[zaloguj się]
[pdf]

PRZESTRONY (84) ai

przestrony (83), przestron (?) (1).

e jasne; w formach złożonych -stron- (10), -strón- (4); -stron- Mącz (7), KochMRot, -strón- BiałKat, Strum; -stron- : -strón- Oczko (1:1), KochPs (1:1); forma niezłożona z tekstu oznaczającego ó niekonsekwentnie.

comp przestrzéńszy (6), przestrońszy (1) Mącz; -éńszy (1), -(e)ńszy (5).

Fleksja
sg
mNprzestrony fNprzestronå, przestrzéńszå nNprzestron(e), przestrońsz(e), przestrono
Gprzestron(e)go, przestrzéńsz(e)go Gprzestron(e)j, przestrzéńsz(e)j Gprzestron(e)go, przestrzéńsz(e)go
Aprzestrony, przestrzéńszy Aprzestroną, przestrzéńszą Aprzestron(e), przestrzéńsz(e)
Iprzestronym Iprzestroną Iprzestronym, przestron(e)m, przestrzéńsz(e)m
Lprzestronym Lprzestron(e)j Lprzestronym
pl
N subst przestron(e)
G przestronych
A subst przestroné, przestrzéńszé
I n przestronymi
L przestronych
V subst przestron(e)
inne formy
sg f A a. I - przestroną

sg m N przestrony (4). ◊ G przestron(e)go, przestrzéńsz(e)go (2). ◊ A przestrony, przestrzéńszy (8). ◊ I przestronym (2). ◊ L przestronym (2). ◊ f N przestronå, przestrzéńszå (5). ◊ G przestron(e)j, przestrzéńsz(e)j (9). ◊ A przestroną, [przestrzéńszą] (8). ◊ I przestroną (3). ◊ A a. I przestroną (1). ◊ L przestron(e)j (2). ◊ n N (attrib) przestron(e), przestrońsz(e) (6), (praed) przestrono (1). ◊ G przestron(e)go, przestrzéńsz(e)go (5). ◊ A przestron(e), [przestrzéńsz(e)] (4). ◊ I przestronym (2) KlonFlis, KlonWor, przestron(e)m (1) GórnRozm, [przestrzéńsz(e)m]. ◊ L przestronym (4). ◊ pl N subst przestron(e) (3). ◊ G przestronych (2). ◊ A subst przestroné, przestrzéńszé (6); -é (1), -(e) (5). ◊ [I n przestronymi.] ◊ L przestronych (4). ◊ [V subst przestron(e).]

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w.

1. Szeroki, rozległy, obszerny, w którym jest dużo miejsca; spatiosus Vulg, PolAnt, Calag; latus (latissimus) PolAnt, Mącz, Calag; amplus (amplissimus) PolAnt, Modrz, Calag; laxus Mącz, Calag, Calep; laxatus Mącz; peramplus, speciosus Modrz; capax, magnus, vastus Calag (79): BierEz P3v; Lepiey ieſt mieſzkáć w kąćiku pod dáchem/ niżli z niewiáſtą ſwarliwą w domu przeſtronym. BibRadz Prov 21/9; [Salomon chciał otoczyć miasto Jeruzalem trzema murami] ták áby w pirwſzym okręgu był kościoł y mieſzkánie kápłáńſkie/ y dom iego właſny s ſłużebniki blizſzymi/ z mieſzkánim przeſtronego budowánia. BielKron 76; Laxus, Przeſtrony/ Szeroki. Mącz 186b, 186c; BudBib Prov 25/23; Trzebá przeſtróny odchód vczynić wodźie od ſkrzynie/ Ták/ żeby óny piętrá ná kóńcu ſkrzynie ſuché były. Strum K2v, [H]; Ezechiel też Prorok świádcży/ iż Bog ták był źiemię ludowi podźielić roſkazał/ żeby Kśiążęćiu przeſtroną cżęść polá/ wſzákże nie wſzytkę dano ModrzBaz 48; Calag 564b; CzechEp 407; Calep [587]b; Niech obeydą dźiedźinę mytne láſy po dwu ſtron/ ſpuſtne ſtáwy po trzećiey/ á łąki z iednę. w koło niech ma paſze przeſtrone: páſtewnik dobrey trawy. GostGospPon 170; Támże záś od tąd ponieśie ćię wodá Przeſtronym wártem áż do Wyſzegrodá KlonFlis F4v; [TarnConsil i2v; ArtNom N8v].

W połączeniach szeregowych (3): Y náleźli przewyborne y obfite paſze/ á źiemię przeſtroną y ſpokoyną/ y rodzáyną w kthorey przed tym mięſzkał narod Chámow. BibRadz 1.Par 4/40; [Lech i Czech] wezbráli ſie z ſwym ludem ku zachodnym kráinam y przyſzli pod gory gdzie pierwey obywáli Boemowie narod Niemiecki/ widząc źiemię vrodną/ żyzną/ przeſtroną/ nie oſiádłą/ źwierzu/ ptakow pełną/ pocżęli ſie tám oſádzáć BielKron 317v; BudBib 1.Par 4/40.

W przeciwstawieniach: »przestrony ... ciasny, nieprzystępny« (1): [trzeba żołnierzy uczyć] iáko ſię máią w ćiągnieniu/ po przeſtronych y po ćiáſnych á nie przyſtępnych mieyſcách ſpráwowáć. ModrzBaz 111.

Wyrażenia: »przestrona droga« (1): Aż kiedy ieleń w leśie był/ Dopiero go lew pogonił. Bo nie miał przeſtroney drogi/ W gałęźiu vwiązł zá rogi BierEz Kv.

»przestrone miejsce« = spatiosus locus Vulg; locus speciosus Modrz [szyk 4:1] (5): Leop Zach 10/10; [hetmani obrali] Mieyſce ze wſząd przeſtrone y nie gorzyſte/ támże wnet ná tym mieyſcu woyſko krolewſkie położono. BielKron 306v; BielSpr 56v; Morze ieſt położone ná ták przeſtronym mieyſcu/ iſz ieſt głębokie y ſzerokie. BudBib 4.Esdr 7/3; ModrzBaz 111.

»przestrone morze« [szyk 1:1] (2): Xerxes on wielki krol/ gdy był niezlicżone woyſko ná Grecią wywiodł/ tedy pochlebnicy około niego záſkákowáli powiedáiąc: Iżby trzebá y ſzyrſzego ſwiáthá y przeſtrzeńſzego morzá ná tákie woyſká. RejZwierc 50; KlonFlis Dv; [A gdy ztámtąd odpłynieſz/ á wiátr ćię przynieśie K Syciliiéy/ á tobie wąſkie vkaże ſię Záwárćie od Pelorá/ w lewą ſie miey ſtronę/ Wlewo zákół dáleko ná morzé przeſtrone [et longo laeva petantur aequora circuitu III 412-413]: Práwégo ſie ſtrzeż brzégu/ y morzá VergKoch 78].

»plac przestrony« (1): Ná rozne [lege: Nározne] hufce pieſze/ iezdne z drugiey ſtrony/ Naiemne záśię ná pláć ſtáwiono przeſtrony. KmitaSpit B.

»przestrone pole« [szyk 2:1] (3): Skánderbeg [...] kazał ſobie dáć koniá y zbroie/ wiedzion náprzeſtrone pole gdźie wielkość ludzi pátrzyło/ vłożywſzy miedzy ſobą záchowánie według obycżáiu ſwego/ potkał ſie z pierwſzym/ ktorego zwano Zámpſá BielKron 242v, 307v; BielSen 18.

»przestrony na wszytki strony« (1): LItewſka Ziemiá ieſt doſyć przeſtrona ná wſzythki ſtrony BielKron 436v.

»ziemia (jest) przestrona« = terra spatiosa Vulg; terra lata PolAnt (9): Oto duży á mocny Pan/ iáko náwálność grádu: wicher połámuiący/ iáko wzburzenie wod gwáłtownie záthapiáiących/ y wypuſzcżonych ná źiemię przeſtroną. Leop Is 28/2, Ex 3/8; Ktemu oni w kroleſtwie ſwoim y w tey thák wielkiey dobrotliwoſći ktorąś im okazał w źiemi przeſtroney y rodzáyney/ kthorąś im był dał nie ſłużyli tobie/ áni ſię odwroćili od vczynkow złoſćiwych ſwoich. BibRadz 2.Esdr 9/35, 1.Par 4/40; BielKron 317v, 436v; Y zſtąpiłem wyzwolić go [naród izraelski] z ręki Mieráimſkiey/ y wywieść go z ziemie tey do ziemie dobrey á przeſtroney/ do ziemie ćiekącey mlekiem y miodem BudBib Ex 3/8, 1.Par 4/40, 2.Esdr 9/35.

W przen (1):
Wyrażenie: »przestrone pole« = morze (1): Kto ſię chce ſtámtąd ná pułnocy chynąć/ A Greckie brzegi y Azyą minąć/ Może ſię ziechać z Konſtántynopolem/ Przeſtronym polem. KlonFlis D2.
Przen (31): Iákoś ſłyſzał o ſtaniech rozlicżnie ſtworzonych/ Ktore thám ſą w tych gornych páłacoch przeſtronych/ Tedy thám był Lucifer ieden miedzy nimi RejWiz 116v.
Zwrot: »mieć świat przestrony; zażywać przestronego świata« = nie siedzieć na miejscu, bywać w świecie (1;1): ALe kto ma świát przeſtrony/ Ten doſtánie z wiánem żony. Látwie ſie ná ſtátek zbierze/ Y w dobrą ſuknią vbierze. KochMRot B; KmitaPsal A3v.
a) Łatwy, prosty, wygodny (9):

W przeciwstawieniu: »wąski ... przestrony« (1): Wchodzćie przez wąſkie wrotá/ bo przeſtrone wrotá/ y ſzeroka drogá wiodąca do ſtracenia BudNT Matth 7/13.

Wyrażenie: »przestrona (jest) droga« = spatiosa via est Vulg [szyk 4:4] (8): BielKron 258; Z drugiey ſtrony Kośćioły odſzcżepieńcow/ nie tylko żadney prawdźiwey świątośći po ſobie okázáć nie mogą/ ále y ludźie od świątośći y pobożnośći odwodzą/ śćieląc im do piekłá przeſtroną drogę WujJud 133v; Regułá S. Frańćiſzká cżáſzow tych S. Bernárdyná nie co byłá słábieć/ zwłaſzcżá około chowánia vboſtwá/ y do przeſtrzeńſzey ſię drogi chylić pocżęłá SkarŻyw 463; CzechEp 23, 106; WujNT Matth 7/13; ty pátrz [moja żono] iákobyś ſwe rzecży lepiey wárowáłá y ták ná tym świećie żyłá/ iákobyś nietylko ſobie drogę do wiecżnych przybytkow przez pobożny żywot/ y dobre vcżynki przeſtroną cżyniłá/ ále żebyś też y mnie [...] rátowáć przed Pánem Bogiem nie zápámiętywáłá. WysKaz 48, 13.
b) Dający możliwości, ułatwiający (5):
Wyrażenia: »przestrona droga« = ampla occasio Modrz (2): Cżem kto ieſt więtſzy/ á cżem więtſzemu mnoſtwu ludźi roſkázuie/ tem mu śię mniey godźi ono cżynić coby mu śię podobáło/ áby oná naywyżſza władnośći iego możność/ niepodawáłá mu przeſtroney drogi przewodźić/ á ná wet y broić cobykolwiek chćiał. ModrzBaz 22v; PaprUp A2.

»przestrone(-y) miejsce, plac« = campus amplissimus Modrz [szyk 1:1] (1:1): A Gdy tym ſpoſobem woyná będźie wiedźioná/ niewiem ktoraby ſpráwá ludzka byłá zacnieyſza/ ktoraby miáłá przeſtrzeńſzy plác [latissime pateat campus] ku okazániu mnogich y wielkich dźiełnośći [!]. ModrzBaz 108v, 103v.

Szereg: »szeroki a przestrony« (1): Latissimus tibi patet campus, Szeroką á przeſtroną máſz rzecz ku wiwiedzieniu w tey álbo onei rzeczi Mącz 32d.
c) Bezpieczny (5):

W przeciwstawieniu: »ciasny ... przestrony« (1): Zbieżeli mię nagle byli w przygodźie moiéy/ Ale mię pan wnet rátował z litośći ſwoiéy. Wywiódł mię z ćiáſnégo mieyſcá ná plác przeſtróny/ Wybáwił mię KochPs 24.

Wyrażenie: »mie(j)sce, plac przestrony(-e)« [szyk 3:1] (3:1): Z rąk nieprzyacielá mego dziwnyeś myę wybáwił/ Záwżdy ná przeſtronych mieſcach nogiś me poſtáwił. LubPs H2; KochPs 24, 42; Domieśći ćię okrom tego/ Krol wiecżney chwały/ mieścá wielce weſołego/ przeſtronego/ wſzelką vćiechą y roſkoſzą opływáiącego LatHar 681.
Szereg: »przestrony i prześpieczny« (1): Bo weśćia wieku pierwſzego/ były przeſtrone y przeſpiecżne [spatiosi et securi]/ podawáiące owoce nieśmiertelnośći BudBib 4.Esdr 7/13.
d) O poglądach: światły, oparty na wielkiej wiedzy (1): A przeto iż Vrodzoność twą znam miedzy wſzytkiemi ſtany iáſnego á przeſtronego y oká y bacżenia/ zdáło mi ſie to żáłoſne náſze ſpolne vſkarżánie wſzey Korony o tho zle/ nie do kogo inego nápiſáć/ iedno do vrodzonośći twoiey. RejZwierc 182.
e) O uczuciach: wszechogarniający (2):
Szereg: »szeroki i przestrony« (2): Do tey ſzerokiey y przeſtroney miłośći przywodźić ſię maćie/ przezacni Pánowie/ ktorzyśćie tu ná to ſię ziácháli: ábyśćie o tym myślili y rádźili/ iákoby lud wſzytek nie ginął: á wáſzá ku R.P. miłość gorąca y ſzczera pokázáć ſię mogłá. SkarKazSej 664b, 665a.
f) Nieuznający hamulców i norm (4): [[Maria Magdalena] z krewkośći ludzkiey/ z złey rády/ nátury ſkáżoney/ a do złego przez ſię ſkłonne ſłucháiąc/ ná roſkoſz ſie y przeſtrony żywot vdáłá. SkarŻyw 678 (Linde).]
Wyrażenie: »przestrone sumnienie« [szyk 2:1] (3): RejPos 293; GórnRozm G2; Nie przywodź ludźi ná to/ ſwoim ſłowem płonym/ Y namową Cygáńſką/ ſumnieniem przeſtronym/ Zeby przyſtáli ná fałſz z vymą ſwoią znácżną/ A z twym zyſkiem y z twoią korzyśćią opácżną. KlonWor 67.
α) Bezczelny (1):
Wyrażenie: »przestrony(-e) język, [usta]« [szyk zmienny] (1): Marćin Luter mnich bez Bogá y ſumnienia/ który zgołá wſzyſtek porządek z Kośćiołá Bożégo wyrzućić chćiał/ naprzód ná wſzyſtek ſtan duchowny/ Biſkupy/ kápłany/ obróćił przeſtróny ięzyk ſwóy BiałKat 338v; [KrowObraz A7v].
g) Dostępny [komu] (1): wiédz iżći [to miasto] ieſt wſzytkim przeſtrono/ procż mała tych ktorzi na mię [gospodarza Prawdę] łaſkawi. ForCnR A4.
h) W sensie trudnym do określenia; prawdopodobnie utworzono tu tylko opozycję do „ciasny” ‘surowy, pełen umartwień’ (1):

W przeciwstawieniu: »ciasny ... przestrony« (1): Ten Seneká był przychylny Krześćiánom/ piſał do Páwłá s. liſty/ wychwaláiąc żywot ciáſny á cnoty przeſtrone krześćiáńſkie. BielKron 145.

i) [Dający swobody:
Wyrażenie: »przestrone prawa«: WIelkie męſtwo záiſte wáſzych przodkow było/ Ktore iákom zrozumiał potomſtwo vcżćiło. Ták przeſtronymi práwy/ ſzeroką wolnośćią/ Mocnymi prywileymi/ śláchectwá zacnośćią. ZbylPRozm B3v.]
a. Mający przejścia, dający się przejść, dostępny; pervius Mącz (2): Pervius, [...] Przechodźiſty/ przeſtrony/ dróżyſty/ pełny dróg. Mącz 492d, 492d.
b. O częściach ciała ludzi i zwierząt: szeroki; pojemny (9): RejKup l5v; Melánkolik/ czarny/ [...] ſuchy kośćiſty/ oczu czarnych/ ſkóry twárdéy/ żéł przéſtrónych/ mówy głośnéy Oczko 34, 19v; Lákoma kácżká też nieprzyiaćielem Wielkim ieſt rybom z przeſtronym gardźielem. KlonFlis B4v.

W przeciwstawieniu: »ciasny ... przestrony« (1): iż gdźieby kto w ſwoy ćiáſny brzuch/ ták wiele iáko drugi w przeſtrony wlać nie mogł/ miecżmi potrząſáią/ y nád nimi po śćiánách kreśláią. WerGośc 269.

Przen (4):
Zwrot: »mie(wa)ć oczy, uszy przestrone« = uważnie patrzeć, dobrze słyszeć [szyk zmienny] (1:1): Abowiem záwżdy Pan ná ſprawce ſwoie [...] więtſze á przetrzeńſze ocży miewał niźli ná thy kthore im porucżał. RejAp 163v; Iż ia then lud ſlepy co iáſne ocży ma wyrzucę precż/ gdyż widzyeć niechce: á choć ma vſzy przeſtrone/ á wżdy ſłyſzeć nie chce: á ná tho mieyſce poſádzę ſyny y dzyewki s kráin dálekich. RejPos 204v.
a) Swobodny, płynny (1):
Wyrażenia: [»w języku przestrony; przestrone usta« = wymowny: Widźićie ſkim mi idźie/ z żołnierzem ćwicżonym/ Z mowcą biegłym w ſwych rzecżách/ w ięzyku przeſtronym. ŁaszczPogrom 15; ZbylPRozm B2.]

»przestrona mowa« (1): ten ktory przed tym był zátrzyman iákim niedoſtátkiem mowy/ tedy będzye przeſtroną mową á prędkiemi ſłowy obdárzon á opátrzon káżdy wierny iego. RejPos 313.

b) Otwarty, szczery (1): Lepida et liberali forma est, Piękney y vrodźiwey á przeſtroney twarzy. Mącz 191a.
c. O tekście pisanym: rzadko rozmieszczony (1):

W przeciwstawieniu: »zagęszczony ... przestrony« (1): Ktemu wſzytki kſięgi dla tego ſą wierſzmi rozdźielone/ áby w zágęſzcżonym piśmie tym co czytáć będą wzrok ſię nie wątlił/ owſzem w piśmie przeſtronym aby mogł być nieiáko wolnieyſzym/ á iżby też cżytelnicy cżegoby im byłá potrzebá tym łacwiey ſobie ználeść mogli BibRadz *5v.

d. [O powietrzu: mający przewiew: [w nocy nieczystości są wyrzucane na ulice] dlatego też co znaczniejszy i ochędożniejszy nierano wstają i dla smrodu i dla powietrza; i by nie tak przestrone było i czyste powietrze, pewnieby siła złego urosło z tego plugastwa DiarPeregr 86.]
2. Luźny (1): trzebá też kulę dobrze obeſłáć w dźiele/ ſiánem álbo mchem áby w ćieśni było: ieſliby przeſtrone/ trzebá ie też záprzeć by ſie ná zad niecoffnęło BielSpr 75.
3. O stanach i czynnościach fizjologicznych: niezakłócony, łatwy (3): Clarissime audire, Mieć cziſty á przeſtrony słuch. Mącz 55d; Pośila ſerce pożywánie mierne ſzáffránu/ pierśi [tj. oddychanie] też czyni lekkie á przeſtrone. SienLek 83; RejPos 312v.
4. O tekście: obszerny, dokładny, wyczerpujący (1): Ták nas bárzo łákomſtwo/ márne poſlepiło/ A z nim ono pochlebſtwo/ boday ſie nie zbyło. (–) NIe rozumiem kto to ieſt/ s poſtáwą ſzaloną/ Ale widzę iż ma rzecż/ właſną y przeſtroną. RejZwierz A6; [Z przestronego pisania TM, [...] co się działo na sejmiku wileńskim dostatecznieśmy wyrozumieli ListyZygmAug 1570/576, 1565/482, 499].

[W połączeniu szeregowym: z chucią i wdzięcznością naszą przymujemy od WM to przestrzeńsze i wolniejsze a otworzystsze pisanie WM do nas ListyZygmAug 1564/466.]

Synonimy: 1. duży, przestworny, rozciągniony, rozległy, szeroki, wielki; a. dostępny, drożysty, przechodni, przechodzisty; b. duży, rozszerzony, wielki; c. rozstrzelony; 2. duży, loźny, szeroki; 3. lekki, łatwi, nienaruszony, snadny, właściwy; 4. dokładny, gruntowny, jasny, wywodny, źrzetelny.

Cf NIEPRZESTRONY, PRZESTRONNY

AĆ