[zaloguj się]
[pdf]

BRONIĆ SIĘ (320) vb impf

sie (238), się (82).

W inf: brón- (17), bron- (13); brón- PudłFr; bron- MurzNT, KochDz, KochAp; brón-: bron- Mącz (5 : 1), OrzJan (1 : I), SarnStat (10 : 8); w pozostałych formach: brón- (10), bron- (4); brón- Mącz, BiałKat, PudłFr (2); bron- GórnTroas; brón- : bron- OrzJan (2 : 1), SarnStat (4 : 2).

Fleksja
inf brónić się
indicativus
praes
sg pl
1 brónię się brónimy się
3 bróni się brónią się
praet
sg pl
1 m bróniłem się m pers bróniliśmy się
3 m brónił się m pers brónili się
f bróniła się m an
n bróniło się subst bróniły się
fut
sg pl
1 m brónić się będę, będę się brónił m pers brónić się będziemy, brónić się będziem, będziem się brónić
3 m będzie się brónił m pers
imperativus
sg pl
1 br(o)ńmy się
2 br(o)ń się
3 niech się bróni niech się brónią
conditionalis
sg pl
1 m m pers byśmy się brónili, bychmy się brónili
2 m m pers byście się brónili
3 m by się brónił m pers by się brónili
n by się bróniło subst

inf brónić się (138). ◊ praes 1 sg brónię się (1). ◊ 3 sg bróni się (26). ◊ 1 pl brónimy się (1). ◊ 3 pl brónią się (15). ◊ praet 1 sg m bróniłem się (1). ◊ 3 sg m brónił się (28). f bróniła się (3). n bróniło się (2). ◊ 1 pl m pers bróniliśmy się (3). ◊ 3 pl m pers brónili się (37). subst bróniły się (2). ◊ fut 1 sg m brónić się będę (2) LibMal, RejJóz, będę się brónił (2) OrzRozm, StryjKron. ◊ 3 sg m będzie się brónił (1). ◊ 1 pl m pers brónić się będziemy (1), brónić się będziem (1), będziem się brónić (1); brónić się będziemy Diar, brónić się będziem : będziem się brónić BielKron (1 : 1). ◊ imp 2 sg br(o)ń się (4). ◊ 3 sg niech się bróni (1). ◊ 1 pl br(o)ńmy się (1). ◊ 3 pl niech się brónią (1). ◊ con 3 sg m by się brónił (9). n by się bróniło (2). ◊ 1 pl m pers byśmy się brónili (4) Leop, BielKron, ModrzBaz, ArtKanc, bychmy się brónili (2) RejPos, RejZwierc. ◊ 2 pl m pers byście się brónili (1). ◊ 3 pl m pers by się brónili (4). ◊ part praes act bróniąc się (26).

Sł stp s. v. bronić, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Odpierać atak; arma capere, armis resistere, se defendere, tueri Mącz; defensitare Calep; defendere, prohibere, se defensare Cn (224): BierEz R3v; OpecŻyw 106v; DZika koza ieſth zwierze barzo boiazne ktora ſie bronić nieumie telko vciekaiącz, telko tho iey obrona chypkoſć nog á lekkoſć członkow FalZioł IV 9b, 17b; BielŻyw 78 [2 r.]; GlabGad E6; MiechGlab 8, 12; RejRozpr F3v, I4v; RejJóz L5; HistAl I2v; Diar 35, 67, 77, 78; GroicPorz mm2; Leop Iudic 9/51, *A3v; UstPraw D4 [3 r.]; nie Rycerſka rzecż/ bić ktoby vciekał. Ale gdy ſie kto broni/ tego biy kto może RejZwierz 40v, 110v; ktorzy rádzili áby ſie Krol obozem zákrył á w oboźie ſie bronił. BielKron 307, 104, 113, 116v, 117, 146v (46); Victo superest ut tueri possit, Zwyćiężonemu nie ynſzego niezoſtawa yedno áby ſie vmiał brónić. Mącz 43lc, 34d, 397b; Prot A3v; GórnDworz O7v, Y7v; HistRzym 80v, 103v; RejPos A5; BiałKat d4v; RejZwierc 153, 248; Kthoby chćiał z Obozu ſie bronić/ trzebá drugie woyſko mieć bliſko ſiebie álbo dwie BielSpr 69v, 39, 42v, 49v, 55 [2 r.], 64, 66v; MycPrz I B, B2; CzechRozm 233v [3 r.], 242 [2 r.], 242v; ModrzBaz 63, 78v; KochOdpr D3; krolowie Chánáneyſcy/ zbieráli ſię wkupę zwoyſki ſwemi/ chcąc ſię bronić. SkarŻyw 503, 519; Kieiſtut z koniá wybity pieſzo ſię broni. StryjKron 442, 270, 315 [2 r.], 427 (12); KochSz A4v; PudłFr 45; Defensito ‒ Vſtawicznie ſzie bronie. Calep 295a; OrzJan 56, 79, 95, 122, 135; SarnStat 610 [2 r.], 934; SkarKazSej 664a, 683a; Bo y práwem piſánym Solon to ochronił: Każe zábić złodźieiá/ ieſliby ſię bronił. KlonWor 42.

bronić się kogo, czego (1): iego Kro. M. y ſzwich krziwd ynſich ſzye y poddanich ſſwoych od krziwdi bronycz vmye. LibLeg 11/139v.

bronić się od kogo, czego (6): my ssyą nyechczyal dacz wssyącz wgayv moyem y bronyl my ssyą od wssyączya wskodach moych ZapWar 1528 nr 2535; Wiele tedy praw ſpiſano/ y ſądow vſtáwiono/ ábyſmy ſię nimi od náſzych obywátelow ábo ſąśiádow domá bronili. ModrzBaz 101v, 70v. Cf »bronić się od nieprzyjacioł«.

bronić się komu, czemu (62): ZapWar 1517 nr 2196; Mili panowie ſędźie/ tzoſmy kolwiek vcżinili: vćiniliſmy broniątz ſie gwáłtowi ForCnR Ev; FalZioł IV 3c; LibMal 1545/103; GliczKsiąż C; Wſſák ſie yuż ſprzećiwnikom bronić nye vmyemy. LubPs Mv; GroicPorz q4, r [2 r.]; OrzRozm S3; BielKron 117 [2 r.], 124v, 126, 191v, 214 (19); RejZwierc 163; BielSpr 69v, c; MycPrz I C; CzechRozm 230v, 231v, 232v, 233v, 238 (7); SkarŻyw 570, 573; StryjKron 315; GórnTroas 52; KochAp 13; Luter ſtąd dowodził/ że ſię Chrześćijánie Turkom bronić nie máią/ áni przećiwko nim walczyć. WujNT 23. Cf »bronić się nieprzyjacielowi«, »bronić się i odpierać [komu]«.

bronić się czym (30): BierEz L; FalZioł IV 3c; cżłowiek ma ręcze ktorymi ſie broni przeto kopyt nie potrzebuie GlabGad F3v; Wuhrowie łukiem ſie bronią. MiechGlab nlb 29; WróbŻołt 118; GroicPorz r [2 r.]; Liſymáchus wźiąwſſy kſobie około trzech tyſięcy zbroynych niecnothliwych ludźi/ iął ſie bronić mocną ręką Leop 2.Mach 4/40; BibRadz Apoc 9/17, Is 59/16; BielKron 214, 397, 454; Defendere se manu, Brónić ſie ręką. Mącz 80a, 16c; MycPrz I B2v; CzechRozm 233v [2 r.], 238, x3; ModrzBaz 101v, 126; StryjKron 562; KochDz 108; ták ſye mocą brónić/ Iáko y fortélmi chciéć ręki fye iéy ſchrónić. PudłFr 5; Scutatus – Ten ktori ſie tarczą broni, paweznik. Calep 958b; SarnStat 131. Cf »bronić się strzelbą«.

bronić się za czym (2): Trzebá go iáko Smoká/ ſzefelinem łomić/ A pilno s poczćiwośći/ zá tarcżą ſie bronić. RejZwierz 114; my tylko miecżmi broniliſmy ſie zá płaſzcżmi. BielKron 454.

W charakterystycznych połączeniach: bronić się kordem, łukiem, mocą (3), ramieniem, ręką (2); bronić się długo (5), dobrze (13), duże (3), mężnie (17), mocnie (5), mocno (2), pieszki, pieszo, śmiełe.

Zwroty: »bronić się do gardła, gardł« (3): [Głogowianie] rzekli ſie bronić do gardł ſwoich. BielKron 35lv, 130, [3322].

»bronić się od nieprzyjacioł« (3): WróbŻołt 118; a ony panowie tich zyem miely sye od tich swoych nieprzyacziol ſpolem bronycz sye LibLeg 11/55; Defenso (frequentativum) Vſtáwicznie brónić ſie od nieprziyaciół. Mącz 80a.

»bronić się nieprzyjacielowi, nieprzyjaciołom« [szyk zmienny] (15): BielKron 31, 209v, 231v, 249, 258 (7); nieprzyiacielowi lepiey záwżdy w cżás z dáleká ſie bronić/ niż go bliſko do brony puśćić. RejZwierc 76v, 247; MycPrz I C, II Av, B2; CzechRozm 240v; SkarŻyw 482; ActReg 40.

»bronić się strzelbą« (3): BielKron 406v, 460; gdy ſie Niemcy ruſniczną ſtrzelbą ieſzcze Litwie nieprzywykłą mężnie bronili StryjKron 410.

Szeregi: »bronić się i odpierać [komu]«: Poczynał iednák mężnie broniąc ſię/ y odpieráiąc Ruſakom/ y Wę- grom Boleſław Chudziec z máłą drużyną fwoich StryjKron 220.

»bronić się i ratować«: żeby więc dla támtéy źiemie/ nie záwżdy wſzyſtká Rzeczpoſpolita byłá turbowána y vćiążona: ále ſámá też przez ſie w mnieyſzych przypadkách y niebeſpieczeńſtwách/ mogłá ſie bronić y rátowáć. SarnStat 1204.

2. Odpierać zarzuty, usprawiedliwiać się, tłumaczyć się; se defendere Mącz (71): RejKup aa2; MurzNT Luc 6/30 marg; prawdá iednego Powſzechnego Kośćiołá Rzymſkiego ſámá ſie broni. WujJud kt, 1; CzechRozm 233v; SkarJedn 359; Bo táki káżdy będąc pozwány/ doſyć mowi y doſtátecznie ſię broni/ kiedy ſię wyznawa być Kátholikiem WujNT 248.

bronić się od czego (2): A cżymże ſie ty maſz bronić od tych wymyſłow y potwarzy ſwoich? RejPos 336; Ieſli to ieſt Chriſtus/ niech ſię broni ode wſzech zelżywośći. WujNT 184.

bronić się komu (3): Niech żaden zaſługámi ſye ſwemi tobie Krolu nie broni OrzRozm C4v; ábychmy [...] bronili ſie cżártowi ſproſnemu tymi ſłowy: Iż nikomuchmy nie powinni chwały/ iedno Pánu ſwoiemu RejPos 72v; SkarJedn 170.

bronić się kim, czym (31): HistJóz D3; Iż zawzdy ieſt przy prawdzie pan Bog ſprawiedliwy Ia ſie tą bronić będę poki mi iey ſtanie RejJóz G2v; RejKup aa3; OrzRozm C4v; GrzegRóżn C3; Prot C2; SarnUzn F; RejPos 72v, 206v, 253, 336; cżytamy/ iáko śię Abráámem broniło/ ono wyrodne pothomſtwo iego GrzegŚm 41; RejZwierc 153; A żadne wolnośći/ nie máią być ták wielce ważone/ áby kto broniąc ſię nimi miał karánia vchodźić ModrzBaz 70; SkarŻyw 56; CzechEp 101, 131, 252; NiemObr 54; ZapKościer 49; Wſzyſcy ſię wolnośćią śláchecką bronią SkarKazSej 659a. Cf Zwroty, Szereg.

W charakterystycznych połączeniach: bronić się czartowi, dostatecznie, sprawiedliwością, wolnością szlachecką; bronić się od wymysłow i potwarzy, od zelżywości.

Zwroty: »bronić się pismem« [szyk zmienny] (3): KromRozm I M3v; Diar 54; Papieżnicy poſpolićie mowią/ iż kácerze/ piſmem ſię bronią. NiemObr 80.

»bronić się prawem« [szyk zmienny] (6): RejZwierc 225; ktorym ſię ty práwem bronić możeſz/ ktorymby tobie dozwolono złoty łáńcuch/ ádámáſzek/ ákſámit álbo złotogłow nośić? ModrzBaz 50v; CzechEp 33; PudłFr 46; WujNT Bbbbbb 2v, 22 marg.

Szereg: »bronić się i szczycić [czym]«: Broniąc ſię i ſzcżycąc w tey mierze rácyámi/ ktore ſię I. M. y nagruntownieyſze y naſłuſznieyſze być zdádzą. CzechEp 7.
a. praw. Usprawiedliwiać się, zasłaniać, tłumaczyć się, w sądzie (31): ZapWar 1507 nr 1986; ieſliby ſye im theż przydáło Sądownym poſtępkiem Spráwiedliwoſći dochodźić/ álbo ſye ſądownie bronić GroicPorz C2v, Cv, x4v; Vetustate possessionis se defendunt. Dawnością ſie dzierżenia brónią. Mącz 491a; GórnRozm H4; SarnStat 275.

bronić się komu (1): tam iuż oné dźieći ſwoim aduerſarzóm nie będą ſie móc bronić dawnośćią/ álbo milczeniém ták wiele lat/ w których nie byli ſądzeni SarnStat 779.

bronić się czym (23): tam gdzie oicza za zivota zapozwą tedi ſie bronicz liati ktorych bi niemieli niebędą mocz. ComCrac 16; GroicPorz C; tákowy czás wźięty nic nie ma dawnośćią ſzkodźić: którą dawnośćią przerzeczony poymány nie będźie ſie mógł brónić. SarnStat 504, 157, 240, 277, 359, 419 [2 r.] (18). Cf »bronić się prawem«.

W charakterystycznych połączeniach: bronić się sądownie; bronić się dawnością (4), kwity (3), listy, niezastaniem (2), szlachectwem.

Zwroty: »bronić się prawem« (3): GroicPorz f3v, nn2; tedy ſie tákowa wieś niemoże iuż bronić práwem Niemieckim/ iedno tákim iákiego vżywáią. UstPraw G2v.

»w prawie [ = przed sądem] bronić się«: ODporna ſtroná záklęta/ może ſye w Práwie bronić/ ále pozywáć y ſwey krzywdy dochodzić niemoże GroicPorz f3v.

3. Opierać się, stawiać opór (25): Nie w wodź nas w żadną pokuſę/ ále potwirdź káżdą duſzę/ byſmy ſię mocnie bronili/ według słowá twego żyli ArtKanc M19v.

bronić się kogo, czego (3): LibLeg 6/192; A kthoreby [pisklę] ſie patrzenia broniło/ ocży odwraczaiącz. Tedy ie [orzeł] z gniazda wyrzuca iako nie godne rodu ſwego. FalZioł IV 17b; RejZwierc 194.

bronić się od czego czym (3): [św. Hieronim] ſamym ſię wyznánim ſtolice Rzymſkiey ćieſzył y od kácerſtwá bronił SkarJedn 110, 31, D5v.

bronić się komu, czemu (14): SienLek 54v, 136v, 139; GórnDworz Mm3; Piękna náuká/ iako ſie ſpráwowáć mamy a iáko ſie bronić Cżártowi ſproſnemu RejPos 203 marg, 69v, 73, 328; Iáko ſie niefortunie bronić. RejZwierc 153 marg, 224v, Aaa4 rej; CzechEp 121; Więc ſię bronić ſmyſłowi/ Mdła náturá/ nie może GrabowSet G3, B3. Cf Szereg.

bronić się przeciw(ko) komu, czemu (3): Y krol Ezechiaſz śmie mowić/ broniąc ſię przećiw Páńſkiemu pogrożeniu SkarKaz 350b. Cf bronić się przeciw(ko) komu, czemu czym.

bronić się przeciw(ko) komu, czemu czym (2): ktorym, [Sakramentom] dufáć maſz/ á iemi ſie bronić/ przećiwko wſzytkim grzechom y pokuſam twoim. KarnNap E3; ktorzy miedzy wámi/ álbo cżytáć nie vmieią/ álbo rozumieć tych rzecży nie mogą/ niech ſię oną Węglarzową wiárą/ przećiw káżdemu kácerzowi bronią ReszPrz 34.

W charakterystycznych połączeniach: bronić się czartowi (2), niefortunie (2), pokusam, szatanowi; bronić się od kacerstwa (3), od odszczepieństwa.

Szereg: »sprzeciwić się a bronić [czemu]«: A iáko ſye Człowiek/ ſzkodliwym żądzam ćieleſnym ſprzećiwić á bronić ma dla Zdrowia. SienLek 1.

Synonimy: 1. odpierać, ratować się; 2. szczycić się.

Formacje pochodne: obronić się, zbronić się; obraniać się, wyzbraniać się, wzbraniać się, zabraniać się, zbraniać się.

Cf BRONIĄCY SIĘ, BRONIENIE SIĘ

TZ