[zaloguj się]
[pdf]

KOCIEŁ (113) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N kocieł kotły
G kotła kotłów
A kocieł kotły
I kotł(e)m kotły
L kotle kotl(e)ch

sg N kocieł (29). ◊ G kotła (5). ◊ A kocieł (24). ◊ I kotł(e)m (4). ◊ L kotle (26). ◊ pl N kotły (5). ◊ G kotłów (5); -ów (1), -(o)w (4). ◊ A kotły (12). ◊ I kotły (1). ◊ L kotl(e)ch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Duże naczynie do gotowania lub do mieszania cieczy, najczęściej miedziane; a(h)enum Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; aheneum Murm, Calep, Cn; cucuma, lebes Mącz, Calep, Cn; cacabus BartBydg, Calep; caldar BartBydg; caldarius Calep; aula, ahenea, aheneum coculum, caldarium, cortina, miliarium, scaphium aereum, tepidarium, urceum a. vas aeneum, vas aereum Cn (113): Do kuchniey też trochę poźrzał/ Kotły ſilne tám oglądał. BierEz K4; Murm 142; Mymer1 28v; BartBydg 21, 21h, 49h; FalZioł V 112; MetrKor 59/77; LibLeg 11/97, 183; LibMal 1545/97v, 98, 1546/115 [3 r.]; RejKup f7v; RejWiz 14v, 125v; WyprKr 117v, 119 [3 r.], 119v; á wárzyli [mannę] w kotlech czyniąc też z niey y plácki BibRadz Num 11/8, Zach 14/20, 21; BielKron 323; Cucuma, Kocieł w którym wodę zgrzewáyą Paneẃ. Mącz 70d, 4c, 6b; Roſpuść ſmoły doſtátek/ w kotle/ á w tym mácżay BielSat N2 [idem BielSjem]; RejZwierc 28 [3 r.], 53v; BielSjem 38; BielSpr 73v; BudBib Lev 7/9, I 304h marg; W tym kiedy wodá przeltyga/ mieć w kotle pogotowiu drugą Oczko 27, 10v, 17 [2 r.], 21, 26; á one dwie śieſtrze kazał w koćieł roſpalony ogniem wrzućić. SkarŻyw 125, 152 [2 r.], 311, 408, 553; StryjKron 161; Calep 47a, 144b, 153a, [588]a; GostGosp 88, 114; GostGospSieb +4.

kocieł czego (3): Oczko 21; SkarŻyw 408; Potym go czárownicá w koćieł wrzącéy wody Wrzućiłá między źiołá KochFrag 21.

kocieł pełen czego (2): koćieł wyſoki oleiu pełen záwieśiwſzy [...] wrzucono weń ćiáło SkarŻyw 408, 441.

kocieł z czym (3): BierEz A2v; Cortinate, Mieyſce fárbowánia, gdzie wiele kotłów s fárbą ſtoyi. Mącz 66c, 508d.

W połączeniach szeregowych (5): Dworzánie ſie też kręcą [...] Z gárncy/ s kotły/ z bokłagi/ s koflmi/ y s konwiámi. RejWiz 167; BibRadz Ex 27/3, Ier 52/18; BudBib Ex 38/3; GórnRozm L3v.

W porównaniach (10): Dziwnie ſie tám by w kotle muśi mieſzáć záwżdy RejWiz 71, 164v; Dym z nozdrzy iego wychodźi iáko z gárncá ábo kotłá wrzącego. BibRadz Iob 41/11; GórnDworz H5v; RejZwierc 18v; WerGośc 226. Cf Zwrot.

W charakterystycznych połączeniach: kocieł nagotować, nosić (2), porwać, rozpalić, ukraść (3); w kocieł włożyć, łeb wnurzyć (2), wrzucić (wrzucony) (3); w kotle grzać (się) (2), moknąć, rozpuścić (3), skuść, smażony, (u)warzyć (nawarzyć) (6); kocieł nakryty, pomniejszy, rozpalony, wielki (4), wysoki; kocieł (pełen) oleju (2), wody (2), smoły; kocieł z farbą, z ukropem, z wodą; deka na kocieł.

Przysłowie: Bo ſie koćieł z gárncem ſwárzy RejRozpr D2.
Zwrot: »(jako) w kotle wrzeć; kocieł wre, wrzący« ‒ olla acccnsa PolAnt [szyk zmienny] (5; 1 : 2): kiedy kotły wráią/ Wielkie rożny przypráwiáią BierEz K4; LudWieś A4 [2 r.]; RejWiz 151; BibRadz Iob 41/11; á co wełbie iáko w kotle wrzáło/ tho ſie ſnádnie wnet vſpokoić [...] może. RejZwierc 88v, 100; SkarŻyw 553.
Wyrażenie:»kocieł miedziany« (2): Iſch Kocziel myedziani v Zida nyewye yako wezwanego vkradl LibMal 1549/150; KochFrag 28.
Szeregi: »kocieł, (a(l)bo, i) garniec; kocieł z garncem« [szyk 5 : 2] (5; 2): iż [...] krolowię [!] poimani [...] muſili kothły y garnce miedziane v niego do kuchnie noſić MiechGlab 45; RejRozpr D2; Iákie towarzyſtwo ma koćieł z gárnćem [!] gliniánym [Quid communicabit cacabus ad ollam] Leop Eccli 13/3; Mącz 186c; BudBib I 334b marg, 336d marg; Calep 275a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»kocieł i miednica« (1): Pod podobieńſthwem thych kotłow y miednic/ dawa znáć iż ći będą poświęceni Pánu BibRadz I 478d marg.

»panew i kocieł« (1): Krol [...] roſkazał panwie y kotły [sartagines et ollas Vulg] rozpalić BudBib 2.Mach 7/3.

W przen (4): mowi Pan Bog/ zábići wáſſy ktoreśćie położyli w pośrzod miáſtá tego/ ći ſą mięſem/ á to [miasto] ieſt kotłem Leop Ez 11/7, Ez 11 arg, 3.
Wyrażenie: »kocieł miedziany« (1): Iudá Krol moy/ Moáb Koćieł miedziány nádzieje moiey [lebes spei meae]. Leop Ps 107/10.
a. Wizerunek herbu (2): Ceſarz mu dárował herb Orlicę cżarną/ á koćieł od thego cżáſu ſtráćili/ kthory zá herb noſiły Kſiążęthá Cżeſkie BielKron 324, 323.
b. Olbrzymi zbiornik na wodę (około 5 m średnicy), ustawiony na dziedzińcu świątyni jerozolimskiej, zwany morzem; mare Vulg, PolAnt (12): Leop 3.Reg 7/24; Ale Koćieł był dla tego iżby ſię w nim Kápłani vmywáli. BibRadz 2.Par 4/6, 2.Par 4 arg, 2, 3 [2 r.], 4, Ier 52/20; Zá iego cżáſow nápráwione ſą nacżynia w ktorych wodá bywáłá/ á pocżynione ſą z miedźi iáko on koćieł wielki. BudBib Eccli 50/3.

kocieł na co (1): Leop 3.Reg 7/23 cf Szereg.

W charakterystycznym połączeniu: kocieł wielki (4).

Wyrażenie: »kocieł miedziany« (1): Połamáli [...] koćieł wielky miedziány [mare aerum] BibRadz Ier 52/17.
Szereg: »morze albo kocieł« (1): Vcżynił też Morze (álbo koćieł ná vmywánie) lane [mare fusiſe] Leop 3.Reg 7/23.
2. [Perkusyjny instrument muzyczny w postaci miedzianego, półkolistego rezonatora i skórzanej membrany: Koćiel/ Ahenum, Item, Tympanum aeneum. koćielek/dimin Volck Hhh4.]

Synonimy: 1. garniec, panew, sagan, tygiel; b. morze.

AŻ