[zaloguj się]
[pdf]

SAD (132) sb m

W N i A sg a pochylone, w pozostałych formach jasne.

Fleksja
sg pl
N såd sady
G sadu sadów
A såd sady
I sadem sady
L sadu, sadzie sadzi(e)ch, sadach

sg N såd (23). ◊ G sadu (27). ◊ A såd (12). ◊ I sadem (3); -em (1), -(e)m (2). ◊ L sadu (24), sadzie (11); -u BierEz, ZapWar, LibMal, RejWiz (2), RejFig, Mącz, GórnDworz (3), RejZwierc (2), CzechRozm, GostGosp (5), GrabowSet; -e UstPraw, KochPs, SkarŻyw, KochFr, PudłFr, KlonWor; -u : -e KochZuz (1:1), BibRadz (3:3), BudBib (1:1). ◊ pl N sady (11). ◊ G sadów (9); -ów (2), -(o)w (7). ◊ A sady (7). ◊ I sady (2). ◊ L sadzi(e)ch (2) RejWiz, GostGosp, sadach (1) SkarKaz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Obszar ziemi, na którym rosną drzewa i krzewy; pomarium Murm, Mymer<sup>1</sup>, BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; hortus Murm, BartBydg, PolAnt, Mącz, Cn; arbustum Mącz; nemus Vulg; pometum Cn (132): Lauretum, Sad mieyſce gdzie drzewo bobkowe rośćie. Mącz 186a; Wzgárdźilić ći ludźie [arianie nowokrzczeńscy] świátem: [...] Przenieśli ſie z kośćiołow do ogrodow: z zamkow/ páłacow/ y dworow/ do ſádow ábo kucżek PowodPr 36.
a. Ogród owocowy (88): BierEz Sv, S4; Horti, ein baumgart Sad Pomarium idem Murm 27; Mymer<sup>1</sup> 20; BartBydg 70b, 119; Gdy [koral] będzie ſtarty y poſypani/ albo theż zawieſzony miedzy ſadem, albo na roli miedzy zbożem cżyni ie płodnemi/ dżdże y grady ſzkodliwe od nich odwracża. FalZioł IV 52a; LibMal 1546/120v, 1547/132v [2 r.]; otho domy thv na thim mieisczv ssą. j studnia j sad ZapWar 1553 nr 2685; RejWiz 150v, 177; UstPraw E4; RejFig Cc4v, Eev; Látá 1493. Dwá mieſiącá/ to ieſt/ Stycżniá y Lutego/ tákie ćiepło było iż ſády kwitnęły/ trawy wielkie były/ ptacy ſie lągli BielKron 399; Mącz 14b [2 r.], 158d, 309b; OrzQuin H3v; ieden przyiaciel przed drugim ſkárżył ſie s płácżem ná ſwe nieſzcżęſcie/ iż mu ſie w ſádu ná drzewie/ obieſiłá żoná. GórnDworz R6, Aa6, Ll6v; Oczko 29v; KochPs 117, 159; SkarŻyw 546; KochTr 6; CzechEp 50; KlonŻal D2; Ztąd [z położenia gwiazd] wié oracz kiedy ma rolą vpráwowáć: Ztąd wié kiedy śiać/ álbo nowy ſad ſpráwowáć. KochPhaen 1; PudłFr 12; Lećie/ nigdy do ſádu koniá áni żadney rzecży żywey puſzcżáć nie ma nikt GostGosp 98; Kędy ſády/ tedy ſtárą drzewinę/ wiśninę/ zbieráiąc palić/ z tych naylepſzy popioł GostGosp 124, 64, 90, 98 [6 r.], 167, 170; GostGospSieb +3v; GrabPospR L3v, L4v; [Sad pomarium {vel i⟨d est⟩ viridarium, locus pomorum, fructuum} ReuchlinBartBydg A5, p2].

sad czyj [w tym: pron poss (4), G pron (2)] (6): ſzwyąta anna [...] vyſzla czaſv yednego do ſwego ſadv teſknyącz y modlyla ſyą tam PatKaz II 63v; yakom ya nyerval vyszny wszadv yego czastho crocz [lege: częstokroć] wyego ogrodzye ⟨gwaltem⟩ anym ych wnoszyl wdom szwoy ZapWar b.r. nr 2328, b.r. nr 2329; RejFig Eev; GórnDworz R6; PowodPr 8.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny uprawianej w sadzie [w tym: sad + przymiotnik (5), przymiotnik + sad (5)] (10): Leop Ios 24/13, Iudic 15/5; Nád ſády oliwnemi y Sykomorowemi [super oliveta et sicomoros] ktore ſą w polách/ był Balánán Gederythczyk/ á nád komorámi oliwnemi Ioás. BibRadz 1.Par 27/28, Ex 23/11; Palmetum, Sad/ ogród pálmowy álbo dáctilowy. Mącz 274a; Pomarium oleagineum, Oliwny ſad. Mącz 309b; Prunetum, Tárnczány ſad. Mącz 328b, 125d, 261c, 262d.

W połączeniach szeregowych (6): nábudowałem ſobie domow/ winnic nácżynił/ ogrodow/ ſadow/ drzewá náſzcżepił/ wodym názáſtáwiał áby drzewo y owoce wilkość miáły. BielKron 79; GostGosp 66; SarnStat 667; GrabPospR L4v; SkarKaz 635a; powie [złoczyńca] gdźie/ co/ komu/ Kiedy á wiele vmknął/ w mieſzku/ w gumnie/ w domu/ W polu/ w ſádźie/ w ogrodźie/ w chlewie y w oborze/ W táſu/ w ſklepie/ w ſtodole/ w spiżárni/ w komorze. KlonWor 39.

W porównaniach (3): y dom yego [człowieka gospodarnego] yáko ſad lecye rozmáithemi kwyatkámi/ drzewy/ trawą/ y źyelem rozlicżnem nápłodzony okaże ſie GliczKsiąż M8v; RejZwierz 133v; Oćiec śiędźie zá ſwym ſtołem/ A dźiateczki ſtoią kołem: By w buynym ſádźie źieloné Oliwki nowo ſádzoné. KochPs 192.

Fraza: »sad obradza (a. zrodzi); uradzać się na sadzie« (2;1): Iemu [oraczowi] ſády obradzáią/ Iemu pſczoły miód dawáią KochSob 70; (nagł) Do Mikołáiá. (–) Złoto/ śrébro/ y wſzytko co iedno w pokłádźie Maſz/ y cokolwiek ſye więc vradza ná ſádźie. [...] Wſzytko to twoie właſné PudłFr 16, 15.
Zwrot: »szczepić sad; sadow szczepienie; [szczepiony sad]« = plantare nemus Vulg; plantare hortum PolAnt; ponere pomaria Mącz [szyk zmienny] (3;1): A Abráhám ſzczepił ſad w Berſábee/ y wzywał imieniá Bogá wiecznego Leop Gen 21/33; BibRadz Ier 29/28; Mącz 309b; A wſzákże trzy łodźi ſą naprzednieyſze/ ná ktorych ludźie śieći ſwe rozrzucáią [...] Rola/ kupiectwo y rzemięſło. [...] Do roley przywięzuię: zboże/ winnice/ ſádow ſzcżepienie/ dobytek/ myśliſtwo/ pſzcżołki KlonFlis A4; [ovoczny, plodny, Szczepyony Sad pomiferus ortus ReuchlinBartBydg A5, h4, N3].
Szeregi: »ogrod, (a, albo) sad« [szyk 4:3] (7): ZapWar b.r. nr 2328, nr 2329; Pergula, [...] też ganek w ogrodzie á w ſádu z obu ſtrón winem kwieciem liściem obeſzły. Mącz 291b, 261c, 262d, 274a; W przypołudnie trawy śiec w ogrodźiech/ w ſádźiech/ á bydłu podawáć. GostGosp 116. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»sad, pole« [szyk 1:1] (2): RejWiz 54v; Izaż śmiertelny cżłek/ zmieni bieg wiecżny/ [...] Chcąc żálu nie znáć/ á ſna w polu/ ſádu/ Nie ćierpieć grádu? GrabowSet T3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»winnica i sad« = vinea et olivetum Vulg, PolAnt (5): [zboże] wſſyſtko pogorzáło/ thák bárzo że też y Winniće [!] y ſády Oliwne [Samson Filistynom] ogniem popalił. Leop Iudic 15/5, Ios 24/13; BibRadz Ex 23/11; Pampinator, Winarz/ ten który opátruye winnice y ſády. Mącz 274d; PowodPr 8. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (3): Sobótkę/ iáko czás nieśie/ Zápalono w czarnym leśie. Tám gośćie tám y domowi/ Sypáli ſye ku ogniowi: Bąki záraz troie gráły: A ſády ſye ſprzećiwiáły. KochSob 55; bo duſzá krom ćiáłá/ w ćieleſnym ſię ogrodźie y sádách y owocách nie kocha. SkarKaz 635a.
Wyrażenie: mit. »hesperyski sad« = ogród strzeżony przez Hesperydy, w którym rosły jabłonie rodzące złote owoce (1): (nagł) Ná lipę. (–) [...] Z mégo wonnégo kwiátu prácowité pſczoły Biorą miód [...]. Iábłek wprawdźie nie rodzę/ lecz mię pan ták kłádźie/ Iáko ſczep napłodnieyſzy w Heſperyſkim ſádźie. KochFr 43.
b. Miejsce przeznaczone do spacerów, park (21): Wyſzli przed gay ná gorę [...]. Rzekł ſtárzec [do Prudencji, tj. mądrości]/ moiá páni náwſzem miłośćiwa/ Zaſz niewieſz iż kto cżęſto tu w tym ſádu bywa. Muśi zmienić poſtawę RejWiz 27v; Támże [starcy] ſámi miedzy ſobą ćicho vknowáli/ Iákoby ią [Zuzannę] kiedyſzkolwiek ſámę przydybáli. Vpátrzywſzy cżás potemu zákryli ſie w ſadzye KochZuz A2v, A2; Zuzanná iáko byłá zwykłá do ſádu weſzła ze dwiema tylko dziewecżkámi/ chcąc ſię tám myć BibRadz Dan 13/15, Dan 13 arg, 13/4, 17, 18, 20; RejZwierc 201v [2 r.]; Oto drzwi v ſádu ſa [!] zámknione/ á nikt nas niewidzi BudBib Dan 13/20, Dan 13/18, 25, 26, 38.

sad czyj [w tym: G sb (1), ai (1)] (2): Zuzánná wſzedſzy przechadzáłá ſię po ſádźie męża ſwego. BibRadz Dan 13/7; y wyſzli z miáſtá w nocy drogą brony/ miedzy dwiemá mury/ ktora v ſádu krolewſkiego BudBib Ier 52/7.

Zwrot: »przechadzać się, przechadzka po sadzie(-u)« = deambulare in horto PolAnt (2:1): Zuzánná też miáłá ſwoię przechadzkę po ſádu. KochZuz A2v; BibRadz Dan 13/7; BudBib Dan 13/35[36].
W przen (1):
Wyrażenie: »dziwnych rozkoszy sad« (1): Y przywiodł go [Epikurus młodzieńca] w ieden dziwnych roſkoſzy ſad/ gdzye Bogini Roſkoſz mieſzkáłá. RejWiz A6.
c. Raj pierwszych rodziców; paradisus PolAnt, Cn (18): Tedy pan Bog roſkazał człowiekowi mowiąc/ Z káżdego drzewá ſádu tego pożywáć będźieſz. Ale z drzewá wiádomoſci dobrego y złego iesć niebędźieſz BibRadz Gen 2/16, Gen 2/9, 10, 3/1, 2, 3 (9); rodzicy náſzy napierwſzy/ z ſádu onego wybornego/ prze grzech wygnáni byli CzechRozm 163, 163.
Zwrot: »sadzić sad« (1): Theż ieſzcze ſádził Pan Bog ſad w Eden [Et plantavit Dominus Deus hortum in Heden] ná wſchod słońcá/ y tám poſtháwił cżłowieká kthorego był ſtworzył. BibRadz Gen 2/8.
Wyrażenie: »jako sad Pański« (1): Tedy Lot podniowſzy oczy ſwe/ obaczył wſzytki rowniny nád Iordanem/ [...] ták wilgotne/ iáko ſad Páńſki [sicut hortus Domini]/ á iáko źiemiá Egiptſka BibRadz Gen 13/10.
Zestawienie: »sad Eden« = (hortus) Heden PolAnt (5): A thák [Bóg] wypędźiwſzy człowieká/ poſtáwił Cherubiny ku wſchodowi Sádu Eden/ y miecz płomieniſty [...] ku ſtrzeżeniu drogi do drzewá żywotá. BibRadz Gen 3/24, Gen 2 arg, 15, 3/23, 4/16.
d. Miejsce wiecznej szczęśliwości w niebie (3): Syn Boży wſtąpił Wniebo/ y ſiedzi na práwicy Oycá ſwego Bogá wſzechmogącego/ [...] wzywa nas do Ráiu roſkoſzy ſwoich. gdzie ony ſády/ ony owoce/ ony iábłká/ ony roże/ kwitną záwżdy/ á rodżą [!] SkarŻyw 125.
Wyrażenie: »sad Boży« (2): Ták y w ziáwieniu nápiſano [Apoc 2/7]. Temu kthoryby zwyćiężył/ dam ieść z dzrewá [!] żywothá/ kthore ieſt w pośrżodku ſádu Bożego. Gdźie ſad álbo Ray Boży známionuie Kroleſtwo Boże y żywot wiecżny GrzegŚm 41.
Szereg: »sad albo raj« (1): GrzegŚm 41 cf Wyrażenie.
2. [Pomieszczenie przeznaczone do hodowli ptaków, szopa:

W porównaniu: PTaki przerzecżone y inſze ktoby chćiał chowáiąc tucżyć/ áby ie drożey przedáł/ ma im vcżynić ſad [ſadz Cresc 1549 586] iákoby domek zámkniony/ ták wielki iákoby ich wiele chćiał chowáć/ á zwierzchu gontámi álbo śiećią przykryty: w tym to domku máią być drzwi bárzo niſkie Cresc 1571 590.]

Synonimy: 1. ogrod, ogrodziec; c., d. raj; 2. klatka, kociec, kucza, ptasznik.

Cf SADZ

JR, (LW, MC, MN)