[zaloguj się]
[pdf]

BĘBEN (143) sb m

bę- (142), bęm- (1) CzahTr.

e jasne.

Fleksja
sg pl
N bęben bębny
G bębna bębn(o)w
A bęben bębny
I bębn(e)m bębny, bębnami
L bębnie bębni(e)ch, bębnach

sg N bęben (24). ◊ G bębna (3). ◊ A bęben (21). ◊ I bębn(e)m (4). ◊ L bębnie (6). ◊ pl N bębny (8). ◊ G bębn(o)w (6). ◊ A bębny (37). ◊ I bębny (19), bębnami (5); -y OpecŻyw, RejPs (2), KrowObr, Leop, BibRadz (3), OrzRozm, BielKron (2), RejPos, RejZwierc, KochPs (2), CzahTr, GosłCast, SkarKazSej; -ami OrzQuin, StryjWjaz (2), ModrzBaz; -y : -ami BudBib (1:1); -ami (4), -(a)mi (1). ◊ L bębni(e)ch (8) RejPs, LubPs (2), RejWiz, BibRadz, KwiatKsiąż, RejPos (2), bębnach (2) StryjKron, CzechEp; -ach (1) CzechEp, -åch (1) StryjKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

1. Perkusyjny instrument muzyczny; ty(m)panum Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; bronteum, symphonia Cn (141): BierEz R2v; OpecŻyw 19v; Murm 187; Mymer1 14v; BartBydg 159b; wyſzli przećiwko tobie iedni z ſpiewániem drudzy zrozmáitą muzyką/ á około nich pánny zewſſech ſtron na bębniech/ brząkaiące RejPs 99, 121v, 219, 219v; RejRozpr B; Alexander [...] gdy pocżęły brzmieć bębny woienne/ pocżął mężnie walcżyć HistAl H7v, I2v; ZAcżnicie ná hucżnych bębniech iuż weſele godne LubPs hh3v, gg, [2 r.]; KrowObr 126v; W bęben tłuką by w pudło áż Więc we łbie trzeſzcży. RejWiz 67, 16v, 72v; Leop Gen 31/27; RejZwierz 126; BibRadz Gen 31/27, 1.Reg 18/6, Iudith 3/9; BielKron 31, 51, 259v, 260v, 327, 328v [2 r.]; KwiatKsiąż P3; Mącz 471a [2 r.]; OrzQuin R; RejPos 10, 82v, 225v, 297 [2 r.], 298v, 315, 350v; RejZwierc 26, 32, 63, 74, [193], 194; BielSpr 16, 68, 68v [3 r.]; Niech wychwaláią imię iego w tańcu/ ná bębnie y ná árfie niech przypiewáią iemu. BudBib Ps 149/3, Ex 15/20 [2 r.], Ps 150/4, 1.Mach 9/39; Vbior wſzytkich Axámit żołty y zielony/ Niemiecki kſtałt/ á bęben s piſzcżałką ćwicżony. StryjWjaz B4v, B, B2v, C, C3v; ModrzBaz 52v, 55, 55v; KochPs 68, 98, 216; Konie rżą/ bębny/ trąby/ huczą w káżdym rzędzie. StryjKron 642, 390, 427, 622; WerGośc 212; BielRozm 6; Calep 1096b; W ſztorty/ Flety/ Kornety/ y w inſzych dość wiele/ W bębny/ trąby/ niech gráią. OstrEpit A2; WujNT 22; KmitaSpit A3; Zá tym trąmby y z bęmbny weſpołek ſprzęgayćie/ A ná ſwe byſtre konie w pokorze wſiadayćie. CzahTr F4; GosłCast 40; SkarKazSej 668b, 702a; KlonFlis F4v; Ale ſłyſzę miedźiánych bębnow głoſy wſtáią/ Iuż y trąby pod niebo dźwięk rozny puſzcżáią. SapEpit B3.
Zwroty: »w bębny (w bęben, na bębniech, na bębnie) bić (przybijać, wybijać) [szyk zmienny] = tympanizare Mącz, Calep; bicie w bębny« (20): Potym gdy pocżęto bić w bębny y w trąby woienne/ Alexander na nię [!][Persy] nawałnoſcią vderzył HistAl F4; Zácżnicie nowe pyenie/ á ná bębnyech wybiyaycie LubPs S4v, ff4v; RejWiz 74v; BibRadz Ps 67/26, 80/3; miedzy ktoremi [żonami] Maria Aaronowá y Moiżeſzowa ſioſtra byłá wodzem ich ná bębnie bijąc BielKron 31, 20v, 328v, 329, 330v; Mącz 471a; RejZwierc 83v; StryjWjaz C3v; KochPs 122; CzechEp 191; KochEpit A2; Skokiem taniec naſnádnieyſzy/ A tym ieſcze pochodnieyſzy/ Kiedy w bęben przybijáią KochSob 57; Calep 1096b; Kmita Spit B4v.

»w bęben (w bębny) kołatać (zakołatać), bęben kołace« (7): Kiedy w bęben zákołácą To Więc vzdy/ czapki trácą RejRozpr F3; RejZwierz 126; RejZwierc 17v, 31v, 103v; Ci w trąbi/ drudzy w bębny iák grom kołátáli. StryjWjaz B3; GórnRozm A3v.

»odąć (się) jako bęben, jak bęben nadęty« (3): Nie iáko krowá [masz umrzeć]/ co obiadſzy ſie cikuty á odąwſzy ſie iáko bęben zdechnie we błocie RejZwierc 160; ModrzBaz 52; Ty wieſz ſam iák był [mój brzuch] przed tym/ iák bęben nádęty/ Ták iż bik miał weń kołácąc/ iáko łuk nápięty. PaxLiz C4.

»w bębny (w bęben) uderzyć« [szyk zmienny] (15): MiechGlab 24; BielKron 329v, 330, 331, 384, 407; Vocare ad arma Ná trwogę zátrębić/ álbo/ w bęben vderzić Mącz 16b; RejZwierc 249v; BielSpr 27v, 41v, 44v; StryjKron 702, 742; Zátym w trąby/ y w głośné bębny vderzono KochProp 14; CzahTr G2.

W przen (1): że zá ich [wojewodów] bębny/ wſzyſcy oślep z wielką chućią/ ná potrzebę biegamy OrzRozm N4.
Przen (8):
a) Pełny brzuch; faliscus venter Mącz (1): Faliscus venter, Pełny brzuch Bęben. Mącz 116d.
b) Żarłok, pijak; liguritor, abliguritor Mącz (1): Liguritor et abliguritor, Strawcá/ Vtrátny żárłok/ Piyanicá/ brzuch/ bęben. Mącz 193c.
c) peior. O nauce Kościoła katolickiego (1): Aleć v was trąbá Apoſtolſka nic niewazy/ więcey v ſiebie ważyćie/ ſurmy y bębny Papieſkie/ á niſſli ſlowo Páńſkie. KrowObr 198v.
d) Zwrot: »bębna podbijać« = pochlebiać komu, podniecać kogo, podjudzać (1): Iż żaden nádeń nie ieſt iż ták zá to máią/ A ono mu łotroſtwo bębna podbiiáią. RejWiz 41.
e) Zwrot: »wziąć na bęben « = wziąć, dostać w skórę, być obitym (4): Flagra pati, Vbitym być/ też wziąć mu na bęben. Mącz 129c, 397a, 475c, 483b.
2. Naczynie do przechowywania płynów (2): Bo drugi zá to woli kupić bęben winá. Prot C2v; thylko chodzi [próżniak] iáko ow bęben v koſarzow co weń pełno wody nálewáią. RejZwierc 157v.

Synonimy: 2. bania, bańka, flasza, konew.

BC