Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ROZSYPKA]

Następne hasło: ROZSYPOWAĆ SIĘ »

ROZSYPOWAĆ (23) vb impf

rozsypować (14), rosypować (9); rozsypować RejJóz, Leop (2), Mącz (4), BudBib, BudNT, SkarJedn, KochPs, LatHar (2); rosypować BierRaj, LubPs (4), RejPos (2), Strum; rozsypować : rosypować BibRadz (1:1).rozſ- (14), [rozs-].

Pierwsze o oraz a jasne; drugie o prawdopodobnie jasne (tak w -ować).

Fleksja

indicativus
inf	rozsypować
praes
	sg	pl
1	rozsypuję	rozsypujemy
2	rozsypujesz
3	rozsypuje	rozsypują

praet
	sg
3	m	rozsypowåł

imperativus
	sg	pl
2	rosypuj
3		niech rozsypują

conditionalis
	sg
2	m	byś rosypowåł

inf rozsypować (3). ◊ praes 1 sg rozsypuję (4). ◊ 2 sg rozsypujesz (4). ◊ 3 sg rozsypuje (4). ◊ [1 pl rozsypujemy.] ◊ 3 pl rozsypują (4). ◊ praet 3 sg m rozsypowåł (1). ◊ imp 2 sg rosypuj (1). ◊ 3 pl niech rozsypują (1). ◊ con 2 sg m byś rosypowåł (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w. s.v. rozsypać.

Znaczenia

1. Powodować rozpadnięcie się na kawałki; niszczyć, likwidować (11)
- Przen (1)
  - a) Podburzać, wprowadzać zamęt (1)
  - b) [Tracić]
- a. O abstraktach (6)
2. Sypiąc, rozrzucać na jakiejś przestrzeni (7)
- Przen (3)
  - a) Rozprzestrzeniać (2)
3. Sypiąc gromadzić w różnych miejscach (1)
4. Rozdzielać (2)
- a. Usypywać to, co rozdziela (1)
5. [Rozdawać]
6. Rozplatać, pruć (2)

1. Powodować rozpadnięcie się na kawałki; niszczyć, likwidować; conterere, dissipare PolAnt; dispulverare Cn [w tym: co (10)] (11):

rozsypować czym (1): Iáko łómną źiemię pługiem rozſypuią/ Ták ſye we mnié kośći moie rozſtępuią Stráchem ſrogiéy śmierći KochPs 206.

W porównaniach (2): Oto iáko then ktory tu orząc zyemię roſypuie/ Ták y nędzne kośći náſze ſrogie piekło rozmiátuie LubPs ee3v; KochPs 206.

Zwrot: »wniwecz rosypować« (1): Bo ták [nieprzyjaciele twoi] ná wſſem Koſcyoł twoy Pánye ſplugáwili/ Známyoná báłwánow ſwych yuż w nim poſtáwili/ Ochędoſtwá twey chwały w niwecż roſypuyą LubPs R2v.

Szereg: »rosypować a borzyć« (1): Roſypuy á borz [dissipa, et interfice] zá niemi/ mowi Pán/ á czyń wſzytko iáko ia każę tobie. BibRadz Ier 50/21.

Przen (1):

a) Podburzać, wprowadzać zamęt (1): Ludzie złoſlywi rozſypuią miáſtho [dissipat civitatem; wpráwuią miáſto w zginienie BibRadz]: ále mądrzy vzkramiáią pierzchliwość. Leop Prov 29/8.

b) [Tracić: Bo krew naszę, patrimonia nostra dla niej [Rzeczypospolitej] rozsypujemy, dla niej ojce, dziady i pradziady potraciliśmy PismaPolit 156.]

a. O abstraktach (6): Panye ktori roſipuyeſſ radi poganſkye a odmyataſſ miſly lyudſkye ij wſgardzaſſ vradzenye xyᾳzᾳt [...] zloḿ a roſrzuc przes twoye myloſyerdzye wſſtkα nyenawyſc ij wſſitky chitroſcy zle radi przewrotnoſcy wſſitkych nyeprzijacyol naſſich BierRaj 16; BudBib Iudith 9/7.

W połączeniu szeregowym (1): Thu cie záſię Pan twoy racży vcżyć/ ábyś nigdy nie roſypował á márnie nie vtracał/ áni ná iákie márne zbytki nie ſzáfował/ dobrodzyeyſtwá iego RejPos 185v.

Zwrot: »wniwecz rosypować« (1): Pán záwżdy dziwną możność ſwą ná wſſem okázuye/ Rády ludzkye y myſli ich w niwecż roſypuye LubPs H4v.

Szeregi: »szarpać i rozsypować« (1): ktory [Kościół Boży] teraz nieprzyſtoynymi y złośćiwemi nieſnaſkámi ſzárpáią y rozſypuią [ci, którzy mieli nam pomagać] BibRadz *5.

»targać i rozsypować« (1): Lecż ſami Grekowie w roſterkach ſię y niezgodzie kocháli/ one ſiali y mnożyli/ od iednośći vćiekáli/ y rzecży ku pokoiowi á ſpołecżnośći S. poſtánowione pſowáli/ á tárgáć ie y rozſypowáć śmieli. SkarJedn 329.

2. Sypiąc, rozrzucać na jakiejś przestrzeni; spargere PolAnt, Mącz; dispergere Vulg; sipare Mącz; effundere Cn [w tym: co (4)] (7): Sipo, id est, spargo, Rozrzucam/ rozſypuyę. Mącz 395d; Abowiém kiedy óni [robotnicy] robią ná Pręty/ tedy nic nie dba/ ledá kędy źiemię roſypuie/ y Groblą czyni ná zbyt. Strum F3.

rozsypować w czym [= gdzie] (1): Leop Iudic 9/45 cf Szereg.

[W przeciwstawieniu: »zbierać ... rosypować«: żeby ſię tym niesſtał (iáko mowią) ktory zbiera popioł/ á mąkę roſypuie LGranWarszPrzew 1570 126v. ]

W porównaniu (1): Coż też chceſz rzec ku temu nędzny bogacżu/ [...] ktory práwie iáko w błoto á w proch roſypuieſz ty odrobiny ſwoie/ [...] cżyniąc doſyć piſze/ nádętośći/ á oney márney ſwieckiey chłubie ſwoiey. RejPos 185v.

Szereg: »rozsiewać a rozsypować« (1): Ale Abimelelech [!] przez cáły on dzień/ dobywał miáſtá: [...] y ſámo zborzył/ ták że ſol w niem rozśiewał á rozſypował [ut sal in ea dispergeret]. Leop Iudic 9/45.

Przen (3):

W przeciwstawieniu: »zbierać ... rozsypować« (1): Kto nie ieſt zemną przećiw mnie ieſt/ á kto niezbiera zemną rozſypuie. BudNT Matth 12/30.

a) Rozprzestrzeniać (2):

Zwrot: »po świecie rozsypować« (2): Y ty [Duchu Święty] ieſteś on niebieſki ogień/ ktory po świećie rozſypowáć miał Zbáwićiel náſz [Ignem veni mittere in terram Vulg Luc 12/49; Ognia przyſzedłem rzućić ná ziemię BudBib ] LatHar 33, 217.

3. Sypiąc gromadzić w różnych miejscach [na co] (1): Iozeph radzi Krolowi [...] Niech po inſzych kroleſtwiech zboża zakupuią Ana twoie ſzpichlirze wſzędy rozſypuią RejJóz L.

4. Rozdzielać [co] (2): A ták ty Pánye Boże co wſſytko ſpráwuyeſz/ A w mocy ſwey y morſkye wody roſypuyeſz [Tu confirmasti in virtute tua mare Vulg Ps 73/13; Tyś w mocy thwoiey rozdzielił Morze BibRadz ]/ [...] Tyś potárł możną głowę y wyelorybowi/ A dałeś go zá pokarm ná puſſcży krolowi. LubPs R3.

a. Usypywać to, co rozdziela (1): Distermino, Rozgrániczam/ rozſipuyę gránice. Id est divido, dissipo. Mącz 450c.

5. [Rozdawać:

Szereg: »dawać, rozsypować«: Márnotrawcá [...] gdźie niepotrzebá tám ieſt bogátym/ tám dáie tám rozſypuie CerGór 130.]

6. Rozplatać, pruć; detexere, dissolvere Mącz, Cn; distrahere, retexere Cn [co] (2): Replico. Dissolvo, Odplątam/ Rozdźiergam/ Fáłdy rozſipuyę/ Rozpuſzczam/ Odwikławam. Mącz [305]c; Detexo, Odtykam to yeſt rozſipuyę com pierwey nátkał zpuſzczam [!]/ odtykam to yeſt z króſn. Mącz 453c.

Synonimy: 1. borzyć, rozmiatać, rozrzucać; 2. rozsiewać, roztrząsać.

Formacje współrdzenne cf SUĆ.

Cf [ROZSYPOWANIE]