką a ogolnie« (1): co Moiżeſz o przymierzu poiednánia mowił pod pokrywką a ogolnie/ to oni iáſniey oznaymowáli/ á práwie iáko pálcem vkazáli BibRadz I 353v.

5. n-pers Nazwisko (1): Item Theraſz nyedawno wyathkach ſvknya modra nyewyeſczia czlowyekowy yednemv vkradl thą v pokrywky v ſzwyethego yana zaſthawyl LibMal 1546/117.

Synonimy: 2. fortel, płaszcz, pozor, pretekst, wieczko, wymowka; 3. pozor; 4.a. fałesznie, fałszywie, kłamliwie, łżywie; b. chytrze, fałesznie, fałszywie, obłudnie, zdradnie; c. chytrze, nieotworzyście, ogulnie.

LWil