![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
| « Poprzednie hasło: RZUCIĆ | Następne hasło: RZUCON » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
RZUCIĆ SIĘ (328) vb pf
sie (253), się (75).
| inf | rzucić się |
|---|
| praet | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | -m się rzucił | m pers | rzucilismy się, -smy się rzucili |
| 2 | m | m pers | -ście się rzucili | |
| f | rzuciłaś się | m an | ||
| 3 | m | rzucił się, jest się rzucił | m pers | rzucili się, rzuci(e)li się |
| f | rzuciła się | m an | rzucili się | |
| n | rzuciło się | subst | rzuciły się | |
| plusq | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | m pers | rzucilismy się byl | |
| 3 | m | był się rzucił | m pers | byli się rzucili |
| imperativus | |||
|---|---|---|---|
| sg | pl | ||
| 1 | rzućmy się | ||
| 2 | rzuć się, rzuci się | ||
| 3 | niech się rzucą | ||
| conditionalis | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | m pers | bychmy się rzucili | |
| f | bych się rzuciła | m an | ||
| 2 | m | m pers | byście się rzucili | |
| 3 | m | by się rzucił, by się rzuci(e)ł | m pers | rzuciliby się, by się rzucili |
| n | subst | by się rzuciły | ||
inf rzucić się (33). ◊ fut 1 sg rzucę się (1). ◊ 2 sg rzucisz się (1). ◊ 3 sg rzuci się (19). ◊ 1 pl rzucim się (1). ◊ 2 pl rzucicie się (1). ◊ 3 pl rzucą się (4). ◊ 1 du rzuciwa się (1) RejZwierc [233]v. ◊ praet 1 sg m -m się rzucił (1). ◊ 2 sg f rzuciłaś się (1). ◊ 3 sg m rzucił się (69), jest się rzucił (1) LibMal. f rzuciła się (13). n rzuciło się (6). ◊ 1 pl m pers rzucilismy się, -smy się rzucili (2). ◊ 2 pl m pers -ście się rzucili (1). ◊ 3 pl m pers rzucili się (113), [rzuci(e)li się]. m an rzucili się (3) [w tym cum N pl: słoniowie (1), psi (2)]. subst rzuciły się (11). ◊ plusq 3 sg m był się rzucił (1). ◊ 1 pl m pers rzucilismy się byl (1). ◊ 3 pl m pers byli się rzucili (1). ◊ imp 2 sg rzuć się (9), rzuci się (1) OpecŻyw. ◊ 1 pl rzućmy się (4). ◊ 3 pl niech się rzucą (1). ◊ con [1 sg f bych się rzuciła.] ◊ 3 sg m by się rzucił (5), by się rzuci(e)ł (1) ComCrac. ◊ 1 pl m pers bychmy się rzucili (1). ◊ 2 pl m pers byście się rzucili (1). ◊ 3 pl m pers rzuciliby się, by się rzucili (7). subst by się rzuciły (1). ◊ part praet act rzuciwszy się (12).
Sł stp notuje, Cn s.v. rzucać się, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.
- 1. Przypaść do kogoś lub czegoś z zamiarem ataku, zaatakować (169)
- 2. Ruszyć gwałtownie w jakimś kierunku, udać się dokądś z pośpiechem, przyskoczyć szybko ku komuś lub czemuś
(107)
- Przen
(26)
- a) Udać się, zwrócić się (16)
- b) O ruchu ciał niebieskich (1)
- Przen
(26)
- 3. Wziąć się do czegoś z zapałem, chętnie albo z pośpiechem się czymś zająć (33)
- 4. Trysnąć, pociec, popłynąć gwałtownie (13)
- 5. Gwałtownie skoczyć (często w dół) (6)
rzucić się do kogo, do czego (5): gdy [pies] nioſł mięſo w gębie przez wodę/ vyrzał ſwoy cień w wodzye/ puśćił mięſo z gęby á do cieniá ſie rzućił/ ſtráćił korzyść. BielKron 46; BielSpr 57; Ten zdraycá oto ſyná zábił Krolewſkiego. Máćieli dobre ſerce rzućmy ſię do niego. KmitaSpit B4; [A wſzák słuſzkowie dobrzi/ do ćiałá ſię rzucieli/ Dopiero choć zmárłego/ ze ſkory obłupieli/ Y ſiekli w drobne kąſky NeothAcros Dv]. Cf »do gardła się rzucić«, »rzucić się do oczu«.
rzucić się k komu (2): Ale Nieſzćżęſcie [!] [osoba moralitetu] vprzedźiwſzy policek mu [młodzieńcowi] dá/ aż inij powſtaną a k niemu ſie rzutzą ForCnR Dv. Cf »rzucić się gwałtem«.
rzucić się przeciw czemu (1): Potym wſzyſcy [mahometanie] rzućili ſie w nawách ktore wioſły robili ná Krześćijány/ z wielkim pędem przećiw miáſtu Kánonor. BielKron 459v.
rzucić się o co (1): Iákie ſą zábijánia/ obmowki/ niechući/ O pełną [tj. o pełny kielich] więc ieden ſie ná drugiego rzući. BielRozm 4.
rzucić się z czym (3): BielKron 399v; Gladiis aliquem adoriri, S mieczmi kogo opáść/ S mieczmi ſie ná kogo rzućić. Mącz [269]a; GórnRozm A2; [ŁaskiSprRyc D3v].
rzucić się za czym (żywotne) (1): Delfin ktory tám [w morzu] pánował/ Iáko ſkoro ſzcżukę vźrzał: Nátychmiaſt śię zá nią rzućił. Y máło iey nie vchwyćił. BierEz R4v.
W połączeniu szeregowym (1): y posłal [!] Solomon Benáiáhá ſyná Iehoiady rzekąc idz zámorduy go (marg) Wła⟨śnie⟩ [= właściwie] rzuć ſię (álbo tárgni ſię/ álbo ſkocż) nań. (–). BudBib 3.Reg 2/29.
W porównaniach (6): IEzus gdy to wymowil/ záſtęp rycérzow ij woyſko rzucil ſie náń/ iako lwowie na baranka. OpecŻyw 106v, 124v, 137; HistRzym 80v; Coſz tu rzecże Heretyk? iáko iádowity wilk rzućić ſię muśi/ ná ták wielkiego á zacnego/ y świętego doktorá Ambrożego. SkarŻyw 568; ArtKanc D9v.
W charakterystycznych połączeniach: rzucić się jednomyślnie, (nie) leda jako (2), nie bez strachu, nielutościwie, nieostrożnie, pod przymierzem [tj. łamiąc przymierze], lwim sercem a nieustraszonym, społecznie, wszytką (swą) mocą (2); rzucić się na barana, na cień, na nieprzyjaciela, na niewinne, na rycerstwo, na słabszego, na złodzieja; rzucić się z wielkiej okrutności, z zawiści; rzucić się z mieczmi; rzucić się z moderstwem, z ochotą, z wielkim pędem, z wielkim tłumem.
»rzucić się gwałtem, gwałtownie« [w tym: k komu (1)] [szyk zmienny] (7:3):A [myszy] o koćie śię rádziły/ Iákoby go prozny były. Więc młode śmiele rádziły/ By się nań gwałtem rzućiły BierEz Ov; OpecŻyw 125v; Quia ecce ceperunt animam meam: irruerunt in me fortes. Boć oto iuż wzięli żiwot moy/ rżucili ſie gwałtem na mię mocżarze. WróbŻołt 58/4, S5; á ná cżele iego trzy rogi bárzo thwárde/ zwano ią [bestię] Indiyskim ięzykiem Onocentháurus/ á drzewiey niż ſie wodi nápił/ rzućił ſie gwałtownie ná rycerſtwo Alexandrowo [fecit impetum super illos] HistAl H7; Oni wnet rzućiwſzy ſie gwałtem rozborzyli kośćioły/ Biſkupy pobili BielKron 300, 214, 351v; SarnStat 245, 255. Cf też »rzucić się ręką gwałtowną«.
»rzucić się hurmem« (1): [pospólstwo węgierskie] ná Petrá y ná iego dworzány rzućili ſie hurmem BielKron 300.
»rzucić się do oczu, [w oczy] [komu]« [szyk zmienny] (1): Eutropią gdy chćieli wźiąć [...] rzućiłá ſie do ocżu ſwemu okrutnikowi/ ták iż mu pálce w ocży wráźiłá áż mu wylázły BielKron 298; [Ut ego unguibus illi in oculos inuolem. Iákobych mu ſie ia w oczy rzućiłá. TerentMatKęt E4].
»rzucić się rękami(-oma), z rękami(-oma), ręką gwałtowną« = inicere manus PolAnt, Vulg, JanStat [szyk zmienny] (3:2:1): Gdi thedi yuſz thamo gdzye yey cząkall [!] yeſth nadeſchla, on rąką gwaltowna na nyą ſzyą yeſth rzuczill mowyącz kv nyey maſch pyenyadze LibMal 1544/93v; A oni rzucili śię nań z rękami ſwoięmi (marg) wrzucili nań ręce etc. (–) i pojmali go. MurzNT Mar 14/46; Leop Mar 14/46; BibRadz Mar 14/46; WujNT przedm 19; IEſli Krześćiánin ná którégo Zydá rzući ſie gwałtownie rękomá [si ... manus iniecerit violentas Jan Stat 1120]: wedle tego iáko práwá źiemie náſzéy potrzebowáć będą/ niech karan będźie. SarnStat 255.
»w skok się rzucić« (1): á ták ſam też Myncarz roſpiſał liſty po kráinach Mánsfeldeńſkich do tych co kruſzec kopáią/ áby w ſkok ná kſiążętá ſie rzućili BielKron 202v.
rzucić się komu (3): Coniicere maledicta in vitam alicuius, Rzućić ſie komu ná cziye záchowánie álbo żywot. Mącz 87d; Eximere honoribus, Rzućić ſie komu ná dobrą powieść albo vwieść komu czćy. Mącz 102d, 372a.
rzucić się od czego (1):á że łácżnął/ iadł owoc iego [drzewa]/ á wnetki záſie trąd z niego zginął/ kthory ſie był od owocu pierwſzego drzewá nań rzućił. HistRzym 63v.
rzucić się miedzy kogo (3): Tam miedzy obegnáńce/ mor ſie prędko rzući/ Zdycháć będą od ſmrodu BielSat M4v [idem BielSjem]; SkarŻyw 460; BielSjem 35.
rzucić się do czego (1): [Neron] Vtráćiwſzy [majątek] rzućił ſie do poſpolitego ſkárbu y do kościołow BielKron 145.
rzucić się do kogo, do czego (17): GliczKsiąż A3v; BielKron 104v, 248v; In capillum involare, Za łep kogo porwać/ rzuczić [!] ſie do włoſów. Mącz 34c; BielSat D2v; Tedy tám gdy ſie rzućił do oney ſzkátuły/ Miáſto ſzulbryfow tráfił ná gołe ceduły. HistLan C; gdy ſie woyſká potkáły [zdrajcy] rzućili ſie do pobithych ludźi/ odięli im miecże y tarcże/ vderzyli ná Rzymiány s tyłu BielSpr 43; SkarŻyw 30, 530; Y przyſzłá [panna] proſto przez táiemne gmáchy/ Ná ty drzwi/ kędy zoſtáwiono ſzáchy. [...] Pánná ſie záraz do ſzáchow rzućiłá KochSz C2; A gdy pánnę do ślubu wiedźiono/ dawſzy znák pomocnikóm ſwym/ rzućił ſye ſam naprzód do niéy. KochWz 138; KIedy Alexánder Król Mácedońſki wźiął przez moc Tebás/ żolniérze zárázem do łupu ſye rzućili. KochWz 140; BielSen 9; OrzJan 5, 111; Po ktorym znáku Piotr Páná przez Ianá poznawſzy/ rzućił ſię po wodzie do niego. WujNT Ioann 21 arg. Cf rzucić się komu do czego.
rzucić się do czego [= chwycić narzędzie walki] (20): MurzHist T4; Tátárowie do koni y do łukow ſie rzućili/ ogárnęli náſze. BielKron 420; Haec ubi dicta dedit stringit gladium, Wyrzekſzy to rzućył ſie do mieczá. Mącz 91d; RejPos 86 [2 r.]; RejZwierc 80; BielSpr 51; A cżemuż rychło potym/ gdy ſie Piotr do kordá rzućił/ [Jezus] od tego go hámuie/ y kord do poſzew włożyć każe? CzechRozm 238; Bo vſłyſzawſzy to ſłowo [Jezusa]/ rzućili ſię do kámienia iáko ná bluznierzá WujNT 350, 342. Cf »rzucić się do zbroje«.
rzucić się komu do czego (2): IEden z dzyewką coś mowił/ v okná pilnego/ Przyſzłá mátká ſwiádomá będąc cnoty iego. Dzyewká mu ſie rzućiłá/ nátychmiaſt do oká/ Mowiąc: wieręć tu Muchá RejFig A8. Cf »rzucić się do szyje«.
rzucić się k(u) komu, ku czemu (8): Ku Xántowi ſie rzućili/ Przyiaćiele mu rádzili? Nikakiey iuż nie odmawiay BierEz E4v, M4v, Pv; Elzbieta ſwiętá gdy Marią vzrzala/ [...] rzuciwſſy ſie kniey náboznie ią przijęla OpecŻyw 10v, [155], 156 [2 r.]. Cf »rzucić się ku szyi«.
rzucić się na kogo, na co (3): BielKron 420; á gdy go [opsesa, tj. opętanego] gwłatem [!] przywiedli [do ołtarza]/ rzućił ſięná ofiárę [tj. pieniądze na ołtarzu]/ wydárwſzy ſię im z ręku WerGośc 217 [idem BielKron]. Cf »rzucić się do zbroje«.
rzucić się za kim (1): bo gdyś vſłyſzáłá [Telezyllo] O wielkiéy ſwych porażce wnetéś bróń porwáłá/ A twym śmiáłym przykłádem/ wſzytká płeć niewieśćia Rzućiłá ſie zá tobą KochFrag 40.
rzucić się dokąd (14): Leop 4.Reg 3/24; Rzućili ſie Argonánte do kościołá z dobytemi miecżmi/ pobili wiele Rycerzow onych BielKron 54v; Potym ſie tám rzućili gdzie [tureckie] woyſko leżáło/ wielkie korzyśći pobráli BielKron 245; Pothym ſie rzućili [Turcy] do obozu/ thám wiele ſkárbow pieniędzy ſrebrá złotá nábráli BielKron 310; wnet [Czesi] ſie do miáſthá rzućili á Polaki wybili BielKron 324, 52v, 59, 125, 202v, 355, 392v; Ieſli proch párkan z gruntu/ ná ſtronę rozrzući/ Tám ſie kázda [!] [z walczących niewiast] do dziury/ ku ſzturmowi rzući. BielSat Nv [idem BielSjem]; BielSpr 63; BielSjem 37.
W charakterystycznych połączeniach: rzucić się prędko (co napręcej) (3), z gniewem; rzucić się do kamienia (4), do kord(k)a (2), do łukow, do miecza, do szable, do szarszunow; rzucić się ku szturmowi; rzucić się z mieczmi.
»nazad, zasię się rzucić« (1:1): On [Ezop] ſie záśię prędko rzućił/ Prozną miednicę pochwyćił BierEz C2; Słoniowie tedi niemogąc cirpieć wielkiey gorączoſci nazad ſie z gniewem rzucili BielŻyw 159.
»ze snu się rzucić« (1): Myſz gdy śię z myſzą goniłá/ Ná nogę mu [lwu] náſtąpiłá. Lew śię ze ſnu prędko rzućił/ A onę myſz wnet vchwyćił BierEz M4v.
»rzucić się ku szyi [czyjej], [komu] do szyje z ręczynkami« (1:1): [święta Maria Magdalena] rzuciwſſy ſie ku ſſyij dziewice Marié/ pocżęla placżątz mowitz. [...] OpecŻyw 131v; Tám [w niebie] ćię vyźrzę da pan bóg: á ty więc z drogiémi Rzuć ſye oycu do ſzyie ręczynkámi ſwémi. KochTr 5.
»wzgorę się rzucić« (1): [gołąb do ptaków złapanych z nim w sieć:] A ták gdy śiły złącżymy. Owſzeyki tę śieć przerwiemy. Y tákże więc vcżynili/ Wzgorę ſie wſzyſcy rzućili BierEz S4.
»rzucić się do zbroj(e)« [w tym: na kogo (1), przeciw komu (1)] [szyk zmienny] (10): ſthey przycżyny do zbroiem ſie rzućił/ ábych z vrzędu ſwego y mieyſcá temu złemu zábieżał BielKron 226; [Przemysław z wojskiem] vkazał ſie z láſá nieprzyiaćielom we zbroi/ nieprzyiaćiele wnet ſtrwożył/ rzućili ſie do zbroy BielKron 341; Widząc my ich łotroſtwo á náieżdzánie/ rzućiliſmy ſie do zbroie BielKron 456, 104v, 214, 233v, 311; [chrześcijanie] rzućili ſie do zbroie ná ſie/ iákoby nie doſyć ſłowy náwrácáć/ ále miecżem lepiey przypędzáć BielSpr 61, b4; iż ieſli ſię przećiw nim [tj. przeciw heretykom] do zbroie rzućićie/ koniecżnie do tego przyidźie/ iż heretyki morduiąc/ wiele świętych z nimi wyginie CzechEp 39.
rzucić się do czego [= chwycić narzędzie walki] (4): Ieſliby było trzebá y Rycerſkiey ſpráwy/ Więc do tey Sámſonowey rzućić ſie bułáwy [wyobrażonej na herbie]. WisznTr 2. Cf »do zbroje się rzucić«.
rzucić się za czym (1): [niesprawiedliwi sędziowie] Zle ná świát pádli/ ták bogiem wzgárdźili/ A zá nieprawdą záraz ſye rzućili. KochPs 84.
»do zbroje się rzucić« [szyk zmienny] (3): Rzućże ſie rádzęć do tey ſwiętey zbroye Páná ſwego/ á do tey tarcżey mocney iego/ boć to ieſt zbroiá twoiá mocna wiárá twoiá RejZwierc 264, 264v, 265.
rzucić się k komu (1): Tyś żywot/ k tobie Duſzá ſię rzućiłá/ Do ćiebie Iezu Názáráńſki bieżę GrabowSet T3v.
rzucić się z czym (1): iż go áż niewola doćiſnęłá do tego/ toż ſie dopiro rzućił [bogacz]/ s ſpráwámi ſwoiemi do Páná ſwoiego. RejPos 244.
W przeciwstawieniu: »odstąpić ... rzucić się« (1): iż to bogowie ná nas plagi przepuſzcżáią żeſmy ich odſtąpili/ á do inſzego ſie rzućili BielKron 158v.
rzucić się ku czemu (1): Mniećby ſie to fráſowáć człeku vbogiemu/ Com ták wſzytko wyſypał [tj. wydał]/ á potym ku czemu Ia ſie rzucę? WyprPl Cv.
rzucić się ku czemu (1): Záiąc potym śię ocućił [ze snu]/ Ku biegu śię prędko rzućił: Nátychmiaſt ono przebieżał/ A ná kreśie żołwiá záſtał. BierEz L4.
cum inf (1): Woiewodá Połocki/ [...] poſłał śpiegá do ich woyſká w nocy/ ktory zápalił Stertę ſiáná w woyſzcże/ rzućili ſie wſzyſcy gáśić: w then cżás vderzył ná nie s tyłu BielKron 429.
W porównaniu (1): á gdyby gwałth był iżbychmy ſie wſzyſcy do tego [do obrony granic] iáko do ogniá rzućili RejZwierc 188.
»do roboty się rzucić« (1): Wſzyſtká ſye do roboty czeladź rzućiłá/ Y ſam Pan KochPieś 18.
rzucić się czym (2): [y wráźił [Ahod] gi [miecz] w brzuch iego [króla]/ ták bárzo że zá oſtrzem y ielcá wbiegły w ránę/ y vtonęłá w tłuſtym brzuchu. Ani dobył záś miecżá onego/ ále ták iakoż vderzył/ zoſtáwił gi w ćiele/ y tudzieſz chnet rzućiły ſie łáyná poſládkiem. Leop Iudic 3/22]. Cf »krew się rzuciła«, »nozdrzami się rzucić«.
»łzy (z oczu) się rzuciły« = obortae sunt a. prosiliunt lachrymae Mącz [szyk zmienny] (8): Iozeph zrozumiał iż tho bracia y łzy mu ſie z ocżu rzućiły RejJóz M4, I5v, M4, M7v, O7v; Tristis interim nonnunquam collachrymabat, Przes ten czas był ſmutny/ pod czás mu ſie łzy z oczu rzućiły. Mącz 181d, [269]b, 365c.
»nozdrzami się rzuci« = czegoś będzie w nadmiarze, do przesytu (1): Ale przez cały mieſiąc [będziecie jeść mięso]/ áż ſie wam nozdrzámi rzući [donec egrediatur naribus vestris]/ á omierznie wam BibRadz Num 11/20.
Synonimy: 1. natrzeć, porwać się, powstać, przypaść, targnąć się, uderzyć; 2. porwać się, przypaść, ruszyć się, zerwać się; 5. porwać się, puścić się.
Formacje współrdzenne cf RZUCIĆ.
Cf RZUCENIE
MC