Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODPIECZĘTOWANY

Następne hasło: (ODPIERAJĄCY) »

ODPIERAĆ (63) vb impf

odpierać (58), odpirać (5); odpirać KromRozm II, KromRozm III, LeszczRzecz; odpierać : odpirać BielKom (1:1), BielKron (20:1).

o oraz a jasne. ◊ W inf -é- SarnStat (3), -e- (1) Mącz. ◊ W pozostałych formach -e- (6) OpecŻyw, Mącz (5), -é- (2) OrzJan, SarnStat.

Fleksja

indicativus
inf	odpierać
praes
	sg	pl
1	odpieråm
3	odpira	odpierają

praet
	sg		pl
3	m	odpieråł	m pers	odpierali
3	f	odpierała	m an	odpierali

fut
	sg
3	m	będzie odpieråł

imperativus
	pl
2	odpierajcie

conditionalis
	sg		pl
1	f	bych odpierała	m an
3	m	by odpieråł	m pers	by odpierali
3	f	by odpierała	m an

impersonalis
praet		odpieråno
participia
part praes act		odpierając

inf odpierać (14). ◊ praes 1 sg odpieråm (4). ◊ 3 sg odpira (1). ◊ 3 pl odpierają (1). ◊ praet 3 sg m odpieråł (17). f odpierała (2). ◊ 3 pl m pers odpierali (11). m an [cum N pl: psi] odpierali (1). ◊ fut 3 sg m będzie odpieråł (1). ◊ imp 2 pl odpierajcie (1). ◊ con 1 sg f bych odpierała (1). ◊ 3 sg m by odpieråł (2). [f by odpierała.] ◊ 3 pl m pers by odpierali (3). ◊ impers praet odpieråno (1). ◊ part praes act odpierając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Bronić się przed napaścią, zmuszać do odwrotu (41)
- Przen: Walczyć z pokusami (3)
2. Przeciwstawiać się, sprzeciwiać się (21)
- a. Być odmiennego zdania (17)
  - α. W polemikach: zbijać czyjeś twierdzenie (11)
  - β. W sądzie: zaprzeczać zarzutom (5)
- b. Przeciwdziałać (1)
3. [Powstrzymywać, stanowić przeszkodę]
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Bronić się przed napaścią, zmuszać do odwrotu; defendere, excipere, impugnare, rebellare Mącz; repellere JanStat; reprimere, repugnare, resistere, restare Cn (41): Rebello, Przeciwiam ſie. Odpieram. Mącz 24b, 330b.

odpierać czego a. czemu (1): SarnStat 624 cf »gwałtu gwałtem odpierać«.

odpierać komu (28): Oná záſię wzyąwſzy ſpráwę Rycerſką ná ſię/ odpieráłá Gállenuſowi y Klaudyuſowi Ceſárzom BielKron 153v, 118, 169v, 314v, 358; BielSat G2v; StryjKron 220, 295, 497; A day zgodę y miłość miedzy Chrześćiány: Aby ſie wżdy nád námi kiedy zmiłowáli/ A tym ſrogim poháńcom ſpolnie odpieráli. BielSen 16; zwyćięztwo pewné [nad Turkiem] pánowie mamy/ nie woyſku iego odpiéráiąc/ ále zgołá/ wręcz ſie z nim potykáiąc. OrzJan 58. Cf »mężnie odpierać«, »mocą odpierać«, »nieprzyjacielowi odpierać«.

odpierać czym (9): Fiedko máiąc pomoc od Wołochow y Tátárow/ chciał Iágełowi Krolowi Polſkiemu Stryiowi woyną odpieráć StryjKron 497. Cf »gwałt gwałtem odpierać«, »mocą odpierać«, »nieprzyjacielowi odpierać«.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze odpierać (5): przeważnie, spolnie (społu) (2), śmiele, zgodnie, z nienagła; cesarzom odpierać, krolowi (3), poganom (pohańcom) (2), wojsku; piersiami swymi odpierać, strzelbą, wojną.

Zwroty: »gwałt (a. gwałtu) gwałtem odpierać« = vim vi defendere Mącz; vim vi repellere JanStat (2): Mącz 499b; áby nápotym káżdému wolno było gwałtu gwałtem odpiéráć SarnStat 624.

»mężnie odpierać« [w tym komu (2)] = fortissime impugnare a. rebellare Mącz (5): Pśi to rádzi vcżynili/ Wilki od trzody gonili: Y mężnie im odpieráli BierEz F2; Mącz 24b, 330b; StryjKron 280, 477.

»(moc) mocą, mocnie odpierać« [w tym: komu (3)] (4:3): LeszczRzecz A3; BielKron 123v, 178v, 405v; wſzyſtki pomocne vffy ná lewą ſtronę maſz obroćić/ á moc mocą odpieráć BielSpr 20v, b2; StryjKron 447.

»nieprzyjacielowi, nieprzyjaciela odpierać« [w tym: czym (2)] = hostium impetum excipere Mącz (12:1): KromRozm III G; LeszczRzecz A3; Z drugiey ſtrony Máchometani rzućili ſie ná náſze nawy gdźie był przełożonym Ian Sárranus/ ktory [...] dobrze nieprzyiaćielom odpierał ſtrzelbą puſzkárſką. BielKron 460, 321v, 364, 364v; Mącz 248b; Poki náſzy Polacy tych Włochow nie ználi/ Poty Nieprzyiaćielom dobrze odpieráli. BielSat B3; BielSpr b2,42v; BiałKaz L3v; StryjKron 335; BielRozm 12.

Przen: Walczyć z pokusami [komu, czemu] (3): [Plotinus] tilko o boſkich rzeczach rozmyſlał aby wſzem żądzam tego ſwiata odpierał BielŻyw 95; Bo mię ociec miły vpominał/ [...] Bych náukę iego pámiętáłá/ A pokuſam ſtale odpieráłá BielKom Gv; Bo kto złą myſl vmie vchodzić/ cięſzkim grzechom odpirá. BielKron 81v.

2. Przeciwstawiać się, sprzeciwiać się; refutare Calag, Cn; disputare PolAnt; propulsare Modrz; impugnare, opponere JanStat; resistere Cn (21):

odpierać komu (2): RejKup q4v; Zaden tego nie wyſłowi/ Iáko ten ſwiát ludzi łowi. Tylko mu ſamá odpiram/ Bowiem ſnim cżęſto zádzieram. BielKom D6v.

odpierać czemu (1): mieſzcżanie Attenſci ſobie vradzili aby Ipocraſa za boga cżcili, to on poznawſzy temu odpierał BielŻyw 68.

a. Być odmiennego zdania (17): Rákuſzánie y inni rádzili/ áby ſie ná inną ſtronę przepráwili Dunáiá do Peſztu/ [...] thylko ſam Rokendorf odpierał BielKron 312v.

α. W polemikach: zbijać czyjeś twierdzenie (11): Luter powiedzyał y chciał tego dowiesc/ gdzye nie raz Koncilium zbłądziło/ Ekkius odpierał BielKron 197; Calag 568b.

odpierać komu (6): yáko Alexánder y Athánálius biſkupi Alexándryńſcy Ariuſowi odpiráyąc wykłádáli.KromRozm II 7q4v; BielKron 155, 167v, 203v, 209v; BudNT Act 9/29.

odpierać przeciw komu, przeciw czemu (3): natym gadániu byli z ſtrony Rzymſkiey/ Ekkius/ Faber/ [...] Biſkupi też ſwoie poſły ktemu poſłáli/ przećiw im odpieráli Ekolámpádius/ Károloſtádius/ y drudzy. BielKron 204v; BielSpr 38v; BudNT Act 9/29.

odpierać czym (2): Pán miły Iezus/ anij przál bytz ſie ſynem bożym/ ani téż wyznáwál/ ale ſwiętym piſme^m odpierál mowiątz. OpecŻyw 37v; BielKron 167v.

β. W sądzie: zaprzeczać zarzutom; rationem reddere Vulg (5): Biſkupá pytano ktorym práwem dzierży tho imienie. Powiedział iż kupił v nieboſzcżyká Piotrawiná. Ale ſtroná odpieráłá. BielKron 348v; SarnStat 756.

odpierać komu (2): Którému to Dominikowi/ gdy świádki wedle zwyczáiu do ſądu w wodzono/ zániechał odpiéráć SarnStat 578 [idem] 688.

Z połączeniem przytoczenia ze zdaniem dopełnieniowym (1): A Páweł odpierał; żem áni przećiw zakonowi Zydowſkiemu/ áni przećiw kośćiołowi/ áni przećiw Ceſárzowi nic nie wyſtąpił. WujNT Act 25/8.

b. Przeciwdziałać (1):

Zwrot: »odpierać krzywdę« (1): Są ktorzi ſię z ſtrony tego zdádzą być ſpráwiedłiwi [!]/ że nikomu krzywdy niecżynią/ ále ći ſámi nieodpieráią/ choćby mogli/ od drugich zádáney krzywdy ModrzBaz 57v.

3. [Powstrzymywać, stanowić przeszkodę [co]: tám muśi być grobla dobra y wielka vcżyniona ktoraby wodę odpieráłá. Cresc 1571 148.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Impedo – Odpieram. Calep 510a.

Synonimy: 1. bronić się, odbijać, odganiać; 2. przeciwiać się, przeciwić się, sprzeciwiać się.

Formacje współrdzenne cf 1. PRZEĆ.

Cſ ODPIERANIE, ODPIRAJĄCY