Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RZUCENIE

Następne hasło: RZUCIĆ SIĘ »

RZUCIĆ (76) vb pf

Fleksja

inf	rzucić

praet
	sg		pl
2	m		m pers	rzuciliście
3	m	rzucił	m pers	rzucili
	f	rzuciła	m an
	n	rzuciło	subst

imperativus
	sg	pl
1		rzućmy
2	rzuć	rzućcie
3	niech, niechåj rzuci

conditionalis
	sg		pl
1	m	rzuciłbych, bym rzucił	m pers	bychmy rzucili
2	m		m pers	byście rzucili
3	m	by rzucił	m pers	by rzucili

inf rzucić (9). ◊ fut 2 sg rzucisz (1). ◊ 3 sg rzuci (6). ◊ 1 pl rzucimy (1), [rzucim]. ◊ 2 pl rzucicie (1). ◊ praet 3 sg m rzucił (18). f rzuciła (2). n rzuciło (1). ◊ 2 pl m pers rzuciliście (1). ◊ 3 pl m pers rzucili (10). ◊ imp 2 sg rzuć (6). ◊ 3 sg niech, niechåj rzuci (2). ◊ 1 pl rzućmy (4). ◊ 2 pl rzućcie (1). ◊ con 1 sg m rzuciłbych (1) BielSpr, [bym rzucił TerentMatKęt]. ◊ 3 sg m by rzucił (1). ◊ 1 pl m pers bychmy rzucili (1). ◊ 2 pl m pers byście rzucili (1). ◊ 3 pl m pers by rzucili (1). ◊ part praet act rzuciwszy (8).

Sł stp notuje, Cn s.v. rzucam, Linde XVII – XIX w.

Znaczenia

1. Szybkim ruchem przemieścić coś (wyjątkowo kogoś) w powietrzu, cisnąć (56)
- Przen (9)
- a. O losowaniu (15)
2. Spuszczając z góry w dół (często z użyciem siły), umieścić coś w czymś, wrzucić, opuścić (5)
3. Zarzucić (12)
- a. O łowieniu ryb i polowaniu (7)
4. Odrzucić, zlekceważyć (2)
- Przen (1)
5. Zrzucić (1)
6. Skierować (3)

1. Szybkim ruchem przemieścić coś (wyjątkowo kogoś) w powietrzu, cisnąć; iacere Mącz, Calag, Cn; mittere Mącz, Vulg; cadere facere, iactare, proicere PolAnt; spargere Vulg [w tym: co (42), kogo (2)] (56): BielKron 444; Ktoby naprzod miał rzucić oszczep wyostrzony. KochMon 30; A rzućiwſzy iy [opętanego] cżárt wpośrzod/ wyſzedł od niego/ nic nie záſzkodziwſzy iemu. BudNT Luc 4/35; Szoſtą plagą rzućił garść popiołu Moyżeſz przed Pharáonem SkarŻyw 480.

rzucić do kogo (1): rzućili tedy náſzy do nich [do ludzi na jednej wyspie] dzwonek chcąc ie vkroćić [tj. zjednać sobie] BielKron 444.

rzucić komu, czemu (żywotne) (5): RejFig Bb4; Albo zmaczay chléb w oney krwi/ ktora z rány idźie/ á rzuć go pſu/ ieſlić go zie/ niebył ći ón wśćiekły ktory ćie vkąśił SienLek 151; HistLan E4; Y wnet ie [pieniądze] onemu gniewliwemu Kápłanowi rzućił/ mowiąc: oto twoie pieniądze ktorycheś ſzukał. SkarŻyw 498. Cf »rzucić pod nogi«.

rzucić miedzy kogo, miedzy co (żywotne) (3): Tedy [Razis] [...] vchwyćiwſzy obiemá rękomá wnetrznośći ſwoie/ wywlokł ie/ y rzućił miedzy lud BibRadz 2.Mach 14/46; [Skorillo] kazał przywieść przed oblicżność wſzyſtkich/ dwu pſu/ á rzućić kość miedzy nie z mięſem BielKron 39v; BudBib 2.Mach 14/46.

rzucić na kogo, na co (6): [Charon mówi:] Tę ciem łodzią gwałtem mi [Jowisz] wziął Niepocześnie mie z niej wypchnął, I uchwyciwſzy za bro[d]ę Rzucił mie daleko na wodę. BierRozm 26; BielKron 457; Kto z was bez grzechu ieſt/ niech ná nię [na niewiastę pojmaną na cudzołóstwie] pierwſzy rzući kámień. WujNT Ioann 8/7. Cf »rzucić na ziemię«.

rzucić o co (3): A ten [łakomca] dybie poćichu/ y rozgryźnie gruſzkę/ Gdy mu w zębiech vwiązłá/ rzućił o poduſzkę. RejFig Aa3. Cf »sobą o ziemię rzucić«, »rzucić o ziemię«.

rzucić przed kogo, przed co (2): [Judasz] pokutą przywiedziony/ przynioſl żydom pieniądze/ za ktoré iezuſa im przedál/ ij rzucil ié przed biſkupy żydowſkié/ ij przed ty tzo s nimi byli w radzie OpecŻyw 118. Cf »rzucić przed nogi«.

rzucić przez kogo (1): Deukálion iáko ſmyſlny pobacżył/ iż ieſt zyemiá mátká náſzá/ á kośći iey kámienie/ á żyły rzeki/ ktory kámień przez ſię [tj. za siebie] rzućił/ sſtał ſie z niego cżłowiek żywy. BielKron 23v.

Zwroty: [»na łeb rzucić«: Ipſum praecipitem darem. Sámego bym ná łeb rzućił. TerentMatKęt K6.]

»rzucić przed nogi [czyje], [komu] pod nogi« (1:1): A oná vćiąwſzy trupowi głowę/ záwinęłá ią wſzátę/ y ták w drógę z ſobą nioſłá. Potym przyſzedſzy przed mężá/ rzućiłá ią przed nogi iego. KochWz 136; GórnRozm L2.

»rzucić piłę« [o grze] (1): Mittere pilam, Rzucić piłę. Mącz 225a.

»sobą o ziemię rzucić« = rzucić się na ziemię (1): Więc [Poliksena] ſobą ták gwałtownie o źiemię rzućiłá/ Iżby tę [tj. ziemię] Achillowi ćiężką vczyniłá. GórnTroas 74.

»rzucić wzgorę, w niebo, ku niebu« [szyk zmienny] (2:1:1): I rzekł Pan do Moizeſſá y Aaroná: Nábierzćie pełne ręce popiołu z piecá/ á niechay Moizeſz przed Fáráonem rzući go ku niebu [et sparget illum Moyses in caelum coram Pharaone]. Leop Ex 9/8; [Własta] kilkiem młodzieńcżykom kazáłá záthocżyć końmi á z łuku ſtrzelić/ ktorzy rzućiwſzy cżapkę wzgorę wneth kilko ſtrzał w nię wſtrzelili. BielKron 320v, 29v; In sublime iacere, Wzgorę rzucić. Mącz 161c.

»rzucić na ziemię« [na znak pogardy] [szyk zmienny] (3): [książę litewski Witen] wyiął z puſzki ſrebrney Boże ćiáło/ rzućił ná źiemię oplwał y podepthał BielKron 369; [starosta Balacyjusz] Przecżet liſt [od św. Antoniego]/ wzgárdził/ y nań plunąwſzy ná ziemię rzućił SkarŻyw 58, 479.

»rzucić o ziemię« = spowodować upadek, przewrócić (1): Nider werffen. Rzućić o źiemię/ et Powálić. Iacere humi. Calag 368a.

Przen (9): Puſćił [Pan] ſtrzały ſwe y roſproſzył ie [nieprzyjaciół moich]/ rzućił wiele błyſkáwic/ y rozgromił ie. BibRadz Ps 17/15; RybGęśli C4.

rzucić czego [funkcja supinum] na co (1): Ogniá przyſzedłem rzućić ná ziemię/ á coż chcę/ iedno áby ſię záżegł? BudNT Luc 12/49.

rzucić komu, czemu (3): Tákżeć kiedy co ſzcżęſcie rzući łákomemu/ Rownie iákoby też tho dáło pſu głodnemu. HistLan E4; RejZwierc 104v; Niepoiádęć/ ieſli mi czego [tj. trochę pieniędzy] nierzućićie. (–) [...] Zkądże wźiąć/ kiedy niémáſz wſzytko ſie wydáło W Krákowie: niewiém mamli ſám y ſpułzłotégo WyprPl C2v.

rzucić miedzy kogo (1): A pan Stádnicki [...] rzući wczás prawie duſzę ſwą miedzy kácerze ty/ áby ią dużſzy y iádowitſzy kácerz ſobie miał. OrzList h4.

Zwroty: [»przez nogę rzucić« = zlekceważyć: Lecz iż to kśięża mają w kanony włożono, Na co przysięgać zwykli, by mocnie trzymano, Dissidentes z ich wiarą choć przez nogę rzucić, Trudno sie na nich spuszczać Apolog 14.]

»rzucić na stronę« = zlekceważyć, pominąć (1): WIęc choćbychmy iuż ty łzy rzućili ná ſtronę/ Pátrzże záſię nędzniká iáką ma obronę. RejZwierc 245.

»[czym] o ziemię rzucić« = wzgardzić czymś (1): Tá [wdowa] cżęſtokroć námawiáłá młodzieńcá onego świętego/ áby zakonnikiem zoſtał/ á do końca świátem o ziemię rzućił. SkarŻyw 461.

a. O losowaniu (15):

Zwroty: »rzucić kostkę, jakoby kostką« [w tym: o co (1)] = iacere aleam Cn [szyk zmienny] (1:1): Niedzielmy iéy [szaty]/ ale rzutzmy koſtkę onię komu padnie. OpecŻyw 142; Ita vita est hominum quasi cum ludas tesseris. Tak żiwot ludzki yeſt yákoby koſtką rzućił. Mącz 338c.

»rzucić los« [w tym: o co (5), komu (3), przed kim (1)] = mittere phur a. sortem, sortiri Vulg; cadere facere sortem PolAnt; ducere sortem Mącz [szyk zmienny] (13): Złoſnicy zdradną rádę przećiw mnye zácżęli/ O yednę ſſátę moyę los s ſobą rzućili. LubPs F2; Abowiem Aman [...] nieprzyiaćiel y przećiwnik żydowſki/ myſlił przećiwko im [Żydom] złe rzecży/ áby ie był pozábijał/ y wygłádźił: y rzućił Pfur/ co známienuie los. BibRadz Esth 9/24, 1.Par 24/31, 25/8, Is 34/17, Ioann 19/24; Mącz 96a; BudBib Is 34/17; A gdy iuż wſzyſcy ták gotowi byli/ Napirwey loſy [...] Rzućić o przodek [tj. o pierwszeństwo] obiemá [grającym] ſie zdáło. KochSz A4v; A vkrzyżowawſzy go/ rozdźielili odźienia iego/ rzućiwſzy los WujNT Matth 27/35, Luc 23/34, Ioann 19/24 [2 r.].

2. Spuszczając z góry w dół (często z użyciem siły), umieścić coś w czymś, wrzucić, opuścić; proicere PolAnt; mittere Vulg [co] (5):

rzucić w co (3): A onij przyſſli z rozgniewanijm/ vzrzáwſſy lotry żywé na krzyżu polámali w nich koſci/ ij rzucili w dol. OpecŻyw 152; BielSpr 38; [św. Benedykt] Motykę [...] gdy brátu iednemu robiącemu/ w wodę wpádłá/ modlitwą ſwoią rzućiwſzy w wodę toporzyſzcże/ zgłębokiego dná wynioſł. SkarŻyw 250.

rzucić skąd (2): [żeglarze] rzućiwſzy cztery kotwice z okrętu/ prágnęli áby dźień náſtał. BibRadz Act 27/29; WujNT Act 27/29.

3. Zarzucić; mittere PolAnt, Vulg; inicere PolAnt [w tym: co (11), na kogo, na co (8)] (12):

W porównaniu (1): [sługa] vderzył go [św. Sabbasa] w pierśi gárncem/ [...] Lecż on żadney rány nieodnioſł/ iáko by kto wełnę nań rzućił/ ták onym nacżyniem obráżony nie był. SkarŻyw 329.

Zwrot: »[na kogo] ręce rzucić« = pochwycić kogoś; inicere manus PolAnt [szyk zmienny] (4): Tedy Iudáſs nápirwéy náń [na Jezusa] ręce rzucil/ ij zawolál gloſem: Iḿcieżgo OpecŻyw 106; Tedy przyſtąpili/ y rzućili ręce ná Páná IEzuſá/ y poimáli go. LatHar 693, 708, 720; [BudNT Matth 26/50, Mar 14/46].

a. O łowieniu ryb i polowaniu (7): Pánie/ cáluchnąchmy noc prácowáli á nicechmy nie zyſkáli/ ále w imię słowá twoiego rzućimy [sieci na ryby]. RejPos 176.

Zwroty: »rzucić sieć (a. siatki) (na głębią)« [szyk zmienny] (4): Bo ſłuchay co then Pan/ iuż nád ty wſzytki obietnice/ tym to vpadłym ludzyom prácuiącym tu w tych ciemnoſciach/ obiecowáć racży/ gdy mowi onym Apoſtołom ſwoim: Rzućcie sieći ná głębią. RejPos 176, 176, 176v; [panna VII do miłego:] Pomogę ia y myśliſtwá. [...] A kiedy rzućiſz śiéć długą/ Ieſlić ſye ſwoią poſługą Ni nacz więcéy nie przygodzę: Niech zá tobą ſmycz pſow wodzę. KochSob 64.

»rzucić wędę« = mittere hamum PolAnt, Vulg (2): ſzedſzy do morzá/ rzuć wędę/ á onę rybę ktorá napierwey wynidzie weźmi BibRadz Matth 17/27[26]; WujNT Matth 17/27[26].

W przen (2): wypłocż też ty ſiatki ſwoie z onego márnego błotá/ plugáwośći/ á omylnośći ſwoich/ [...] á rzuć ie w imię ſwięte iego [Pana] á wedle ſłow iego/ ná głębią márnego morzá ſwiátá tego RejPos 176v, 176.

4. Odrzucić, zlekceważyć [co] (2):

Szereg: »wzgardzić i rzucić« (1): Naydziećie [książki moje] kto weyźrzawſzy wzgárdzi was/ y rzući/ Owa ludzkiey doznaćie nieiednákiey chući. WisznTr 5.

Przen (1):

Zwrot: »nazad rzucić« (1): WYrwałeś [Panie] duſzę/ áby nie zginęłá/ Názad rzućiwſzy grzech/ ktorym ſłynęłá GrabowSet G4v.

5. Zrzucić (1):

Zwrot: »troki rzucić z rąk« = uwolnić się z więzów (1): Wybiymy ſię z niewoli (mowią [ludzie]) á ich [książąt] troki Rzućmy z rąk ſwych GrabowSet E3v.

6. Skierować; advertere Mącz (3):

[rzucić kogo ku komu: A będzieli co barzo pilnego et sekretnego, tedy tegoż pisarza naszego rzucim ku TM, gdyż w namniejszej sprawie nie chcielibyśmy nic działać bez mądre[go] zdania TM. ListyZygmAug 1568/544.]

Zwrot: »[gdzie] rzucić okiem, oczy« = spojrzeć [szyk zmienny] (2:1): Oculos advertere, Oczymá gdzie rzućić. Mącz 487a; [próżną ozdobę] Wzgárdźilibyśćie/ á wzrok ten łágodny Lekceby ważon do błędu ſpoſobny. Zwłaſzcżá/ gdybyśćie/ tám rzućili ocży/ Gdźie nieśmiertelnych rzecży krąg ſię tocży GrabowSet X; CzahTr D.

Synonim: 1. cisnąć.

Formacje współrdzenne: rzucić się, narzucić, obrzucić się, odrzucić, odrzucić się, podrzucić, podrzucić się, porzucić, porzucić się, przerzucić, przyrzucić, przyrzucić się, rozrzucić, urzucić, wrzucić, wrzucić się, wyrzucić, wyrzucić się, wzrzucić, zarzucić, zrzucić, zrzucić się; rzucać, rzucać się, dorzucać, nadrzucać, narzucać, obrzucać, obrzucać się, odrzucać, odrzucać się, podrzucać, porzucać, porzucać się, powyrzucać, pozrzucać, przedrzucać, przerzucać, przyrzucać, przyrzucać się, rozrzucać, wrzucać, wrzucać się, wyrzucać, wyrzucać się, zarzucać, zrzucać, zwyrzucać; odrzucywać, porzucywać; zrucować.

Cf RZUCENIE, RZUCONY