Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CAŁKOWITY

Następne hasło: CAŁOJEDWABNY »

CAŁO (74) av

a oraz o jasne.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Zupełnie, kompletnie, bez wyjątku, bez reszty, nieczęściowo (10)
2. W całości, bez uszkodzenia, bez uszczerbku, w stanie nienaruszonym (63)
- a. Zdrowo, zachowując życie; bezpiecznie (29)
3. W stanie nie złożonym z części, z kawałków (1)

1. Zupełnie, kompletnie, bez wyjątku, bez reszty, nieczęściowo; omnino Mącz; ex asse, in assem, integre, penitus, plene, (ad) plenum, in solidum, ex toto Cn (10): Mych my tez ż ſobą zboża przywiezli niemało A chociachmy nie wſzytci/ przyechali cżało (did) Iákob wita ſiny a dowiaduie ſie o ſzoſtego (‒) RejJóz N3v; Mącz 263d; Proſząc moy ſwięty mężu/ pocżekay mie máło/ Zebych ſwoie rodzice/ pożegnał wżdy cáło. HistHel C4v; Potym pánom ktoremu co przynależáło/ Z ołtarzá oddawano/ ich nośidłá cáło. StryjWjaz C2v; Y o tym nic nie wętṕcie chociaż máłe ciáło/ Bo wſzytki cne poſtępki záſtániecie cáło. PaprPan L4v; ActReg 47; Tá [modlitwa] ſię cáło we wtorym rozdźieleniu/ ná kárćie 91. położyłá. LatHar 636, 8; Iáko mię nád oycżyżnę [!] mą ná to ſtawáło/ W cżym mi káżdy da wiárę doſtátecżną cáło. CzahTr B4v.

Wyrażenie: »cało palony« (1): LatHar 508 cf »zupełnie i cało«.

Szereg: »zupełnie i cało« (1) : A ták w tym nabożeńſtwie záraz wyráziſz y odpráwiſz duchownie/ troiákie ono Zydowſkie ofiáry: to ieſt naprzod zá grzechy oddáne/ [...] á nákoniec zupełnie y cáło ná cżeść y chwałę Bogá wſzechmogącego/ palone. LatHar 508.

2. W całości, bez uszkodzenia, bez uszczerbku, w stanie nienaruszonym; sarte Mącz, Cn; sarcte Mącz (63): O figi táko roſkazał: Aby ie iego ſłudze dano/ [...] Iżeby ie v śiebie miał/ A pánu by ie cáło ſchował BierEz A2; DiarDop 110; iednego cżáſu vpádła mu ſzklenicá z ręki gdy mu nioſł pić/ kthorą záſię cáło wźiął z źiemie y z pićim. BielKron 323v; Mącz 368b; OrzQuin Vv; Kośćioł cáło trzyma co wziął w poſagu od ſwego mężá. SkarJedn 27; To ieſt wielka nie vczćiwość ćiáłá Bożego: Poniewaſz oſobá chlebá trwáć ták długo cáło/ bez zprochnięnia/ ábo zápſowánia nie może. SkarJedn 345; dadzą mnie powrozów/ gdy proſzę/ Bo pięknie wyſuſzywſzy cáło ie odnoſzę KochFr 94, 68; Niechay nieſchodźi cáło Coć ſye do rąk doſtáło KochPieś 16; Wierzymy iż náſze ćiáło/ ná ſąd wſtánie záſię cáło ArtKanc M11; GórnTroas 58; roſkázuiemy/ áby rzeczy wźięté były cáło wróconé. SarnStat 918, 80.

Zwroty: »cało oddać« [szyk zmienny] (5): ábyſmy poczćiwość Przodków náſzych/ ták Swiecką iáko y Duchowną/ iákoſmy z rąk do rąk wźięli/ tákiéż Potomkom náſzym cáło oddáli OrzQuin Hv, G4v; O wagę ſie nie ſtáray/ odda wſzyſtko cáło BielSat Cv [idem] BielRozm 16; SkarŻyw 50; ActReg 170.

»cało (za-, do-)chować, zachowany« (4 : 1): DiarDop 110; A ieſliże to nam Krol pokaże/ że on [...] wſzythko nam ziśćił/ wſzythkie Prywileie cáło nam chowáiąc: ná tym przeſtáć muśimy OrzRozm E4; a resmobiles ich ktore maią wmiescie aby im były cało zachowane. ActReg 58; GórnRozm I3v; Przyległé Thebam páńſtwá Achilles zwoiował Wſzytkié/ nikt miáſtá ſwégo cáło nie záchował. GórnTroas 20.

»cało zosta(wa)ć (się)« [szyk zmienny] (7): GlabGad B4v; OrzRozm F4v; ModrzBaz 133v; A P. Bog cudo vcżynić racżył: iſz ſię ſklenicá ná kámieniu nie ſłukła/ y ták cáło w niey zoſtał oley iáko był. SkarŻyw 252; CzechEp 142; iż żywot y zebránie ludzkie/ iáko bez iáſnośći/ ták beż [!] ſpráwiedliwośći/ zoſtáć ſie cáło nie może. PowodPr 63; Tobie Pánie ſpráwiedliwość/ á nam poháńbienie twarzy náſzey: niech twoie cáło zoſtáie/ á náſze niech ginie. SkarKaz 244b.

»zostawić cało« [szyk zmienny] (2): Diar 69; Tytus kthory kośćiołá nie mogł obronić/ ledwo tho v rycerſtwá vproſił/ áby kilko wież cáło zoſtáwili BielKron 266.

a. Zdrowo, zachowując życie; bezpiecznie (29): Wilk ſie z iego żądania ſmiał/ A ſwe zęby vkazował: Rzekąc/ áza maſz w tym máło/ Ześ wyiął kárk z gárdłá cáło. BierEz K4v; OrzRozm P2v; iż fortunni tho ludzye będą/ ieſli ty cżáſy cáło przetrwáią. BielKron 424v, 17, 54; y z wielką ſławą Narodu Polſkiégo z Moſkwy cáło wyiecháli. OrzQuin R2, R2v; PaprPan V2v; KOmu ſto fráſzek zda ſię przeczysć máło/ Ten śiłá złégo wytrwáć może cáło. KochFr 39; KochPam 83; Ták rozumieiąc/ że żadnym ſpoſobem/ póki wy cáło ſtoićie/ tego co mocą ośiadł/ długoby trzymáć niemógł. OrzJan 5, 136; Bo go iedzą nád zwycżay/ nie odeydźie cáło: Y żądłámi nátknione puchnie ná nim ćiáło. KlonWor 12.

Zwroty: »cało wrocić (się)« [szyk zmienny] (4): á thám nábrawſzy ſie popaliwſzy oſtátki do domow ſie cáło wroćili. BielKron 362; GórnDworz Aa; A przetoſz gdy im długiemi słowy wiárę przyrzekał/ á ſlubił im wroćić ie cáło [restituturum se eos Vulg]/ tedy go puśćili dla bráćiey ſwych zdrowia. BudBib 2.Mach 12/25; KochJez A4v.

»cało wynić, uść (a. uchodzić)« [szyk zmienny] (3 : 3): abowiém z oney ćiżby trudno kto má tzało wynidź. ForCnR E2v; BielKron 376v, 460v; ieśli ćię ogień naruſzy/ ſpalę ćię do końcá: á ieśli cáło wynidzieſz/ vcżynię wſzytko co każeſz. SkarŻyw 576; Zadna w ten czás potrzébá przezemnie nie byłá/ Przedśię záwſze ma głowá cáło vchodźiłá. WyprPl A3v; KlonWor 10.

»cało się zachować« (1): Zbierz do twego domu wſzytki ſwoie rzecży y przyiaciele s ktorymi ſie cáło záchowaſz BielKron 46v.

»cało zostać« [szyk zmienny] (5): Ale kiedyby iedny [owce]/ drugich rátowáły/ Y Wilkáby vtłukły/ y cáło zoſtáły. RejZwierz 108; LeovPrzep b3v; By dobrze źiemię morze záláć chćiáło/ Zá twą pomocą on zoſtánie cáło. KochPs 44; OrzJan 8, 9.

3. W stanie nie złożonym z części, z kawałków (1): A byłá tá ſuknia nie ſzyta/ od wierzchu cáło dźiana [desuper contexta per totum]. WujNT Ioann 19/23.

Synonimy: 1. zupełnie; 2. nienaruszenie, nierozdzielnie; a. bezpiecznie, zdrowo.

Cf CALE, CAŁOWICIE