[zaloguj się]
[pdf]

1. CZEŚNY (76) ai

cześny (23), czestny (2), czesny (1), cześni a. czesni (1), cześny a. czesny (42), cześny a. czesny a. cześni a. czesni (7); cześny ForCnR, MurzHist, GroicPorz, BibRadz, HistRzym, RejPos, BiałKat (5), KuczbKat (2), KarnNap, ArtKanc (6), LatHar; czesny KromRozm III; cześny : czestny PowodPr (2 : 2); cześni a. czesni SeklKat. -ny (68), -ni (1), -ny a. -ni (7); -ny : -ni SeklKat (5 :1)

e jasne.

Fleksja
sg
mNcześny fNcześnå nNcześné
Gcześnégo G Gcześn(e)go
D D Dcześn(e)mu
Acześnégo, cześny Acześną Acześn(e)
I Icześną Icześnym
Lcześnym Lcześn(e)j Lcześnym
pl
N subst cześn(e)
A subst cześné
I f cześnymi
inne formy
sg f G a. D - cześn(e)j; pl G subst - cześnych; pl L f - cześnych

sg m N cześny (2). ◊ G cześnégo (5); -égo (2), -(e)go (3). ◊ A cześnégo (1), cześny (1). ◊ L cześnym (2). ◊ f N cześnå (1). ◊ G a. D cześn(e)j (1). ◊ A cześną (1). ◊ I cześną (2). ◊ L cześn(e)j (5). ◊ n N cześné (6); -é (1), -(e) (5). ◊ G cześn(e)go (7). ◊ D cześn(e)mu (1). ◊ A cześn(e) (4). ◊ I cześnym (1). ◊ L cześnym (1). ◊ pl N subst cześn(e) (1). ◊ G cześnych (11). ◊ A subst cześné (13); -é OpecŻyw (2), -e (1) OpecŻywPrzedm, -(e) (10). ◊ I f cześnymi (1). ◊ L cześnych (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w.

1. Przejściowy, doczesny, ziemski, przemijający; momentarius, saecularis, temporalis, temporarius Cn (73): Pomaga też na zimnicze czo ſie tedy owèdy przydawa. Y na ine cżeſne niemoczy. FalZioł IV 19d; Wierzę też po tei ſmierci cżeſnei/ zaſię ciała zmartwych wftanie. SeklWyzn b2, e3v; Dwoiaką zaplatą placy pan Bog tym ktorzy niezabyaią/ ale ożywiaią bliznego ſwego czeſną/ y duſſną SeklKat K, Rv; RejKup f3v, g3v; MurzHist Rv; DiarDop 108; Caduca et incerta sunt bona fortunae, Czeſne ymienie. Dobrá a Máyętnośći naſze/ ſą yákoby 1etniá roſá/ Niepewne. Mącz 29a; ábyś nie rozumiał/ żeby tho tám chwalenie było pocżćiwość cżeſna a nie Boſka. SarnUzn C7, C7; RejPos A4v; BiałKat 53v; Trzećia przycżyná/ by nierozumiano ze śie 1udzie krzcżą dla cżeśnych pożytkow. KuczbKat 140 marg; KarnNap F4v; ArtKanc 015; w práwey zgodźie á vfnośći Krześćiáńſkiey/ przećiwko Poháńcom woiowáli/ nie o cżeśne pożytki/ ále o chwałę Bożą PowodPr 14; Przełożeni Krześćiáńſcy: ktorzy dogadzáiąc cżeſtnemu pánowániu ſwemu/ Sekt rozlicżnych dopuſzcżáią PowodPr 40, 14, 40.

W przeciwstawieniach: »cześny... nieśmiertelny« (1): ale s tego żywota cżeśnego/ przewiedźie go ku żywotu nieśmiertelnému. ForCnR E3.

»cześny... wieczny, wiecznie« (12 : 1): ſlugę mi dáno za pana [!] [...] za ſyna mégo/ ſyna rybitwowego/ cżeſnégo za wiecżnégo. OpecŻyw 148, 56; SeklKat D4v, R3; Ale nedzne naſſe Cżiało Tak nas było rozbuyało Iż przetoz ſwey czeſney woley Doſyċ mi Wiecżney niewoley RejKup cc7; to złoczyńcy bywa zdrowiey/ gdy przes to cześne karánie/ wiecznego vchodźi. GroicPorz d; Obietnice ty docześnych rzeczy/ ſą iako znáki rzeczy niebieſkich wiecznych/ [...] choćiażby iem też pod czás thych cześnych nie doſtáło. BibRadz I 73c marg; SarnUzn F5; RejPos 281; Swięte łákomſtwo ieſt to dziwne zyele/ Dla kęs cżeſnego tráći wiecżnie wiele. RejZwierc 222v; ArtKanc K2v, K19; LatHar 6.

W charakterystycznych połączeniach: cześny (-a, -e) chwalenie, imienie (3), karanie (2), kochanie, narodzenie, niemoc, panowanie (2), poczciwość, pożytek (4), pożywienie, przeklęciwo, radość, smutek, sprawa, swoboda, śmierć (5), uniżenie, wola, zatracenie, zło, żałość.

Wyrażenia: »cześne dobro« [szyk 4 : 3] (7): WróbŻołt E2v, kk8v; SeklKat Lv; zwyedźyeni od czártá/ álbo dla czesnego dobrá/ Albo dla przećiwnoſći/ według yego ſye nye ſpráwuyą/ áni owoc dawáyą. KromRozm III C8; Corporalia bona, Cieleſne albo ceſne dobrá. Mącz 66b; HistRzym [118]; HistLan B4v.

»rzecz cześna« [szyk 14 : 11] (25): Iż wſſytcy ktorzy rzecży czeſné opuſſcżaią dla ijmienia mégo/ ſkorotz więcey wezmą/ a nad to/ żywot wiekuiſty otrzymaią. OpecŻyw 56, 56; OpecŻywPrzedm C3; BielŻyw nlb 4;W thym Pieniu prorok vcży nas iże w ſamym panie bodze mamy dufać/ á nie w ktorey rżecży czeſney WróbŻołt qq4v, B7v [2 r.], G3, K7v, pp8; Takowym pan Bog dawa błogoſlawieńſtwo na duſſy y naczeſnych rzeczach. SeklKat G4; Niezamierzac mu czaſu/ any mieſcza/ gdi go oczo proſſym/ ale ſpuſczac na wolą iego/ á zwlaſcza gdi go proſzym orzeczy czeſnie SeklKat N4v, D4v, E, G3v, L3v, L4v, S2v, S3; KrowObr 186v; BibRadz I 73c marg; HistRzym 40v, 71v; KuczbKat 405 marg; LatHar 6.

»żywot cześny« [szyk 5 : 2] (7): ForCnR E3; a ták káżdy iuż przeſtąpi z żywotá cżeśnego do żywotá wiecżnego. RejPos 281v; BiałKat 53v, 221, 363v; zá then cżeśny żywot wiecżny odźierżymy ArtKanc K19, S3v.

Szeregi: »duszny i cześny« (1): gdyż iáwnie ieſt przećiw Bogu y pierwſzemu przykazániu iego/ ktore pod duſznym y cżeſnym zátráceniem/ broni Bogow cudzych wſzelkiego obcego PowodPr 39.

»cześny i (niż) wieczny« [szyk 6 : 1] (7): Abowiem tacy więcej ſie boią ſtracic dobra czesnego niz wiecznego WróbŻołt E2v; O iego narodzeniu wiecżnym z boga otcza/ y cżeſnym z panny cżyſtey. WróbŻołt 109; Z oycá náſzégo piérwſzégo Iádámá/ którego pracą/ bolećśćią [!]/ ſprochniáłoſćią śmierć na oſtátek cześną j wieczną ſkáráć był raczył zá grzéch BiałKat 168v, 53v; ArtKanc I5v, M2, M15. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 12 r.].

2. Odbywający się we właściwym czasie; maturus, opportunus, tempestivus Mącz (3): Maturus partus, Czeſne porodzenie. Mącz 211c; Oportunus, Czeſny/ Wczeſny/ Tráfny/ Potemny/ Słuſzny. Mącz 266b; Tempestivus, Czeſny/ práwoczeſny. Mącz 443d.

Synonimy: 2. potemny, słuszny, trafny, wczesny.

Cf DOCZESNY, JEDNOCZESNY, NIECZESNY, PRAWOCZESNY

ZZa