[zaloguj się]
[pdf]

BAŃKA (158) sb f

bańka (150), banka (3), ba(n)ka (5); bańka Mymer1, GroicPorz, RejWiz (7), Leop, Goski (9), RejFig, Rej Zwierz, BibRadz (8), BielKron (3), Mącz (3), RejAp (6), GórnDworz (3), RejPos, RejZwierc (4), BudBib (3), Strum, BudNT, Oczko, Calep, Phil, MWilkHist (5); banka Murz NT; bańka : banka FalZioł (51 : 1), SienLek (37 : 1).

Oba a jasne (4 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N bańka bańki
G bańki baniek
A bańkę bańki
I bańką bańkami
L bańce bańk(a)ch
V bańko

sg N bańka (18). ◊ G bańki (5). ◊ A bańkę (35). ◊I bańką (5). ◊ L bańce (5). ◊ V bańko (2). pl N bańki (30). ◊ G baniek (17). ◊ A bańki (31). ◊ I bańkami (7); -ami (5), -(a)mi (2). ◊ L bańk(a)ch.

Sł stp, Cn: banka, Linde XVI – XVIII w.

1. Naczynie wypukłe, pękate, ze szkła, metalu lub innych materiałów, najczęściej do płynów i rzeczy sypkich; ampulla Calep, Cn; seriola Mącz; ampulla vitrea, capsaces, gello, guttus, guttum, guttulus, lecythus, nimbus vitreus, vasculum unguentorum Cn (60): Wezmi wodki Czelidonijowey/ tak wiele iako banka za pienądz [!] FalZioł V 91v; potym wziąć Imbieru białego połtora korzenia á ſkraiawſzy drobno też do tey bańki włożyć FalZioł V 91v, II ld, V 28, 91v [2 r.]; MurzNT Matth 26/1; GroicPorz ii v; (marg) Cżłowyek/ báńká. (—) Nie bacży żaden iż ieſt by báńká ſtłucżona/ Ktora ma być pochwili w śmieći wyrzucona. RejWiz 48, 48 marg, 145v [2 r.], Cc4v; BAń i Banek, kaſda s pokrywką, malich i wielkich 12 WyprKr 119v; A ſzoſty Anioł wylał báńkę ſwoię ná onę wielką rzekę Eufrátes/ y wyſchłá wodá iey BibRadz Apoc 16/12, Iudic 6/38, Apoc 16/3, 4, 8, 10 (8); BielKron 113v; Mącz 386c; SienLek 69, 131v; Iż pádáli ná oblicże ſwoie máiącz árphy y báńki złote pełne wonnośći modlitw ſwiętych RejAp 54, 53, 54v [3 r.], Ddv; RejPos 317; RejZwierc 47v; BudBib 4. Reg 9/1, 3, 12/13; Strum L4; Oleyki báńkámi bierzćie A co káżda nieśie płáććie. MWilkHist C3v, C3; Calep 65a.

W charakterystycznych połączeniach: bańka oliwy (oleju, olejkow) (4), stłuczona (2); w bańkę (w bańce) chować (2), nalać (wlać) (2), do bańki włożyć (3), zbierać w bańkę.

Wyrażenia: »alabastrowa bańka« (2): A oto niewiáſthá która byłá w mieśćie grzeſzną/ [...] przynioſlá Alábáſtrowę báńkę máśći Leop Luc 7/37; BudNT F8v marg.

»bańka śklana; śklana bańka« (9 : 1): FalZioł II 22v; RejWiz 53; náleyże podrożnikowey wodki/ w báńkę śkláną z noſkiem SienLek 68v, 56, 63v, 66v, 68, 81, 131v; Hárdy chłop káżdy iáko báńká ſklána RejZwierc 218v.

»woda z bańką«: takież cudne [dziewki niewolne] kiedy ſie ſtárzeią/ noſzą zá pániámi wodę z báńką gdy ná potzebę [!] idą ku vmywániu żádney twarzy. BielKron 261v.

Szeregi: »słojki (i) bańki; bańka abo słojek« (2 : 1): A boymy zábácżyć cżego Báńki/ ábo ſłoyká ktorego. MWilkHist G4, C3v, C4.

»śklanka albo bańka«: włoż ié [bryłki cegły] thák ogniſté w oliwę/ [...] á pal iáko wodkę palą/ poſtáwiwſzy śklankę álbo báńkę w ktorą poćiecze SienLek 161.

Przen: O kruchości człowieka i życia ludzkiego (2):
Wyrażenia: »bańka malowana«: Y przecż ſie pyſznyſz báńko málowána/ Ktora ſie ſtłucżeſz y wiátrem záchwiana. RejZwierc 218v.

»bańka śklana«: O nędzny náſz żywocie/ márna báńko śklána/ Co ſie tu záwżdy błyſzcżyſz iáko málowána RejWiz 83v.

2. Bańka lekarska, naczyńko do naciągania krwi; ventosa Mymer1, Mącz; cucurbitula Mącz, Cn; cucurbitum, guva, gvina, vas vitreum BartBydg; cucurbita Mącz; cucurbita ventosa, cucurbita medicinalis Cn (89): Mymer1 37; BartBydg 67; Tu zaſię maſz naukę o biańkach [!]: na kthorim mieſtczu poſtawione: k czemu ſluzą. FalZioł V 60, I 84a, V 60 [3 r.], 60v; RejFig Ee2; RejZwierz 84v; Goski ktv [2 r.], *2 [2 r.], *2v; BielKron 150; Mącz 70d; dayże około rány pośiekáć coby báńká okráczyć mogłá/ á thym więcéy iádu wyćiągnie. SienLek 151, 21, 33v [3 r.], 81, 143; Nie wyciągnieſz báńką tego/ Co maſz w ſercu ſzkodliwego. RejZwierc 237v.

W charakterystycznych połączeniach: bańka ciągnie (3), ciągnie (wyciąga) krew (6); bańkami ściągać (wyciągać) (2).

Zwroty: »bańki (bańkę) postawić (przystawić, stawi(a)ć) [szyk zmienny], bańki postawione (przystawione, stawiane), stawianie baniek, baniek stawianie« (53): Też bańki nad koſtkami ſtawiane/ ſwoię rzecż białem głowam poruſzaią FalZioł V 60v; Na priſzcż też możeſz bańkę przyſtawić/ iako y na bolącżkę FalZioł V 71v, kt, III 36a, V 29, 36v, 49v (28); Goski *, *2 [3 r.]; SienLek 32v, 33v [3 r.], 39v, 52v, 145v (19); kſięże Wyſocki coż wam to było w vſtá? [...] Báńki mu to ſtáwiano na niey [na gębie] M. kſięże/ złe ſłowá wyciągáiąc. GórnDworz Q3; á potym báńkę niemáłą w dołek ná żołądku poſtáwić Oczko 20. Cf »bańki siekane«, »bańki suche«.

»bańkę przysadzić; wsadzić bańkę« (1 : 1): Wſadz na bolącżkę bolączą Bańkę wielką/ pothym ią z ſiekay á zaſię bańkę przyſadz FalZioł V 70v.

»puszczać bańki [szyk zmienny] puszczanie baniek, puszczać (krew) bańkami« (6): Goski *2, *2v; SienLek 20v; więc then puſzcża báńki/ á ow záſię ſiecże ſie winnikiem GórnDworz C6, C6; Calep 951b.

Wyrażenia: »bańki siekane; siekane bańki; siekanie baniek« (5 : 1 : 1): FalZioł *4a, III 36a, V 27; A nátychmiaſt ieſli godno puśćić mu kreẃ z głowney żyły álbo báńki około poſtáwić śiekáne SienLek 145v, 33v [2 r.], 39v.

»bańki suche; bańka sucha« (3 : 2): Niewadzi też bańki pod pierſiami ſuche ſtawiać/ ciała niedaiąc ſiec FalZioł V 36v, V 29; SienLek 33v, 72v, 108v.

Przen (1):
Zwrot: »bańki sadzić« = złorzeczyć: Certare maledictis, Báńki yeden drugiemu ſádzić á złorzeczić. Mącz 49c.
3. Pęcherzyk powietrza na powierzchni cieczy; bulla, sufflatio bullantium aquarum Cn (9): AMpulla. To ieſt piana nadęka [!] iako bańka FalZioł V 8; Ktorym kolwiek ludziem bańki na wirzchu vriny pływaią. Taczy bolenie krzyżow długie miewaią. FalZioł V 8v, V 8, 8v [3 r.]; SienLek 25v; żywot náſz przypodobány ieſt do báńki ná wodzie sſtawáiącey ſie/ kthora w onymżze krociuchnym cżáſie/ w ktorym wzroſt ſwoy ma/ záſię ginie Phil H3.
Szereg: »piana albo bańka«: Druga ieſt piana albo bańka ktora po vmokrzeniu ſtogi długo nad vriną á ta ampulla znamionuie wiatry panuiącze FalZioł V 8.

Synonimy: 1. ampuła, ampułka, bęben, czasza, dzban, faska, koneweczka, kruż, kubek, naczynie, nalewka, słojek, śklanka, śklenica; 3. ampuła, bębel, piana.

BC