[zaloguj się]
[pdf]

KUBEK (271) sb m

-bk- (86), -pk- (18), -bpk- (1).

e jasne.

Fleksja
sg pl
N kubek kubki
G kubka kubkow
A kubek kubki
I kubkiem kubkami
L kubku kubkåch, kubkoch

sg N kubek (80). ◊ G kubka (40). ◊ A kubek (86). ◊ I kubkiem (6); -em (1) MurzNT, -(e)m (5). ◊ L kubku (5). ◊ pl N kubki (12). ◊ G kubkow (12); -ów (1), -(o)w (11). ◊ A kubki (23). ◊ I kubkami (4); -ami (3), -(a)mi (1). ◊ L kubkåch (2), kubkoch (1); -åch HistAl; -åch : -och BielKron (1 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XIX w.

1. Naczynie do picia o niewielkich rozmiarach; kielich, puchar, kufel, dzbanek, czasza; poculum Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; scyphus Murm, Mącz, Calep, Cn; calix Mącz, Calep, Cn; capis Mącz, Calep; toreuma Calep, Cn; phiala, patera BartBydg; capax, cupa, cyathus, poterium, vas Mącz (215): Poculum, eyn drinckgeſchyr Kubek. Murm 139, 151; Poculum. Becher. Kubek. Mymer1 [292]; HistJóz A4, A4v; Phiala, vas potulum ad potandum, cubek BartBydg 113b, 58, 108, 118; wziąla ſſchati [...] Item 3 kupkii 2 pozlocziſte [...] a ieden Bialy. ZapMaz V S 2/332; pan Voyewoda myenyll przeſz poſla ſſwego abi then kvbek v Iordana myall bicz y ſſnyego Lanczvch zenye yego bicz vczinyon. LibLeg 11/132v, 9/50, 11/11v, 132v [2 r.], 138v; Goſpodarzevi ſwemv [...] vkradl 12 lizek ſrebrnich, trzi kubky theſz ſrebrne LibMal 1545/99v, 1545/99v; RejJóz Ov [2 r.], O3, O3v, O4 [2 r.]; podcżáſzi noſili picie w kupkach złotych y w perłách barzo koſztownych. HistAl F2; przy godowániu náſzego krolá tákowy ieſt obycżay iż goduiący ieſli chcą biorą kubki s ktorych piją HistAl F2v; Macedonowie náydowáli w grobiech kubki perłowe HistAl F6v; kupił v niego trunk bárzo iádowity/ kthorego żaden kubek záthrzymáć nie mogł/ ále gi w żelazny ſloiek wlał HistAl M8v, F2 [3 r.], F2v [2 r.]; LubPs X3v; WyprKr 45v, 47, 48, 50, 50v; BibRadz Ier 25/28; iágody doſtałe były/ ktorem wyćiſkał w kubek krolewſki á podawáłem krolowi. BielKron 16v; narządziwſzy w kubek trućiny káżdemu ſnich podawáłá pić z Winem zmieſzawſzy BielKron 342, 17v [3 r.], 133, 260v [2 r.], 414v, 435; Artificiale poculum, Myſterny á foremny kubek. Mącz 17a; Cyathus, Kubek naczinie którim ſie nápiyáyą Mącz 76a; Murrha [...] Nieyáki rodzay pięknego á łſnącego ſie kámieniá z którego kubki czinią. Mącz 238b, 15d, 21c, 32a, 35b, 75b (13); HistRzym 28v [2 r.], 29 [2 r.], 29v [2 r.], 30 [5 r.]; GórnDworz Ii3; BudBib Gen 40/21, 44/2 [2 r.], 12, 16, 17; CzechRozm 266v [3 r.]; ModrzBaz 42; Calag 314a; BielSen 10; Calix ‒ Kubek, kuflik. Calep 151b, 191b, 815b, 959a; Phil F3; LatHar 691, 717; Pháryzeuſzu ślepy/ oczyść pierwey co ieſt wewnątrz kubká [munda prius quod intus est calicis] y miſy WujNT Matth 23/26, s. 12, 64, Matth 23/25, Luc 11/39. [Cf KUBEŁ].

kubek czego [= napełniony czym] (16): Kubek mu winá podáłá. BierEz D2v; KromRozm I G; MurzNT 148v marg; Leop Mar 9/41; Mącz 150c; WujJudConf 112v; Przynieśiono kubek wielki dobrego winá WerGośc 246; Phil R4; mielibyſmy zá głupiego [...] ktoryby dla iednego kubká winá/ álbo miodu chćiał [...] śmierć podiąć LatHar 581, +5, +8v; ktobykolwiek dał ſię nápić iednemu z tych to máłych kubek źimney wody [calicem aquae frigide]/ tylko w imię vczniá: záprawdę powiádam wam/ nie ſtráći zapłáty ſwoiey. WujNT Matth 10/42, przedm 22, s. 155, Mar 9/41, Zzzzz4.

kubek do czego (2): Poculi genus lignei ex hedera, Kubek nieyáki do picia. Mącz 54d, 297c.

kubek ku czemu (1): BibRadz 1.Mach 11/58 cf »kubki i służba złota«.

kubek z czym [= napełniony czym] (5): Roboas tedy Alexandrowi złoty kubek z iádem podał. HistAl N; áni im dádzą kubpká z napoiem ku poćieſzeniu [Et non dabunt eis potum calicis ad consolandum] nád oycem ſwoim y matką. Leop Ier 16/7; BielKron 67v [2 r.]; ná oſtátecżney wiecżerzy/ [...] podawáiąc im [zwolennikom swoim] kubek z winem/ ták im powiedzyeć racżył RejPos 102v.

W połączeniach szeregowych (8): Leop Ex 25/29; A Hcthman pobrał wiadra y kádźiłdnice/ bánie/ gárnce/ świecżniki/ możdżerze/ y kubki [cyathos]/ y wſzythki nacżynia złote y ſrebrne. BibRadz Ier 52/19; BielKron 77; Scyphus, Kubek/ krużyk/ czáſzá/ náczinie zwlaſzczá z którego ſie nápiyáyą. Mącz 376d; Poculum, Wſzelákie naczinie do pićia/ kubek. kuflik/ kruż. Mącz 307c, 32a, 476a; GostGosp 10.

W porównaniach (3): BibRadz 2.Par 3/5; [król kalekucki] nie pija też dotknąwſzy ſie wárgámi nacżynia/ ále záwieſzony ma Kubek iáko ántwos/ leie ſobie w gębę potroſze. BielKron 453v, 33.

W charakterystycznych połączeniach: kubek (2), perłowy (2), srebmy (a. ze śrebra) (7), złoty (a. pozłocisty) (29), misterny a foremny, piękny, (nie)mały (2), wielki, wysoki; kubek do kredencowania, ku napojnym ofiarom, ku piciu (a. do picia) (2); kubek z jadem, napojem, winem, wodą (2); kubek małmazyjej, piwa, trucizny, wina (2), wody.

Zwroty: peryfr. »kubek miłować« = lubić trunki (1): ták on kubek miłował/ [...] że ſie ná káżdy dźień vpił. HistRzym 30.

»w kubki (a. do kubkow) nalewać; lanie do kubka« [szyk zmienny] (3; 1): BielKron 91v; CzechRozm 261v; ná iedney vcżćie trućizny do kupkow nálewano á gośćiom dawano. ModrzBaz 52v; Cyathisso ‒ Naliewąm wkubek, przipiyąm. Calep 281b.

»kubek napełnić [czym]; kubek napełniony« [szyk zmienny] (3; l): Kubek moy nápełniſz winy wybornemi LubPs F3; Calix foecundus, Nápełniony kubek. Mącz 32a, 304d; ArtKanc Q6v.

»pić (a. napijać się) z kubka, kubkiem pić« [szyk zmienny] (11 : 3): BielKron 17v, 95v; Mącz 32a, 37a, 85a, 309d; HistRzym 30; á on wielkim kubkiem pije GórnDworz Llv, Ee7v, Ee8; RejPos 313v; BudBib Gen 44/5, Am 6/6; Wy z złotych kubkow pijećie SkarŻyw 52.

peryfr. »z kubka [czyjego] pić« = być na czyim utrzymaniu (1): vbogi lepak nie inego niemiał/ chybá iedurną owiecżkę málucżką/ ktorą był kupił y wychował/ y kthora zroſlá v niego poſpołu/ z ſyny iego/ cbleb iego iedząc/ y z kubká iego pijąc [et de calice eius bibens]/ y ná łonie iego ſypiáiąc Leop 2.Reg 12/3.

»w kubku [co] podawać« (1): Mnie świętobliwé pánié w kubku złotym wody Káſtáliyſkiéy podáią GosłCast 10.

»podać [co] z kubkiem [komu]« (1): włożył iádu pod páznogieć wielkiego palcá/ á ták gdi miał podáć wino s kubkiem Alexandrowi/ pálec on w winie omocżył. HistAl N.

»kubkami [co] rozlewać« (1): wino postawione Kubkami z wielkiej czasze biorąc, rozlewali KochMon 29.

»(wy)pić kubek« = wypić zawartość kubka (2): wypiwſzy tedy on kubek nic nie mowiąc z onego wyſokiego mieyſcá sſtąpił. Phil R4; WujNT przedm 22.

»wyprożniać kubki« = wypijać ich zawartość (1): Exiccare pocula, Wypróżniáć śklanki/ kupki. Mącz 391b.

Wyrażenia: »kubek drzewiany, z drzewa« = scyphus ligneus Modrz (1 : 1): Cerrinus calix, Kubek z tego drzewá. Mącz 49c; ModrzBaz 42.

»kubek dwoisty« (1): Od Kſziedza Biſkupa Wilnenſkiego. Kubek dwoiſti wsiſtek pozlocziſti, darowanj WyprKr 50.

»kubki kościelne« (2): krol Bábiłońſki [...] ku wzgárdzeniu ludu Bożego kazał w kubki kościelne [...] ſiedząc miedzy niewiáſtámi winá nálewáć BielKron 91v, 95v.

»kubek z pokrywką, z wierzchem« (3 : 2): trzi kupki pozlocziſte zwierzchi pozlocziſtemy wiſokie MetrKor 62/171, 62/171; Kubek mali spokriwką WyprKr 52v, 46, 52v.

»kubek z rękojeściami« (1): Carchesium, Poculi genus, Kubek s rękoyesciámi/ Roźmiar. Mącz 38b.

»kubek norymberskiej roboty« (2): Pierwsi Kubek Norimberſkiei roboti WyprKr 48, 46.

»stołowe kubki« (1): Mensaria pocula, Stołowe kupki. Mącz 216d.

»kubek szeroki« (1): Capis ‒ Kubek ſzeroki. Calep 161b.

»kubek wedle świata« = zwykły kubek (w opozycji do kielicha ‒ symbolu męki Chhrystusowej) (1): Kriſtus Pan Apoſtołom ſwoim powiedáć racży/[...] możecieli s tego kielichá pić ktory ią też pić będę? A oni mnimáiąc ieſzcże żeby zá iego ſtołem gdy iuż będzye Krolem onym mieli z nim poſpołu ſiedzyeć á pić z onych kubkow ábo kielichow iego wedle ſwiátá/ powiedzyeli iż możemy. RejPos 313v.

»kubek z uszkiem« (1): vas vinarium cum manubrio aureo, Winny kubek s vſzkiem złotym. Mącz 209b.

»(u)toczony, kręcony kubek« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Calices diatreti, coelati, et tornatiles, Toczone kubki. Mącz 32a; Caelatum poculum, Kubek vtoczony. Mącz 30b; Toreuma — Kręczoni kubek. Calep 1073b.

»kubek winny« [szyk 1 : 1] (2): Cupa, vel Cuppa, Kubek winny. Alias Cyathus. Mącz 72c, 209b.

Szeregi: »kubek, (a(l)bo) czasza« [szyk 2 : 3] (5): Implevit mero pateram, Nápełnił winem czáſzę álbo kubek. Mącz 304d, 247b, 297c; Calix, kielich/ ráczey niżli kubek ábo czáſzá/ gdźie rzecz ieſt ábo o Sákrámenćie ołtarznym/ ábo też o męce. WujNT przedm 22, przedm 8.

»kubek abo kielich« (2): ktobykolwiek/ napojł wás krużykiem (marg) Kupkiem abo kieli[chem] (‒) wody w imię moię MurzNT Mar 9/40; RejPos 313v.

»konewka albo kubek« (1): konewkę álbo kubek poſtáwi/ weźmie ią zębámi/ y wypije piwo StryjKron 160.

»krużki i kubki« [szyk 1 : 1] (2): Abowiem opuśćiwſzy przykazánie BOże/ trzymaćie vſtáwy ludzkie vmywánie krużkow y kubkow [baptismata urceorum et calicum] WujNT Mar 7/8, Mar 7/4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»kufliki albo kubki« (1): Ná wirzchu będą ſiedḿ lamp iáko kufliki álbo kubki/ w ktore będą ſwiece ſtáwiáć. BielKron 33.

»kusz/ i kubki« (1): niosł kusz pozłocony I kubki KochMon 28.

»kubki i naczynia« (3); Mącz 37a; ſkoro bogáctwá we cżći/ kubki [vasa caelata] y ine nacżynia koſztownie vrobione/ śrebro y złoto w sławie pocżęli mieć/ zá rázem ſię prawdźiwa zacność w pychę/ á wolność w roſpuſtę obroćiłá. ModrzBaz 51v; LatHar +4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»kubki i służba [ = naczynia stołowe] złota ku piciu« (1): Poſłał mu przytym kubki złote [vasa aurea]/ y ſłużbę złotą ku piciu BibRadz 1.Mach 11/58.

»kubek (a. kubki) i statki« (2): każdy rycerz po wypiciu z kupka y z innych ſtatkow ſrzebrnych abo złotich może y ſobie wziąć. BielŻyw 157; Vascularius, qui vasa conficit, Bednarz/ też Złotnik/ który kubki y ynſze śrzebrne ſtátki czini. Mącz 476a.

»kubek, (albo) śklanka (a. sćklenica)« [szyk 1 : 1] (2): Gustatorium, Kubek álbo sćklenicá [!] piwá ná skoſztowánie wynieśiona. Mącz 150c, 391b.

W przen (4): áby wiedźieli z ktorych źrzodeł ſłowá Bożego cżerpáć máią kubki. CzechEp 132, 65, 385.
Zwrot: »pić kubek diabłow« (1) = służyć diabłom: Nie możećie pić kubká Páńſkiego/ y kubká dyabłow [Non potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum]/ nie możećie być vcżeſtniki ſtołu Páńſkiego y ſtołu dyabłow. BibRadz 1.Cor 10/21.
a. bibl. Naczynie w ręce alegorycznej postaci niewiasty, symbolizującej rozwiązość Rzymu pogańskiego; poculum Vulg, PolAnt (21): Leop Apoc 18/6; RejAp 142, 148v, Ee; W kubku ktorym nálewáłá/ nálewayćie iey w dwoy naſob [in poculo, quo miscuit, miscete illi duplum]. WujNT Apoc 18/6.

kubek czego [= napełniony czym] (1): vzłoćiłá ſie złotem/ ſrebrem/ y kámienim drogim/ y ma kubek zloty w ręce ſwoiey obrzydzenia/ y plugáſtwá/ nietzyſtośći ſwoiey [Vulg Apoc 17/4] KrowObr 241v.

Zwroty: »popić się, napijać się z [czyjego] kubka« (1 : 1): popili ſie z iey Kupká/ ktorzy mieſſkáią ná ziemi. KrowObr 119v; NiemObr 164.

»[kogo] z kubka napawać, opoić; z kubka opajający [kogo]; napoje z kubka« [szyk zmienny] (4 : 1; 1; 1): KrowObr 32, 39v; powſtáłá niewiáſtá druga vzłocona/ vperlona/ vpſtrzona w dziwne vbiory ſwoie/ y iáko fáłſzem ſwym zwiodłá y opoiłá s kubká ſwego krole y kſiążętá ſwiátá tego RejAp BB4v; CzechEp 106, 418; NiemObr 174; BibRadz I 3.

Wyrażenie: »kubek nápełniony [czym], pełny (a. pełen) [czego]« (3 : 3): KrowObr 28, 132v; RejAp 140, 141v, 142; A niewiáſtá oná przyobleczona byłá w purpurę [...] máiąc kubek złoty w ręce ſwey [habens poculum aureum in manu] pełny brzydliwośći y plugáſtwá wſzeteczeńſtwá ſwoiego WujNT Apoc 17/4.
2. bibl. Ofiara eucharystyczna: tylko jeden z dwóch jej składników, a mianowicie wino przemienione w krew Chrystusową; calix Vulg, PolAnt (21): Ten to kubek nowym ieſt Teſtámentem/ we krwi moiey/ ktora ſie zá was wylewa [Hic calix novum testamentum in sanguine meo, qui pro vobis effundetur PolAnt Luc 22/20]. CzechRozm 260v, 31v, 266v; LatHar 717.
Zwroty: »pić z kubka« [szyk zmienny] (7): KrowObr 202 [2 r.], 202v (2 r.]; Ktokolwiek pożywa chlebá tego/ ábo pije s kubká [biberit calicem PolAnt 1.Cor 11/27] tego niegodnie/ będzye winien ciáłá y krwie Páná Kryſtuſowey RejPosWiecz2 95, 95; CzechRozm 268.

»kubek da(wa)ć; kubka rozdawanie« = krew eucharystyczną podawać do picia (3; 1): KrowObr 190; Co im też przy oney oſtátecżney wiecżerzy/ onym chlebá łamánim/ y kubká rozdawánim ponawiał CzechRozm 236v, 260; LatHar 706.

Wyrażenia: »kubek błogosławienia« (1): Kubek błogoſłáwienia [Calix benedictionis] kthory błogoſłáwiemy/ Izali ſpołecżnośćią krwie Kryſtuſowey nie ieſt? BibRadz 1.Cor 10/16.

»kubek Nowego Testamentu« (2): on kubek ktory im [Chrystus apostołom] dawał/ przy tey wiecżerzy/ ieſt kubkiem nowego Teſtámentu we krwi iego. CzechRozm 260, 267v.

»kubek zbawienia, zbawienny« = naczynie z płynem ofiarnym (liturgia kościelna werset ten odnosi często do Eucharystii) (1 : 1): Weźmę kubek zbáwienia [Calicem salutum accipiam]/ y będę wzywał imieniá Páńſkiego. BibRadz Ps 115/13; LatHar 199.

W przen (1):
Zwrot : »pić kubek Pański« = służyć Bogu (1): Nie możećie pić kubká Páńſkiego/ y kubká dyabłow [Non potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum]/ nie możećie być vcżeſtniki ſtołu Páńſkiego y ſtołu dyabłow. BibRadz 1.Cor 10/21.
3. Symbol losu zsyłanego przez Boga (25):
a. bibl. Symbol przeznaczenia; calix Vulg, PolAnt (15): wſzeláki niewcżás/ vtrapienie/ przeſládowánie/ y inſze rzecży ćiáłu náſzemu/ ſławie/ máiętnośćiam/ y zdrowiu ſzkodzące/ á bárzo przećiwne [to jest krzyż]. A zwłaſzcżá ktore zwierzchu przychodzą. Ktore też w ſtárym przymierzu/ bicżmi/ kubkámi/ laſką/ y rozgą etc. názywáne bywáły. CzechRozm 225v; LatHar 693.

kubek czego (2): oddal odemnie ten (choroby moiey) kubek LatHar 651, 579.

Zwroty: »pić kubek« (6): Iezus rzekł Piotrowi: Włoż miecż twoy w poſzwy/ izali niemam pić kubká ktori mnie podał oćiec moy? [calicem quem dedit mihi Pater, non bibam illum?] BibRadz Ioann 18/11; CzechRozm 227v, 228v, 238; LatHar 263, 729.

»przenieść, oddalić kubek [od kogo]; niech odejdzie [od kogo] kubek; oddalenie kubka« [szyk zmienny] (3 : 1; 2; 1): Y mowił/ Abbá Oycze/ wſzytkoć tobie ieſt podobne/ przenieś odemnie ten kubek [transfer calicem a me hunc] (marg) To ieſt męka. (–)/ wſzákże nie to co ia chcę/ ále co ty chceſz. BibRadz Mar 14/36; CzechRozm 227v; LatHar 579, 651, 692, 707, 719.

Wyrażenie: »kubek gorzkiej męki« (1): Odkupićiel twoy/[...] o oddalenie kubká gorzkiey męki ſwey prośił LatHar 579.
b. bibl. Symbol gniewu Bożego i kary; calix Vulg, PolAnt; poculum PolAnt (10): Wźiąłem tedy kubek z ręki Páńſkiey [Et accepi calicem de manu Domini]/ y nápawałem z niego wſzytki narody do ktorych mię Pan poſłał. BibRadz Ier 25/17, Ps 74/9.
Wyrażenie: »kubek gniewu, (wina) popędliwości (gniewu), zapalczywości« (3 : 4 : 1): Weźmi z ręki moiey kubek winá popędliwoſći tey [Sume calicem vini furoris huius de manu mea]/ y nápoiſz im wſzytki narody do ktorych ćię poſyłam. BibRadz Ier 25/15; y Bábilon wielkie przyſzło ná pámięć przed Bogá/ áby iemu dał kubek winá popędliwośći gniewu ſwego [dare illi poculum vini indignationis irae eius]. BibRadz Apoc 16/19; RejAp 121v, 139; náznácżył [Pan] cżás/ kiedy do końcá kubek popędliwośći ná nie [na papiestwo] wyleie/ y do gruntu zátráći. NiemObr 166, 65; Y on pić będźie z winá gniewu Bożego/ ktore zmieſzáne ieſt z ſzczerym winem/ w kubku gniewu iego [hic bibet de vino irae Dei, quod mixtum est mero in calice irae ipsius] WujNT Apoc 14/10, Apoc 16/19.
4. Naczynie ‒ pojemnik o różnym zastosowaniu (10):
a. Puszka na pieniądze (2): Picarium, corbel, kubek BartBydg 114b; poſłał mu kubek pełny złotych cżerwonych. SkarŻyw 462.
b. Naczynie należące do zastawy stołowej; phiala Vulg (2): [chleb, sól, pieprz] to v nich záwżdy ná Stole ieſt/ tákieſz oczet: mleko kwáśne/ ogorki y ſliwy ſolone w kubkoch BielKron 435.
Wyrażenie: »pański kubek« (1): żądáiącemu wodj mleko dáłá: á w páńſkim kupku/ máſło mu przynioſłá [et in phiala principum obtulit butyrum Vulg Iud 5/25]. SkarŻyw 560.
c. Bliżej nieokreślone naczynie służące za przedmiot do żonglowania (1): Pilarius, Kuglarz który piłkámi á kubkámi kugluye. Mącz 299c.
d. Dzbanek, kociołek do płynów (1): Crater, vas vini vel olei, kubek, cophlyk BartBydg 36b.
e. Naczyńko, przyrząd do gry w kości (1):
Szereg: »kubek albo becherek« (1): Pyrgus etiam Nieyáki kubek/ albo becherek w którym koſtkámi ruſzáią niżli ye ná ſtół álbo ná wárcabnicę wyrzucáyą. Mącz 334a.
f. Miara objętościowa (2): Triens item genns vasis potorii, Kubek/ kwartá. Mącz 464d.
α. Miara apteczna równa pojemności trzech łyżek stołowych (1): Wezmi [...] małmazijey moczney kubek dobri FalZioł II 23v.
[Szereg: »kubeczek albo kubek«: Kubecżek álbo kubek/ ieſt miárá lekarſka/ Poculus vel Cynthus cżyni kwarty Krákowſkiey cżęść dźieśiątą. A w kubku iednym ſą trzy łyſzki ktore cochlear rzekáią. SienHerb K2#v (Linde).]
g. Starozakonne naczynie do składania ofiar płynnych (1): A tego nacżynia ta licżbá: kubkow ſrebrnych ku napoynym offiáram [libatoria argentea] dwá tyſiącá/ y cżterzyſtá Leop 3.Esdr 2/13.

Synonimy: 1. becherek, czasza, kielich, korczak, kruż, kufel, kuflik, śklenica.

Cf KUBLIK

IM