[zaloguj się]
[pdf]

KIELICH (295) sb m

kielich (295), [kelch].

kie- (292), ke- (2), kię- (I).

e jasne.

Fleksja
sg pl
N kielich kielichy
G kielicha, kelcha kielichów
D kielichu
A kielich kielichy
I kielichem
L kielichu

sg N kielich (68). ◊ G kielicha (66), [kelcha]. ◊ D kielichu (1). ◊ A kielich (88). ◊ I kielichem (11); -em (1), -(e)m (10). ◊ L kielichu (26). ◊ pl N kielichy (6). ◊ G kielichów (11); -ów (1), -(o)w (10). ◊ A kielichy (18).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Naczynie do picia, głównie wina (pierwotnie w kształcie kubka, poźniej wsparte na nóżce); calix Murm, Mymer1, Mącz, Cn; poculum Cn (133): Murm 126; Mymer1 7; WróbŻołt 22/5; SeklKat C2v; kielich i miſę z wierzchu oczyściácie/ a wewnątrz ſą pełné drápieſtwa MurzNT Matth 23/25, 148v marg; KrowObr 47v, 200; A wźiąwſſy potym kielich/ podziękował/ y dał im/ mowiąc: Piyćie z niego wſzyſtcy. Leop Matth 26/27 [przekład tego samego tekstu SeklKat, KrowObr 47v, Leop Mar 14/23, RejPosWiecz3 96v, WujNT Matth 26/27, Mar 14/23, s. 180, Luc 22/17, 20, s. 286, 1.Cor 11/25], Mar 14/23; Wieluńſka [ziemia na chorągwi nosi] Báránká s chorągwią á s kielichem/ w cżyrwonym polu. BielKron 425, 214v, 234v [4 r.]; Calix, Kielich czáſzká álbo ynſzi Kubek z którego piyáyą. Mącz 32a; RejAp 17; RejPos 88; że Pan Kryſtus tenże chleb ciáłem ſwoim názwał/ á kielich krwią. RejPosWiecz3 97, 96, 96v [2 r.], 97; BiałKat 351; raz y kielich złoty cżáſu głodu przedał/ á vbogie żywił. SkarŻyw 292, 74, 337; ReszPrz 19; Pan krew ſwą trzymał w kielichu y wylewał. WujNT 115 marg; Kielich dwoiáki ná wieczerzy. WujNT 286 marg, Matth 26/27, s. 155, Mar 14/23, s. 180, Luc 22/17 (15); [Wziąl Kelch teſz wſwoie rece Krofej D3].

kielich czego (2): S. Ian z kielichem iadu. ReszList 175. Cf »kielich krwie«.

kielich z czym (5): ktorzy ſiędą ná onych łáwkách około ſtołá/ gdzie kielich ſtoi ſkártkámi BielKron 234v. Cf »kielich z winem«.

W charakterystycznych połączeniach: kielich błogosławić, oczyściać, (po)dawać (4), trzymać, wylewać, wziąć (14); danie kielicha (2).

Zwrot: »mieć kielich spełna« (1): Aboday drugi iuż miał i kielichy ſpełna/ Nierzkąc by mu ſzła z owiec poſtaremu wełna. KochSat B.
Wyrażenia: »kielich krwie« (1): KIELICH krwie ſwoiey Pan trzymał y wylewał ná wieczerzy. WujNT Zzzzz2.

»kielich z winem; wino w kielichu« (4; 2): OpecŻyw 93; RejPos 88 [3 r.]; wino w kielichu potwiérdźił być Krwią ſwoią BiałKat 276; cżyniąc dźięki/ Po Wiecżerzy z ſwey ręki/ Kielich z Winem im dáć racżył RybGęśli B4v.

Szeregi: »kubek abo kielich« (1): A oni mnimáiąc ieſzcże żeby zá iego ſtołem [...] mieli z nim poſpołu ſiedzyeć á pić z onych kubkow ábo kielichow iego wedle ſwiátá/ powiedzyeli iż możemy. RejPos 313v.

»ani kielich ani wino« (1): Bo tu Pan nie wſpomina áni kielicha áni winá. WujNT 331.

Przen: Picie wina (2): Bo więc nie bárzo tákié wotum ſuché bywa/ Gdy ſye częſto ſoſnowym kielichem omywa. PudłFr 55, 54.
a. Naczynie liturgiczne; calix JanStat (75): RejRozpr F4; Więcz tobie poſſlie po mnicha By potrząſl przedniem kielicha RejKup q8, t6; ZYd gdźieby Kielichy/ Kſyęgi/ álbo iákie vbiory Koſćielne kupił/ [...] á niemogłby Iſtcá mieć/ tedy ma być oſądzon iáko złodźiey GroicPorz h3v; Dokąd były kielichy drewniáne/ y ſſkláne/ dotąd byli kxięża ſrebrni y złoći. KrowObr 106; Wiktor wtory tym imieniem Papieſz trzeći s kielichá otruty. KrowObr Vu2, 38v, 105v, 106, 124 [2 r.], 125 (12); Gdy kmiotek vmrze bez płodu á oſtánie po niem puśćizná/ tedy z tey puśćizny ma być kielich ſpráwion zá pułtory grzywny UstPraw F3; RejZwierz 106v; ná tym mieyſcu ten kośćioł ochędożnie poſtáwion/ nádawſzy do niego kielichow ornatow/ y inych rzecży doſyć BielKron 376, 150v, 181, 182v, 376; RejPosWiecz3 97v; BiałKat 326; BielSat L4v; SkarŻyw 389; PudłFr 77; Wino y wodę w kielich leią/ ále sſtawáią ſię krwią/ przez poświęcenie ſłow niebieſkich WujNT 180, 98, 114, 133; SarnStat 653; CiekPotr 7.

kielich z czym (4): BielKron 329; Potym wziął kielich s krzyżmem/ odzienie roſpiąwſzy/ Pomázał mu do łokciá od dłoni pocżąwſzy. StryjWjaz C2v. Cf »kielich z winem«.

W połączeniach szeregowych (10): Ornat/ Kelich/ Ampuli Pulpity Perłowe Sutły [!] Rozmayte Apparaty I te ynſſe drobne graty Znaċ yſs niemało Koſtuią RejKup aa5v, i6v, k8; iáko thym oleiem ſmrodliwym/ nietylko ludzi máżećie/ ále też Drwá/ Kamienie ſpiżę/ ſrebro złoto/ to ieſt kościoły Kámienne/ Drewniáne/ Ołtarze Zwony/ Kielichy/ Portátyły y inſze Dyabelſkie zabobony krzćićie y guſlićie. KrowObr 86v, 100v, 129v, 130, 241; LatHar 78; Weźmie Krzyż /weźmie Kielich/weźmie Monſtráncyą. KlonWor 9.

W charakterystycznych połączeniach: kielich(y) czarować (6), dawać (3), guślić, krzcić (2), (po)kupić (2), (po)łamać (3), porwać, święcić (2), wziąć (3), żegnać; kielichow nadać (2), nakupić, nasprawować (2); dawanie kielicha (2); kielich drewniany, srebrny (3), szklany (2), uczarowany, złoty (5).

Zwroty: »pić z kielicha« [szyk zmienny] (4): bo dawaią ieſzcże/ proſtym lvdziam/ pic ſ kielicha/ nie krew bożą/ ale proſtą wodę SeklWyzn e2; KrowObr 200, 203; RejZwierc 197.

»podnosić (a. podnieść) kielich« [szyk zmienny] (5); I podnioſwſzy obiemá rękomá kielich/ máło ku gorze ták dáley ſſemrzeſz. KrowObr 170, 169v [2 r.], 170, Tt4.

Wyrażenia: »w kielichu krew« [szyk 3 : 2] (5): OrzList b3 [2 r.], b3v; Skąd to iáśnie idzie/ iż krew Chriſtuſowá w kielichu/ ieſt krew ofiáry zakonu nowego WujNT 287, 288.

»kielich z winem« (2): Potym kielich podnioſwſzy z Winem y z wodą/ ták mowiſz KrowObr 169v; KuczbKat 245.

Szereg: »kielich, (i, abo) patyna« [szyk 14 : 1] (15): KrowObr 105 [2 r.], 105v [3 r.], 122, Ssv [2 r.], Tt3v; WyprKr 54; KuczbKat 245; NiemObr 88; Pállá/ ktorą ná kielich ábo pátenę kłádą/ [znaczy] piecżęći grobowe. LatHar 81, 81; KlonWor 9. [Ponadto w połączenia szeregowym 1 r.].
2. Ofiara eucharystyczna; niekiedy (zwlaszcza w tekstach polemicznych) tylko jeden z dwóch jej składników, tj. wino przemienione w krew Chrystusową; calix Vulg (101); WróbŻołt H4; SeklKat C2v; RejKup m7v; Iáwno ieſt wſzyſtkiemu ſwiátu/ iáko proſte ludzi od kielichá odłątzaćie y odpychaćie KrowObr 200, 47v, 48, 184, 184v, 199v [2 r.], 207v; OrzList b2, b3 [2 r.]; RejPosWiecz3 96, 96v [3 r.]; tákowégo ćiáłá y krwie [używają]: [....] kthóre ſye w nas rozmnaża z chlebá/ który ieſt ćiáło iego: á w nas ſye chowa z kielichá/ który ieſt kreẃ iego. BiałKat 276; O Kielichu álbo oboiey oſobie. WujJud 178 marg [idem Mm3v], 252v, Mm3v; A przetoż to zeznáć muśi káżdy/ iż odeymowánie drugiey cżąſtki Sákrámentu/ to ieſt kielichá/ ieſt nieſłuſzne WujJudConf 247v; OrzJan 129; Ten ieſt kielich teſtáment nowy we krwi moiey/ ktory zá was wylan będźie WujNT Luc 22/20 [przekład tego samego tekstu SeklKat, KrowObr 47v, RejPosWiecz3 96v [2 r.], WujNT przedm 7, s. 287, 1.Cor 11/25], przedm 7, s. 115, 287 [2 r.], 362, 1.Cor 11/25. [Cf 1. WujNT 286 marg].

kielich czego (5): KuczbKat 170; Ten ieſt kielich Nowego Teſtámentu. WujNT przedm 22; Kielich błogoſłáwienia ktoremu błogoſłáwimy/ izali nie ieſt vczeſtnictwem krwie Chriſtuſowey? WujNT 1.Cor 10/16 [przekład tego samego tekstu KuczbKat, WujNT 603], s. 115, 603.

W charakterystycznych połączeniach: kielich brać, odjąć; kielicha bronić (2), napierać się; od kielicha odłączać, odłudzać, odpychać; o kielich się zastawować; kielich święty, zbawienny.

Zwroty: »ofiarować kielich; ofiarowanie kielicha« (1; 1): Offiáruiemy thobie Boże kielich zbáwienny KrowObr 169v; SkarJedn 317.

»z kielicha, kielich pić« = bibere calicem Vulg [szyk zmienny] (13 : 4): OpecŻyw 93v; SeklKat X4v; KrowObr 48, 205v; RejPosWiecz3 96 [2 r.]; KuczbKat 170, 190; Abowiem ilekroć będźiećie ten chleb iedli/ y kielich pili/ śmierć Páńſką będźiećie opowiedáć WujNT 1.Cor 11/26 [przekład tego samego tekstu KrowObr 48, RejPosWiecz3 96, WujNT 607], s. 180, 1.Cor 10/21, s. 603, 1.Cor 11/27, 28, s. 607 [3 r.]; [Chto doſtoynie ten Chleb trawy/ Y pije ſtego Kelcha/ Smirc wieczną nieuzdrzy. Krofej D3v.]

»kielich poświącać; kielich bywa poświęcon; poświęcenie (a. poświącanie) kielicha« (1; 1; 2): KuczbKat 160, 175; SkarJedn 346; Bo kielich ná ofiárę Pánu Bogu záwſze poświącano: lecz nie záwſze z niego ludziom pić dawano. WujNT 603.

»kielicha używać (a. pożywać), używanie« [szyk zmienny] (2 : 1): KromRozm III L4v; Y ktoby tego chlebá y kielichá pożywał niegodnie/ żeby był winien [...] ciáłá y krwie Páńſkiey. RejPosWiecz3 97; BiałKat 271.

Wyrażenia: »kielich krwie« (4): KuczbKat 160; KTORY, rozumiey kielich krwie/ zá was ſię wylewa WujNT 288, 288 [2 r.].

»kielich pański« = calix a. mensa Domini Vulg (10): Sumnienie wywodzi o Kielichu panſkiem. RejKup m7v; KrowObr 200; KuczbKat 190; WujJudConf 177v, 260v; WujNT 115, 286, 1.Cor 10/21, s. 604, 1.Cor 11/27.

»podnoszenie kielicha« (1): Podnoſzenie chlebá y kielichá wymyſlił y poſthánowił Honoryus trzeći KrowObr 197.

»służenie kielicha« (1): Ten brody roſkazał kápłanom golić dla ſnádnieyſzego ſłużenia kielichá. BielKron 148v.

Szeregi: »chleb i (a, abo, także, jako i) kielich« = panis et calix Vulg [szyk 31 : 1] (32): OpecŻyw 93v; SeklKat X4v; gdyſz Kryſtus ćiáło ſwe Apoſtołom podawał/ oſobno chleb/ á oſobno kielich. KrowObr 207v, 48, 197, 205v; Máłoby nam ná tym/ chociażeby ten chleb y kielich był ciáłem y krwią Páná kriſtuſową/ kiedy bychmy tego pożywáć nie mogli. RejPosWiecz3 97, 96 [3 r.], 96v [5 r.], 97 [2 r.], 97v [2 r.], 99 [2 r.]; BiałKat 271; KuczbKat 170; WujJud 236v; WujJudConf 260v; WujNT 601 marg, 603, 604, 1.Cor 11/26, 28, s. 607 [2 r.]. [Ponadto przy innym szeregu 2 r.].

»kielich, (a, albo) krew« [szyk 4 : 1] (5): KromRozm III L4v; ieſli im Kielichá álbo Krwie Kryſtuſowey/ będziemy bronić? KrowObr 207v, 199v [2 r.]; WujNT przedm 7. [Ponadto przy innym szeregu 2 r.].

»(ani) kielich a(l)bo (ani) wino« [szyk 6 : 2] (8): Tá ſwiątość iż ſie chlebem y winem ábo kielichem w piſmie ſwięthym názywa/ tho z rzecży przyrodzoney ma RejPosWiecz3 96v, 96 marg, 96v, 97, 97v, 99; BiałKat 276; WujNT [405].

W przen (2):
Wyrażenie: bibl. »kielich czartowski, szatański« = mensa daemoniorum Vulg (1 : 1): Niemożećie Kielichá Páńſkiego pić/ y Kielichá Szátáńſkiego KuczbKat 190; WujNT 1.Cor 10/21.
3. Symbol losu zsyłanego przez Boga na człowieka (59):
a. Męka; klęska, kara boża; los, przeznaczenie; calix Vulg, PolAnt (56): OpecŻyw 106v; Pan bog ſpuſci na grzeſzniki iako deſzcż ſidła/ ogień/ ſarkę y wiatry nawałnoſci/ á to będzie cżąſtka ich kielicha. WróbŻołt 10/7; Ogyeń á duch s przepáśći ſpádnye ná nye wſſędzye/ A tákić to yuż kyelich tu zá ich złość będzye LubPs C4, C4 marg, aa2; RejPos 313v [2 r.]; Przed Oycem ſwym niebieſkim/ ná twarz ſwą vpádał/ A Oyćiec mu z ręki ſwéy ón kielich podawał: Weź ij ſynu namilſzy/ ieſt to wola moiá/ Aby byłá rozlaná niewinna kréẃ twoiá. SiebRozmyśl H2.

kielich czego [= co] (9): gdyż kielich práwice Páńſkiey [calix dextrae Domini] ná ćię wylan będźie BibRadz Hab 2/16; Iż Bábilon wielki przyſzedł ná pámięć Pánu/ áby go nápoił s kielichá gniewu ſwoiego. RejAp 139. Cf »kielich gorzkości«, »kielich męki«.

W charakterystycznych połączeniach: kielich się przybliża, wylan będzie; kielich podawać, podjąć (wziąć) (2); kielich grzesznikow, zbawienny.

Zwroty: bibl. »oddalić, przenieść kielich; odejdzie (a. może odej(ś)ć), odstąpi kielich« = transferre calicem Vulg [szyk zmienny] (6 : 3; 8 : 1): OpecŻyw 99v, 100 [2 r.], 100v, 101; Oycże moy niemożeli ten kielich odeydz [non potest hic calix transire] iedno że bym y pił/ ſtáń ſie wola twoiá. Leop Matth 26/42, Matth 26/39, Mar 14/36; HistRzym 90; RejPos 104; ReszPrz 82; WerGośc 220; Bogu Oycu ſię modlił by kielich oddalił ArtKanc D12; WujNT Matth 26/39, 42, Mar 14/36, Luc 22/42; SiebRozmyśl B3.

»pić kielich, z kielichá; napoić z kielichá; picie kielicha« = bibere calicem Vulg [szyk zmienny] (17 : 3; 1; 1): WróbŻołt mm8, mm8v; RejPs Ff6; RejAp 138v, 139; RejPos 311v [2 r.], 313v [7 r.]; SkarŻyw 372; Możećież pić kielich/ ktory ia będę pił (marg) To ieſt, ćierpieć mękę, ktorą ia mam ćierpieć. (—) WujNT Matth 20/22 [przekład tego samego tekstu RejPos 311v, 313v [3 r.], WujNT przedm 22, Mar 10/38], przedm 22, Matth 20/23, Mar 10/38, 39, Ioann 18/11, s. 376 marg.

Wyrażenia: »kielich gorzkości, gorzki« (1 : 1): niechátz odſtąpi odemnie ten kielich niewymowné gorzkoſci. OpecŻyw 100v, 100.

»kielich męki (a. umęczenia)« (6): OpecŻyw 100; TarDuch Cv; Będę pił kielich vmęcżenia, a będę cirpliwym iego przykładem WróbŻołt mm8v, mm8; RejPos 104; SkarŻyw 372.

»kielich pański« (2): Trzecie mamy ſie vcżyć/ co ieſt kielich Páńſki y iáko gi znośić mamy RejPos 315, 313v marg.

»kielich wina« (2): Bo kielich w ręce Páńſkiey winá ſzcżyrego pełen zmieſſánia [calix in manu Domini vini meri, płenus mixto]. Leop Ps 74/9; RejAp 138v.

Szereg: »kielich to jest (i) męká« [szyk 4 : 1] (5): Nadewſſytko mi cie mily Iezu vcżynilo milégo/ kielich twoy/ to ieſt/ męka twoia gorzká OpecŻyw 160v, 99v; WróbŻołt D6v; LubPs Z4; WerGośc 219.
b. Łaska boża, powodzenie (3):

kielich czego (2): Kielich zbawienia będę brał WróbŻołt 115/13. Cf Wyrażenie.

Zwrot: »pić z kielicha« (1): Bowyemem yá wdzyęcżny napoy pił s kyelichá yego/ Onći mnye ſam dzyedzictwo me záś mile przywroći/ Wſſytkich nyedoſtátkow moich łáſkáwye vkroći. LubPs D3.
Wyrażenie: »kielich wina« (1): Dzyerży w ręce kielich winá ktorym poi wiernego/ A drożdzámi nátrze gębę niewyerniká káżdego. LubPs R4.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Opuſzczam one ich [...] ſproſne ſłow nowośći: kiedy miáſto krztu/ nurzánie/ [...] miáſto kielichá/ czáſzę ábo kubek: y inne tym podobne terminy ſtárym Chrześćijánom nieſłycháne wnoſzą WujNT przedm 8, przedm 22.

Synonimy: 1. kruż, kubek, kusz, napojnik.

KW