[zaloguj się]
[pdf]

DZBAN (85) sb m

dzban (73), zban (12); dzban BierEz (2), OpecŻyw (2), Murm (4), Mymer1 (3), BartBydg (5), RejRozpr, LibLeg (2), RejWiz, Leop, RejZwierz (2), WyprKr (3), BibRadz (3), BielKron (2), SienLek, RejAp, RejZwierc (6), BudBib (3), BudNT (2), SkarŻyw, ZapKościer, KochFr (5), KochPieś (3), WerGośc, PudłFr, LatHar (2), WujNT (2), SarnStat, CiekPotr; zban Mymer2 (3); dzban : zban RejKup (2 : 1), Mącz (1 : 7), Calep (8 : 1).

a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N dzbån
G dzbåna dzbån(o)w
A dzbån dzbåny
I dzbån(e)m
L dzbånie
V dzbånie

sg N dzbån (35). ◊ G dzbåna (7). ◊ A dzbån (25). ◊ I dzbån(e)m (8). ◊ L dzbånie (2). ◊ V dzbånie (3). ◊ pl G dzbån(o)w (3). ◊ A dzbåny (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Naczynie baniaste lub wysmukłe z gliny, metalu, szkła itp. z szyjką i z uchwytem (85): Mymer2 29; Vrna, Gliniány zban/ zwierſchu wąski w ktory tych ymioná na kártkách byly wrzucáne którzy ſie o co lóſem roſpráwiáli albo ſzczęśćia pátrzáli. Mącz 508d; Cadiscus – Dzbąn wktorim nafortunne kładąm. Calep 145b.
Szereg: »garniec albo zban« (2): kládziono wſziſtkich tych ymioná ktorzy ſie práwowály na kártkách w gárniec/ albo zban y w ynſze naczynie/ á czyye ſie ymię naprzód wyyąć tráfiło tego ſtronę naprzod ſądzono. Mącz 85a; Vrna imaginis mortui, Gárniec álbo zban w ktorym popioł vmárych [!] ſpalonych chowano. Mącz 508d.
a. Głównie do piwa i miodu, także do przechowywania płynów i produktów sypkich, też pewna (trudna do ścisłego określenia) jednostka miary płynów; fidelia Murm, Mymer1, BartBydg, Mymer2, Cn; amphora Murm, Mącz, Calep, Cn; ampulla, fictile dolium Mącz; acratophorum, diotae, seriola Calep; cadus, capula fictilis, cirnea, culigna, cupa fidelia, lepesta, obba, cenophorum Cn; lagena, lecythus, scyphus PolAnt (56): Zoraw grochu był náwárzył/ Ktory w ſklány dzban wyłożył: A tenći był przezrocżyſty/ Z długą ſzyią wąſko vſty. BierEz N3; Murm 150, 194; Mymer1 29; BartBydg 58b; RejZwierz 117v, 137v; Dzban drugi mnieiſzi miedziani. WyprKr 117v; Mącz 199d, 200a, 509d; RejAp 59; więcz thu dzban wziąwſzy poklęknąwſzy y Anná tho weń łeb wnurzy áż mu mimo vſzy pociecże zá zdrowie pijąe. RejZwierc 89v, 21; nie mam chlebá piecżonego oprocż przygarśnia mąki w kádzi á trochy oliwy we dzbanie [paululum olei in lecytho] BudBib 3.Reg 17/12; ZapKościer 1579/ 1; KochFr 93; DZbanie móy piſány/ Dzbanie poléwány [...] Przymkni ſye do nas/ á day ſyo náchylić: Chćiałbym twym dárem gośći ſwych pośilić KochPieś 4; PudłFr 39; Diotae — Dzbąn o dwu vchach, wktorim winno chowaią. Calep 327a, 18b, 64a, 346a, 417b, 972a.

dzban czego (10): Gdzieś to dzban piwá dobrego Przegadałby mędrcá tego. RejRozpr A3; steyze pywnycze [...] vthoczila dzban pywa Czarnego LibMal 4545/115v, 1552/172; wiodłá gi do kościołá ze trzemi Cielcy y mąki trzemi miárámi ná ofiarę y dzbanem winá do Sylo BielKron 62v, 111v; Daſz opilcy dzban gorzałki iż oſzáleie álbo zdechnie RejZwierc 95v; BudBib 3.Reg 17/14, 16; Nieſtoi o mſzą [Rozyna]/ áni o dzwony/ woláłáby dzban piwa źielony. KochFr 118; mam ieſzcze ſám dobry á pełny dzban dobrey gorzałki WerGośc 230.

dzban do czego (1): Dzban miedziani wielki do pomywania ſrebra WyprKr 117.

dzban od czego (1): Máżąc kroſty ták ich zbyway/ Albo ſtłuczy dzban od octu A nádziáłay s niego prochu SienLek 49.

W charakterystycznych połączeniach: dzban cenowy, gliniany (2), miedziany (2), pisany (2), polewany, śklany.

Zwroty: »dzbanem lać w gardło, w się« = pić bardzo dużo [szyk zmienny] (1 : 1): dzbanem leie w ſię áż mu po vſzoch ciecże/ á ocży ze łbá dobrze nie wylázą. RejZwierc 59v, 251v.

»dzbanem lać [komu] w gardło« = poić kogo (na siłę, przemocą) [szyk zmienny] (2): Bo ſą drudzy co ie [pachołki] Więc by niechcieli poią. Leie mu w gárdło dzbanem to zá zdrowie twego/ Ktoby mu go nie życżył páná łáſkáwego. RejWiz 73; RejZwierc 61.

Wyrażenie: »olejowy dzban« = guttus Murm, Mymer1, BartBydg; capasces, lechinus Murm, BartBydg (5): Guttus, vas olearium. olyeyowy dzban, Lechynus, Capasces Murm 143; Mymer1 29v; Guttus est genus vasis ungentarii, olyeovy dzban. BartBydg 67, 22b; Mymer2 29.
Szeregi: »garniec albo zban« (2): Fictile dolium, Zban/ álbo gárniec. Mącz 93d.

»kruż albo dzban« (1): Ampulla, Ampulká/ też kruż álbo dzban/ y bánia oleyowa. Mącz 8c.

W przen (7): Wiem ya Mniſku yż ty ſſyią Zona twa abſtynencya Nierazes pod zbanem kręcził Ale zes ſię nie oſwiecził RejKup x2; Iuż po wieczerzy: pódźmy do Hiſzpaná/ Bá wierę późmy/ ále nie bez dzbaná. KochFr 33; Królowa do mſzéy chćiáłá/ ále Kápellaná Domá nienáleźiono/ bo pilnował dzbaná. KochFr 49; Niedbałem nigdy o złoto/ Alem tylko prosił o to/ Aby kufel ſtał przedemną [,..] To wſzytko moię ſtáránié/ To ſkarb/ złoto/ y zebránié. Ani dbam o káſztelaná Trzymáiąc ſię mocno dzbaná. KochFr 92; Gárniec przeto zły bywa y prędko ſię páda Ze go zły zdun vlepił potrzebá baczenia Y pracey, kto chce tworzyć dzban, z ktorego loſy Zywotá, wedle bácznyeh, ſzczeſliwie wychodzą, Trzebá dobrego tworce. CiekPotr 26.
Zwrot: »dzban deklinować, dzbanow nachylać« = upijać się (1 : 1): Bo ſye tu vfatygował [pleban] Bedzie gdie dżban declinował A pewnie że czo gdie sbroij Gdy ten plochy lép opoij RejKup n6v; A gdyſczie ſedzieli bayącz Dzbanow przikro nachylającz Tedym wiecz wám gaſył knotki RejKup cc4v.
b. Do czerpania wody: hydria Murm, Mymer1, BartBydg, Mymer2, Calep'; nasiterna Murm, BartBydg; vas aquatile BartBydg; urceus Calep (22) : wżiąwſzy dzban ſzedł do ſtudniey/ Y náczerpał wody źimney BierEz A3; Zoſtáwiwſzy thedy dzban ſwoy [religuit ergo hydriam suam] niewiáſta/ ſzłá ku miáſtu BibRadz loann 4/28; Raz będąc w ſwey Celli Plácidns málucżki/ do rzeki po wodę bieżał: y cżerpáiąc zá dzbanem wpadł. SkarŻyw 250.

dzban czego (10): OpecŻyw 86v; Idźćie do miáſtá/ á podka was cżłowiek dzban wody nioſąc [lagoenam aque baiulans] idźćieſz zá nim Leop Mar 14/13; BibRadz Luc 22/10; BudNT Mar 14/12 [13], Lue 22/10; LatHar 705, 716; WujNT Mar 14/13, Luc 22/10.

Wyrażenia: »dzban osuszony« = pusty dzban (1): Biédny Ixion/ Tityns zmiękcżony Rośmiał ſye niechcąc: y dzban oſuſzony Stał chwilę/ zá czym cieſzył twóy rym drogi/ Dźiéwki niebogi. KochPieś 50.

»wodny dzban« = hydria Murm, Mymer1, BartBydg, Calep; nasiterna Murm, BartBydg [szyk 6 : 1] (7): Hydria eyn waſſerkrug Wodny dzban Nasiterna Murm 143; Mymer1 29v; BartBydg 68b, 96; Mymer2 29; Przeto teraz weźmi ſzefelin ktory ieſt w głowách iego/ y dzban wodny [et scyphum aquae] á podźwá precz. BibRadz 1.Reg 26/11; Calep 493a.

Szeregi: »łagwica albo dzban« (1): ij potká wás niéktory cżłowiek/ nioſſątz lágwicę albo dzbán wody [homo quidem amphoram aquae portans Vulg Mar 14/13, Luc 22/10] OpecŻyw 86v.

»węborek albo dzban« (1): Vrceus ‒ Węborek albo dzban do czerpanią wodi. Calep 1142a.

»wiadro, (albo) dzban« (2): Zoſtawiwſſy ona niewiaſta ſwoie wiadro albo dzbán/ biegla do miaſta [Vulg Ioann 4/28] OpecŻyw 50v; BartBydg 68b.

c. Do destylacji wódki (2): Ktemu Czopowégo [...] od káżdego dzbaná w ktorym gorzałkę palą cżtery groſzé SarnStat 972.

dzban do czego (1): Dzban trzeczi ieſcze mnieiſzi do warzenia wodki Cinamonowey WyprKr 117v.

Synonimy: a. bania, bańka, garniec, konew, kruż; b. łagwica, węborek, wiadro; c. alembik.

Cf DMIDZBAN, DYBIDZBAN

JW