[zaloguj się]
[pdf]

GARNIEC (323) sb m

garniec (273), garnec (5), garniec a, garnec (45); garnec MycPrz; garniec : garnec BartBydg (1 : 3), Leop (2 : 1). garniec : garnec : garnc- March1 (2 : ‒ : ‒), BierEz (7 : – : 5), Murm (3 : – : 1), Mymer1 (2 : – : –), BartBydg (1 : 3 : 1), FalZioł (27 : ‒ : 29), GlabGad (1 : ‒ : 4), March2 (9 : – : ‒), MiechGlab (‒ : ‒ : 2), KłosAlg (– : ‒ : 2), RejPs (1 : ‒ : ‒), RejRozpr (1 : ‒ : 1), ZapWar (– : ‒ : 2), LibMal (4 : – : 3), KromRozm I (1 : – : 1), GliczKsiąż (2 : – : 1), LubPs (1 : ‒ : 1), GroicPorz (1 : – : 1), RejWiz (‒ : ‒ : 2), Leop (2 : 1 : 4), RejFig (– : – : 2), RejZwierz (3 : – : 3), BibRadz (‒ : – : 5), BielKron (9 : ‒ : 9), Mącz (13 : ‒ : 8), SienLek (19 : ‒ : 27), RejAp (‒ : ‒ : 5), GórnDworz (– : ‒ : 4), BielSat (– : – : 2), RejZwierc (3 : – : 12), BielSpr (7 : – : 9), BudBib (‒ : – : 4), MycPrz (– : 1 : ‒), Oczko (2 : ‒ : 2), KochPs (‒ : ‒ : 1), SkarŻyw (3 : ‒ : 3), MWilkHist (– : ‒ : 1), StryjKron (1 : – : ‒), WerGośc (1 : – : 1), BielRozm (– : ‒ : 2), Calep (7 : – : 1), GostGosp (4 : – : 5), KochFrag (– : – : 1), JanNKarKoch (1 : ‒ : –), SarnStat (2 : ‒ : 2), PowodPr (‒ : ‒ : 1), SkarKaz (1 : ‒ : –), CiekPotr (1 : ‒ : –), SkarKazSej (3 : ‒ : ‒), KlonFlis (‒ : – : 3), SzarzRyt (‒ : – : 1). ◊ -ec (149), -eć (1); -ec : -eć SienLek (18 : 1).

a oraz e jasne.

-rnc- (165), -rc- (8); -rc- MiechGlab, GliczKsiąż, GórnDworz (4); -rnc- : -rc- BielKron (6 : 1), SarnStat (1 : 1).

Fleksja
sg pl du
N garniec garnce
G garnca garncow, garncy garncu
D garncowi garncóm
A garniec garnce garnca
I garncem garncy
L garncu garncach
inne sg N a. A - garniec

sg N garniec (53). ◊ G garnca (36). ◊ D garncowi (2). ◊ A garniec (96). ◊ N a. A garniec (1). ◊ I garncem (10); -em (1), -(e)m (9). ◊ L garncu (52). ◊ pl N garnce (13). ◊ G garncow (15), garncy (3) Calep, SarnStat (2); -ów (2), -(o)w (13). ◊ D garncóm (1). ◊ A garnce (33). ◊ I garncy (3). ◊ L garncach (2); -ach (1) Mącz, -åch (1) GórnDworz. ◊ du G (cum nm) garncu (1) Mącz 52c. ◊ A (cum nm) garnca (2) LibMal 1545/95v, BielKron 463.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Naczynie gliniane lub miedziane do gotowania lub przechowywania rzeczy płynnych albo sypkich; olla Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; cucuma Murm, Mymer1, BartBydg, Calep; pultarius Mącz, Calep, Cn; aula Murm, Mącz; cacabus BartBydg, Cn; chytra, coculum Mącz, Calep; testa Calep, Cn; chytrapus, dolium, lebes, ptisanarium Mącz; incoctilia (pl) Calep; calix, chutra, hirnea, pultarium, seria Cn (282): March1 A3; Ezop [...] W wielki gárniec wody nálał BierEz C2; Woſk niekiedy zduná ẃidział/ Iże z błotá gárnce dziáłał BierEz Pv, C2 [2 r.], C2v [4 r.], Lv, Pv [2 r.]; Murm 142; Mymer1 [292]; Ty zioła warz w wielkieni garnczu FalZioł II 18d; NAprzod rog Ieleni ſkrobany, á potym w wodzie warzony w nowym garnczu/ oną wodą vſta płokane cżęſto poranu zachowawa od boleſci zębow cżłowieka FalZioł V 80, *3a, I 24c, 37d, 70a, 92c (52); Ogien moczą ſwą, karmią w garnczu zagrzewa GlabGad Ev, Ev, E7 [2 r.], G5v; March2 A, Dv [3 r.], D3v; March3 V; RejRozpr G3v; Item dawali pywo ſpywnycze thegoſch pana ſwego zduncze za garncze okrom wyadomoſczi panſkyey LibMal 1546/116, 1546/116; GliczKsiąż A3v [2 r.]; LubPs H2v; Leop Num 11/8, 4.Esdr 8/2, Eccli 21/17, 27/6, Rom 9/21; Gárniec. PAtrz gdy w ten gárniec názbyt/ cżęſto dolewáią/ Y potráwy ſie pſuią/ y nie rychło wráią/ Ale kiedy ſie on ſam/ powoli wyſmáży/ Tedy ſmácżno y zdrowo/ cokolwiek w nim wárzy. RejZwierz 139, 136, 137 [2 r.]; BibRadz Eccle 7/7, Ier 52/19; kazał kilko gárncow nowych przynieść/ ná ktorych ſpiſał pány iáko ktorego zwano/ potym kijem ony gárce potłukł miáſtho żywych panow mowiąc BielKron 326; Szcżedſzy ſie do Cerkwie zázgą wſzytki świece/ dwa gárncá poſtáwiwſzy/ ieden nowy drugi ſtáry: ſtłuką ieden o drugi mowiąc Modlithwy/ áby ſie ták Krześćijáńſki Nowy zákon z Amanem iáko ten nowy gárniec od ſtárego rozpierzchnął/ ále w ſtáry gárniec náſypą źiemie iż by był mocnieyſzy BielKron 463, 50, 80v, [852], 94v [3 r.], 95 [3 r.], 326, 427v; Affingere ollis auriculas, Przipráwić/ Przilepić vſzy ku gárncom. Mącz 127c; Olla, Gárniec á zwłaſzczá miedźiány. Mącz 262d; ollares uvae, Iágody ktore w gárncách bywáyą chowáne. Mącz 262d, 52c, 67c, 262d, 329a, 331b; iż gárniec łatány/ więtſzego ſzánowánia potrzebuie/ niżli nowy á cáły. SienLek 32; Skothowy gnoy Máiowy vſuſz/ á w gárniec na ogień włoż SienLek 93v; niechayże chory ſyędźie nád gárncem a nád párą ſye párzy SienLek 119v, 12v, 13, 39v, 47, 47v (40); RejAp 32, 33v; Widziſz onę niewiáſtę/ co gárcze przedáie GórnDworz T4v, T5, T5v; BielSat C3 [2 r.]; Acż kowalá od kleſzcżow á zduná od gárnczow thrudno odwieść/ bo Zwycżay drugi zakon/ ále y kowal kiedyby go burmiſtrzem wybrano [...] pewnieby y kleſzcżow ſnádnie odbieżał. RejZwierc 268v, 53v [3 r.], 59, 163 [5 r.]; BielSpr 45 [2 r.], 47v; BudBib Ps 57/9[10]; Oczko 16v; KochPs 97; SkarŻyw 121 [2 r.], 226, 329, 354, 480; BielRozm 20 [2 r.]; Calep [728]b; ogniá też z głownią nie nośić/ ále chędogo w gárncu GostGosp 22, 54, 118, 128; ktore tám Bog przeklina/ dla tego/ iż iáko z gárncá záſtárzáła przywárá/ tak niekárność przelewánia krwie/ oney ſie puśćić niechce. PowodPr 67; SkarKaz 160b; CiekPotr 26; SkarKazSej 705b; KlonFlis F3v, G2v [2 r.]; Pomnię iże moy oćiec z gliny gárnce robił. SzarzRyt D3.

garniec czego (7): A mátká Márchołtowá [...] náláłá gárniec czyſtego mleká March2 Dv, Dv, D4; Náwarz prorockim ſynom wielki gárniec káſze. BielKron [852]; Albo weźmi roſpalonego węgla gárniec SienLek 168v; RejAp 28; StryjKron 160.

garniec do czego (2): Pultarius ‒ Garniecz do warzenią kaſzi albo brye. Calep 875a; gárnce do máſłá/ tworzydłá do ſerow [...] w káżdym imieniu v Pana [...] ma to bydź iednáko GostGosp 56.

garniec z czym (1): á poſtáwiwſſy gárniec zmlekyem na ziemię zyadł plácek March2 Dv.

W charakterystycznych połączeniach: garniec czysty, gorący (2), łatany, mały, nowy (37), prożny, stary, stłucony, tłusty, wielki (4), wrzący; garniec tłucze się, zgruchotał się; garncow przegorzenie, przepalenie; do garnca włożyć (włożony) (4), zlać; garniec (garnce) czynić (3), działać, nawarzyć, płokać, (po)tłuc (stłuc) (5), przedawać (4), (wy)robić (3); w garniec dolewać, nagarnąć, (na)kłaść (6), nalać, nasypać (2), wlać (3), włożyć (20); w garncu namoczyć, nawarzyć (2), spalić (napalić, upalić) (13), (u)warzyć (się) (warzony) (16), wrzeć.

Przysłowia: Bo ſie koćieł z gárncem ſwárzy A ſnadziechmy wſſytko ſſárzy RejRozpr D2.

A niewieſz pod pokrywką co ſie w gárncu kurzy RejWiz 141; Bo Herb do złych zwycżáiow/ ná gárncu pokrywká/ W ktorym miáſto Száłwiey/ wre cżáſem Pokrzywkå. RejFig Cc3; Máłoc gdy gárniec widziſz/ iż v ogniá ſtoi/Lecż niewieſz pod pokrywką co ſie tám w nim broi. RejZwierz A4.

Gárniec dobrze wypalony/ lepiey trwa niźli námoczony. March1 A3 [idem] March3 V.

Fraza: »ciepło jako w garncu« (1): Ták pazuchę zowie iż wniey ciepło iáko w gárncu. BudBib I 336d marg.
Wyrażenia: »garniec gliniany« = olla fictilis Mącz; lagena testacea PolAnt; testa Calep [szyk 5 : 1] (6): Leop Eccli 13/3; Iákoż teraz ſzláchetni ſynowie Syońſcy co byli pocżytáni iáko złotho ſzcżyre/ ſą iako gárnce gliniáne/ a iákoby ſpráwá rąk zduńſkich. BudBib Thren 4/2; olla fictilis, Gliniány gárniec. Mącz 262d; Calep 1059b; SkarKazSej 705b [2 r.].

»garniec miedziany« = cucuma Murm, Mymer1, BartBydg, Calep; vas aeneum Murm, BartBydg, Mącz; coculum Mącz, Calep; lebes Mącz; incoctilia (pl) Calep [szyk 6 : 6] (12): Murm 142; Mymer1 29; BartBydg 38; MiechGlab 45; Leop 4.Reg 25/14; Mącz 65a, 186c, 465c; Názbieray rożey [...] á náſuſz onych kłobuczkow w ćieniu/ á kiedy potrzebá náwarz ich w wodźie dżdżowey w gárncu miedźiánym SienLek 64; Incoctilia ‒ Miedzani garniecz ołowem polany. Calep 523a, 210a, 275a.

»garniec polewany« [szyk 5 : 1] (5): głowy maią być ſpalony w garnczu nowym polewanym. FalZioł IV 37d, V 84, 98v; przyſypiſz ktemu mąki czyſtey ięczmienney/ niebárzo wiele/ y wárzyc to w nowym polewánym gárncu SienLek 117v, 62; Oczko 11.

»garniec o trzech nogach« = chytra Mącz, Calep; chytrapus, tripes, tripoda Mącz (3): Tripoda, [...] Trzinóg. [...] Et in certaminibus praemia quondam fuerunt tripodes, Miedziáne gárnce o trzech nogách. Mącz 465c, 52c; Calep 192a.

»uchaty garniec« (1): Ansata olla Vcháty gárniec. Mącz 10d.

»garniec zdunowy« (1): Iż dam im mocz nád niewiernemi [...]/ á iáko gárnce zdunowe ták ie tłuc będą RejAp 33v.

»żelazny garnec« (1): Lebes, cacabus coquinalis, tegel myedzyany, vas aeneum, zalazny garnecz BartBydg 80.

Zestawienie: »garniec iłżecki« (1): kthora pod zamkiem Krákowſkim/ niedáleko lodownice/ gárce Iłżeckie przedawáłá GórnDworz T4.
Szeregi: »garniec, (i, a(l)bo) kocieł(ek) (a. kotlik)« [szyk 6 : 4] (10): MiechGlab 45; RejWiz 167; Dym z nozdrzy iego wychodźi iáko z gárncá ábo kotłá wrzącego [a olla accensa]. BibRadz Iob 41/11; tám krolowi przypráwił w izbie łáźnię [...] do ktorey rozmáitych źioł mocnych w kotliki/ drugie w gárnce nákładł BielKron 403; Mącz 186c; BudBib I 334b marg, 336d marg; Coculum ‒ Miedziani gárniec, kocziełek. Calep 210a, 275a; KochFrag 28.

»garniec, (a, albo) konew« [szyk 2 : 1] (3): gárnyec albo koneẃ tym opływa/ czym yą przeleyeſz, KromRozm I B; Konwie też á gárnce miedźiáne/ y kielle y widły/ y cżáſſe/ y możdżerzyki/ y wſſyſtko nacżynie miedźiáne [Ollas quoque aereas, et trullas et tridentes et scyphos et mortariola et omnia vasa aerea] ktorych vżywáli ná poſludze/ zábráli. Leop 4.Reg 25/14; Mącz 43a.

»garniec albo (i) (insze) naczynie« (3): gdy goſcie iaci maią być tedy noci przed tim bywaią w onych karcżmach abo goſcincach ſtrachy á kołatanie Garczow albo nſzego nacżynia wynoſzenie. MiechGlab *5; GliczKsiąż D6, Mącz 165a. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 3 r., przy innyrn szeregu 1 r.].

»garniec albo zban« [szyk 2 : 1] (3) : bo kłádźiono wſziſtkich tych ýmiioná ktorzy ſie práwowály ná kártkách w gárniec/ albo zban y w ynſze nacżynie/ á czyye ſie ymię naprzod wyyąć tráfiło tego ſtronę naprzod ſądzono. Mącz 85a; Urna imaginis mortui, Gárniec álbo zban w kto rym popioł vmárłych ſpalonych chowano. Mącz 508d, 93d.

W przen (4):

garniec czego (3): RejPs 88v; Moab będźie gárncem vmywánia mego [olla lotionis] á ná Edom porzucę boty moię BibRadz Ps 59/10; y namci ty gárnce mięſá ſmákuią tego mizernego Egiptu omylnego ſwiátá tego. RejAp 28.

Zwrot: »do granca [czyjego] naględac« (1): Abo muſiał nie ták z bliſká ſrogi nieprzyiaciel twoy [...] do gárncá twego náględác. Dziś ledwe iż nie wie co kiedy y v ktorego wárzą/ nie tylko áby nie miał wiedziec inych ſpraw á poſtępkow náſzych. RejZwierc 188.
Przen (1):
Wyrażenie: »garniec pękaty« (1): A gdy ták ſzpetnego [Ezopa] widział/ Stoiąc Zenáſa zopytał: Co to zá gárniec pekáty/ Krotki/ brzucháty/ gárbáty. A záprawdę by nie dychał/ Klocżem bych ij rádniey mnimał BierEz A4.
a. Naczynie używane do celów wojennych jako rodzaj pocisku wybuchowego (13): Gárnce/ ktore ſturm odbijáią/ ták cżynią. Náſypą w gárniec prochu Ruſznicżnego/ potym nákłádą w on gárniec miedzy proch rurek żeláznych krotkich iáko pálec [...]. Potym náſypáć w on gárniec pełno prochu ruſznicżnego miedzy ony rurki BielSpr 74; Gdy ten gárniec będzieſz chćiał ciſnąć ná idące ku ſzturmu/ zápal pierwey ony kóńce knotow BielSpr 74v, 74 [2 r.], 74v [5 r.].
Wyrażenia: »garnce szturmowe« (1): Garnce ſzturmowe. BielSpr 74 marg.
2. Miara pojemności cieczy i ciał sypkich, wywodząca się z glinianego nacżynia gospodarskiego; wielkość, „garnca” zależna była od okresu, miejsca oraz rodzaju towaru; pojemność jego wynosiła prawdopodobnie około 4 litrów; zboża mierzono 2 razy większymi „garncami”; urna Murm, BartBydg; quartarius Murm; chus, congius, vas congiarium Cn (40): Urna. [...] Cżwyertnyá wyrtel albo gárnyec że. 4. quart. Quartarius idem Murm 195; BartBydg 128, 173b; Kwarth w barile/ á 24; garncze/ 4. kwarty w garniecz. KłosAlg G; RejZwierc 194; á to co ná wieczerzy albo ná obiedźie wypije/ dobrze więcey niż gárniec czáſem vczyni Oczko 20; Calep 659b; Máſłá dźieſzká ma bydź kwart 22. albo y gárniec GostGosp 118; Kwartá pićia wſzelákiego/ iáko teráznieyſza Krákowſka po wſzyſtkiey Koronie bydź ma: á cżtery kwarty takie máią czynić gárniec. Gárcy záś tákich w Báréle dwádźieśćiá y cżtery. SarnStat 280, 230.

garniec czego (26): ty rzecży przetłukłſzy grubo: namocż w cżyſtem winie/ iżeby było garniecz wina FalZioł V 76v; ZapWar 1543 nr 2581, 1545 nr 2631; Idem wthurobynye 2 garncza maſla vkradl LibMal 4545/95v, 1553/172v, 173, 173v, 174; gárncá winá z dobrym łoſoſyem ná obiad nie poſleſz/ ledwie s tobą ſłowo przemowi. GroicPorz dd3, C3v; RejFig Cc4; Chus sive Choa, Faská albo naczinie ku czerpániu/ Wiádro/ Też Miárá około dwu gárncu winá mniey albo więcey. Mącz 52c, 8a; SienLek 168v, 173v; RejZwierc 25v, 95, 157v; Wſzák Krolowi do ſtołu ná gárnec Więc winá/ Muſiano ſie zápiſác MycPrz I B; Oczko 20; MWilkHist Ev; A potym z chlebem gárniec mleká ziadſzy/ iábłek z kopę/ á pułtrifuſá gniłek zpázſzy/ [...] pułmiſkom kilkom cżupryny wzmiąwſzy/ kápuście kwáśney potym dorobił/ máło iuż o żábki włoſkie dbał. WerGośc 242; A ma ták wydawác nabiał; od dzieśięći owiec gárniec máſłá/ coby ſtáł zá kopę GostGosp 118, 118 [2 r.]; Beczká piwá ma bydź wſzędźie táka/ która będźie miáłá w ſobie gárncy piwá/ wyzſzéy omienionych śiedmdźieśiąt y dwa. SarnStat 280.

W charakterystycznych połączeniach: garniec gorzałki, masła (45), mleka, muszkatełły, piwa, smalcu, wina (8).

Zestawienie: »poł garnca« = metreta Murm, BartBydg (5): Murm 195; Metreta, dr. quaedam mensura liquidorum, pol garncza BartBydg 90b; SienLek 168; Bá wleyże ty iedno ieleniowi poł gárncá gorzałki w gárdło/ [...] vźrzyſz będzielic długo buiał. RejZwierc 157v; Trzebáby go poczęſtowác Spuł gárncá mu ſmoły podáć. MWilkHist Ev.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): G także: chyba to powiedźiec tŗebá/ ze go PolAcy nieuziwaią na dwoie iako Łącinnicy: ale tilko w iedno: iako tu gárniec JanNKarKoch E4.

Synonimy: 1. kocieł, sagan, tygiel.

Cf GARNEK

HG