[zaloguj się]
[pdf]

CZASZA (121) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N czasza
G czasze czåsz
A czaszę czasze
I czaszą czaszami
L czaszy

sg N czasza (37). ◊ G czasze (8). ◊ A czaszę (38) [w tym: -e (1)]. ◊ I czaszą (10). ◊ L czaszy (9). ◊ pl G czåsz (10). ◊ A czasze (8). ◊ I czaszami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Naczynie do płynów, przeważnie niewielkich rozmiarów, służące do picia; crater patera Mącz, Calep, Cn; concha, phiala, trulla Mącz, Cn; batiola Calep, Cn; amphora, ampulla, metreta, nidus, nimbus, scyphus, tympanum Mącz; obba Calep; cratera, galeola Cn (114): W cżáſy kthorą gośćiom dáią/ Trzy śiły w niey powiádáią: Pierwſzać ieſt ku pośileniu/ Wtora ku vweſeleniu. BierEz D4, G4 [2 r.]; Bo coć po wielkich miſach gdy ná máłey doſyć/ Albo gdy cżáſzá pełna/ przecż maſz w cebrze nośić. RejWiz 18, 131; Amiáſſość tego Morzá byłá ná dłoń. A kray iego/ iákoby kray v cżáſſe [quasi labium calicis] Leop 3.Reg 7/26, Iudic 5/25, 4.Reg 25/14, 3.Esdr 2/13, *2v; On powiedzyał/ iuż ſie wy o febrę ſtáraycie/ A prágnieńia chociay ták przy mnie zániechaycie. Bo gdyć febrá odeydzye/ prágnienie ia zgáſzę/ A mam ná to ſoſnową/ o trzech vchoch cżáſzę. RejFig Aa8v, Bb4, Ee; RejZwierz 51; Piią wino cżáſzámi [in phialis]/ á pomázuią ſię koſzthownemi máśćiámi: á niechcą żáłowáć trapienia Iozefowego. BibRadz Am 6/6, Num 7/37, 43, 49, 55, 61, 67, Hebr 9/4; BielKron 344, 427v; Qui potitare solitus est patera aurea, Który ſie zwykł nápiyáć złotą czáſzą. Mącz 316a, 8a, c, 246d, 247b, 297c (11); Albo wody w czáſzy ná pierśiach poſtáwić/ ieſtli duſzá/ nie ſtánieć ſpokoiem. SienLek 60v; GórnDworz Aa8v, Hhv; Przy kominie z grzanką cżáſzá/ Ieſt rodzona ciotká náſzá. RejZwierc 237, 111, 204, 237, 248v; KochMon 29; Y wziął Moiżeſz połowicę krwie y wlał do cżaſz [in crateribus] BudBib Ex 24/6, Num 7/13, 19, 25, 31, 37, Is 22/24; To ieſt/ iż ocżyśćiaćie co znadworza cżáſze y krzynowá y miſy. BudNT przedm b6, Mar 7/8, 10/38, 39; PaprPan I, Z4v; KochPs 33, 176; Nákarmię was z mlekiem káſze Y miod dam pić/ z złotey cżáſze. MWilkHist G2; KochJez A3, A3v; KochFr 92, 101; KlonŻal E4; KochBr 151; KochWz 139 [2 r.]; KochPieś 48; KochSob 66; Calep 125b, 267a, [712]a, 762b; KochPij C4; WyprPl Cv; LatHar 325; Pokoy máć winną ſpłodźił/ y wzdęte iágody Wyćisł/ ſkąd leie w cżaſzę Syn Oycu moſzcż młody. RybGęśli B2, B3; A śiedmi ániołom/ máiącym śiedm plag oſtátecznych/ dáią śiedm czaſz pełnych gniewu Bożego. WujNT Apoc 15 arg, s. 287, Apoc 5/8, 15/7, 16 arg, 16/2 (14).

czasza czego (10): BierEz D4v; BibRadz 1.Reg 19/6; SienLek 17; RejPos 308v; HistHel C3; Bo ktokolwiekby was nápoił cżáſzą wody [poculum aquae] wimię moie/ żeśćie Chriſtuſowi/ prawdziwie mowię wam nie vtráći zapłáty ſwey BudNT Mar 9/41 [przekład tego samego tekstu RejPos 308v]; ModrzBaz [38]v; KochPs 75, 112; WujNT Apoc 16/1.

czasza do czego (2): Patera, Czáſzá do picia. Mącz 284a, 67b.

W charakterystycznych połączeniach: czasza sosnowa (2), srebrna (13), złota (11); ze złota.

Wyrażenia: »czasza pocieszenia« = wino, które posyłano osieroconej rodzinie po śmierci kogoś bliskiego (1): áni ſię będą nápáwáć z cżáſze poćieſzenia [neque dabunt potum eis calicem consolationum] po oycu y máthce ſwoiey. BibRadz Ier 16/7.

»stołowa czasza« (1): Chcąc nietylko ſtołową czáſzą Pánu ſwemu/ Lecz téż y oſtrą ſzáblą kredencowáć iemu KochJez A3v.

»czasza wodna« (3): á teras proſzę (ćię) wezmi oſzcżep/ ktory v głowy iego/ y cżaſzę wodną [scyphum aquarum]/ á poydziem ſobie. BudBib 1.Reg 26/11, 1.Reg 26/12, 16.

Szeregi: »kubek abo czasza« [szyk 1 : 1] (2): Calix, kielich/ ráczey niżli kubek ábo czáſzá/ gdźie rzecz ieſt ábo o Sákrámenćie ołtarznym/ ábo też o męce. WujNT przedm 22, przedm 8.

»kufel (a. kuflik), (i) czasza« (2): Aleć gdy go ia przepłoſzę Porzucić kuſeł [!] y czaſſę. RejKup h6; Mącz 62c.

2. Przedmiot o kształcie wklęsło-wypukłym (3): Też woſk z rożanym oleykiem rozpuſzcżony, á z niego vcżynić iakoby cżaſzę/ albo tak przyłożyć na moſznę bolączą/barzo pomaga FalZioł V 87v; Mozg/ niegdy rozumu ſtolec/ choć w kośćiáney cżáſzy [...] Brzydká żábá opánuie KlonŻal C3v [możliwa także interpretacja jako wtórne aug. od „czaszka”].
a. Szczyt, wierzch (1): Vyźrzał że ku Tybrowi kámieniſta ſkáłá/ Nápadſzy ſię/ od gory znácżnie odewſtáłá: Dużą ręką potężnie zá ryſę záwádźił/ Ták iż z mieyſcá dawnego pułgory wyſádźił. Spádłá z gory wyſokiey w wodę oná cżáſzá: A odkryłá ćiemny gmách onego ſzáláſzá. KlonWor 24.
3. Muszla mięczaka zwanego Murex brandaris L. (Rost) (2): Purpurá ieſt rybá/ ktora cżáſze noſi ná ſobie/ ſniey ſok biorą ktorym drogie ſzáty fárbuią. BielKron 267; Nie dáleko od nich ſą mieyſcá/ to ieſt trzy dni iázdy/ gdzie wybieráią cżáſze z morzá z wielkiemi perłámi. BielKron 267 v.
4. astron. Nazwa gwiazdozbioru w konstelacji Hydry (2): tu iáſnéy Hydry zátoczenié. Tu czáſzá/ y czarnégo kruká położenié. KochPhaen 19, 17.

Synonimy: 1. ampuła, kruż, kubek, kufel, kusz.

MM