[zaloguj się]
[pdf]

RZEŹ (20) sb f

rzeź (20), [rzejź, rzyź].

W N i A sg -é- (2) KochPs, OrzJan, -e- (2) Mącz; pozostałe formy z tekstów nieoznaczających é.

Fleksja
sg
N rzéź
G rzezi
A rzéź
I rzezią

sg N rzéź (2). ◊ [G rzezi.] ◊ A rzéź (17). ◊ I rzezią (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia
1. Zabijanie, mordowanie; zabójstwo; victima PolAnt, Modrz; occisio PolAnt, Vulg; interfectio, iugulatio PolAnt (18): Zgotuyćie ſyny iego ná rzez (marg) wł. Zgotuyćie ſynom iego rzeź. (–)/ w niepráwośći oycow ich/ áby nie powſtáli a nie poſiedli ziemie BudBib Is 14/21; Noż/ noż wyięt ná rzez/ wydárt ieſt dla dokonania/ dla tego (ma) bláſk. BudBib Ez 21/33[28], Is 14/21, 34/6; CzechRozm 250; Tráfiło śię w temże mieśćie/ [...] że Sláchćicá/ [...] Sláchćic zábił/ w południe/ ná rynku/ ná co wiele ludźi pátrzáło: [...] To maćie rzeź/ ktora ſie iáwnie zſtáłá ModrzBaz 31.

W porównaniach (2):

~ Jako comparatum (1): WerGośc 261 cf »na rzeź pobić«.

Jako comparandum (1): tedyć práwo/ ktore roſkázuie mężoboyſtwo pieniądzmi okupić/ niema być pocżytáne zá práwo/ ále zá Rzecżypoſpolitey zmázę/ á przyrodzenia ludzkiego ſkázę. Bo á kto może doſtátecżnie powiedźieć/ iáko wiele złego ztey ſkázy vrosło? [...] ktora ſpokoyne á niewinne ná niebezpiecżność iákoby ná rześ wydawa ModrzBaz 79. ~

Zwroty: »dać (a. podawać, a. wydawać) (jakoby) na rzeź« = exponere periculis Modrz [szyk zmienny] (3): Bo zágniewánie Iehowy ná wſzytki narody/ á zapálcżywość ná wſzytko woyſko ich/ ſpuſtoſzył ie/ (y) dał ie ná rzez [dedit eos iugulationi]. BudBib Is 34/2; ModrzBaz 79; niepodaway dźiatki niewinné ná rzéź/ y wſzyſtkę máiętność ich/ áby ią nieprzyiaćiél rozſzárpał OrzJan 136.

»na rzeź pobić« (1): izali nas ná rzeź pobić máią/ iáko woły ábo świnie/ ábo inſze bydło? WerGośc 261.

Przen (1):

[W porównaniu: A krolowie ſkxiązęty/ iako wołkowie/ idą za nimi [papieżami] na wieczną rzeiś. ConfLutom a.

Zwrot: »iść na rzejź«: ConfLutom a cf W porównaniu.
Wyrażenie: »wieczna rzejź« = potępienie: ConfLutom a cf W porównaniu.]
a) Ofiara (1):
Zwrot: »wydać siebie samego rzezią [komu]« (1): Y chodzćie wmiłośći/ iáko y Chriſtus vmiłował nas/ y wydał śiebie ſamego zá nas offiárą y rzeźią Bogu [tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo]/ ná wonność dobrego zápáchu. BudNT Eph 5/2[3].
Szereg: »ofiara i rzeź« (1): BudNT Eph 5/2[3] cf Zwrot.
a. Ubój bydła; ars lanionia Cn (7): [Tamże człowiek 1 od rzezi wolnej daje w rok do zamku kamień łoju valoris gr 24 LustrRus I 126].

W porównaniach (5): BibRadz Ier 11/19; BudBib Prov 7/22; Ieſteſmy iáko owce ná rzéź odłączoné/ Roſproſzyłeś naś [!] [Panie] miedzy pogáńſtwo zelżoné. KochPs 65; CzechEp 317; ieſteſmy poczytáni iáko owce ná rzeź. WujNT Rom 8/36.

Zwroty: »bić na rzeź, [rzeź]« = mactare Mącz, Cn; caedere greges armentorum, facere carnes Cn [szyk zmienny] (2): LibMal 1543/67v; Macto, Biyę ná rzeź. Mącz 203a; [LustrKrak II 43; Rzeźniczech jatek żadnych nie masz. Każdemu, kto chce, rzyź bić wolno. LustrSand 248, 3; LustrLub 31; Ale jako dopuszczono wolne targi rzeźnikom ze wsi, tedy nic nie płacą ani też rzezi biją. LustrMalb I 5].

»na rzeź iść« (1): Y ſzedł zá nią zárázem/ iáko byk na rzez idzie [ad victimam venit] BudBib Prov 7/22.

»wieść na rzeź« (1): Alem był iáko báran y woł ktore wiodą na rzeź [qui ducitur ad iugulandum] BibRadz Ier 11/19.

Wyrażenie: »na rzeź dany« (1): Gdyż [list św. Piotra] znácżnie cżłowieká od Bogá przedtym obiecánego/ iáko báráná ná rześ zgotowánego/ á potym dánego/ opiſuie CzechEp 317.
2. Rzeźnia; laniarium Mącz (2): Lanigena [prawdopodobnie błąd zamiast: Laniena], Rześ/ Rzeźnicze rzemięsło/ też ſzárpániná. Mącz 183d, 183d.

Synonimy: 1. bicie, jatka, mord, pomordowanie, zamordowanie; 2. kutlof, ślachtuz.

Cf RZEZANIE, [RZEŹNIA], [RZEŹNICA]

MN