Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOMYŚLENIE

Następne hasło: DOMYŚLIWAĆ SIĘ »

DOMYŚLIĆ SIĘ (123) vb pf

o jasne.

sie (62), się (59), si(ę) (2).

Fleksja

inf	domyślić się

praet
	sg		pl
1	f	-em się domyśliła	m an
2	m	-ś się domyślił	m pers
3	m	domyślił się	m pers	domyślili się
3	f	domyśliła się	m an

imperativus
	sg
2	domyśl się

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych się domyślił	m pers
3	m	by się domyślił	m pers	by się domyślili

con praet
	sg		pl
3	m	by był się domyślił	m pers	by się byli domyślili

inf domyślić się (68). ◊ fut 1 sg domyślę się (1). ◊ 2 sg domyślisz się (7). ◊ 3 sg domyśli się (5). ◊ 1 pl domyślem się (2); -em (1) MurzNT 98v, -(e)m (1) RejKup ee7v. ◊ 2 pl domyślicie się (2). ◊ 3 pl domyślą się (1). ◊ praet 1 sg f -em się domyśliła (1). ◊ 2 sg m -ś się domyślił (1). ◊ 3 sg m domyślił się (12). f domyśliła się (3). ◊ 3 pl m pers domyślili się (4). ◊ imp 2 sg domyśl się (1). ◊ con 1 sg m bych się domyślił (1) RejWiz. ◊ 3 sg m by się domyślił (4). ◊ 3 pl m pers by się domyślili (2). ◊ con praet 3 sg m by był się domyślił (1). ◊ 3 pl m pers by się byli domyślili (2). ◊ part praet act domyśliwszy się (5).

Sł stp brak, Cn s.v. domyślam się, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Dorozumieć się, rozumowaniem dojść, dociec, odgadnąć, mniemać, przypuszczać; zrozumieć, zorientować się; dojść do wniosku (110)
- a. Zmyślić, dodać własne wymysły do rzeczywistości, do prawdy; sfałszować, przekręcić, przeinaczyć (4)
- b. Podejrzewać, posądzać (4)
2. Wymyślić, wpaść na pomysł, obmyślić, mieć pomysł (13)

1. Dorozumieć się, rozumowaniem dojść, dociec, odgadnąć, mniemać, przypuszczać; zrozumieć, zorientować się; dojść do wniosku; conicere, coniectura aliquid assequi, coniectura a. intellectu consequi a. perspicere, decernere, suspicari Mącz (110): BierEz Iv; Chybać by mu diabeł criſlił Toż ći by ſie ſnadz domyſlił RejJóz E; Acż nje trzeba na Złe Radzicz Domyſlem ſję ſamj. RejKup ee7v; RejWiz 77v; BielKron 112v, 116v; Quantum coniectura consequebar, Ilem ſie mógł domyślić ylem mógł baczyć. Mącz 385b, 48d, 162a, 188a, 385a, 406a [2 r.]; RejAp 142v; RejPos 137v, 320v; CzechEp 293; Iednému Biſkupówi/ wſzák ſye domyślićie/ Do Polſki/ co narychléy ten obraz poślićie PudłFr 79; GostGosp 20; CiekPotr 58.

domyślić się czego [w tym: czego z czego (5), czego po czym (1)] (37): Hnet śię przycżyny domyślił/ A przećiw niey ták vcżynił. BierEz C2v; iako śię tego i zgrammatiki łatwie domyſliem MurzNT 98v, 8v; KromRozm III L8; BielKron 15v; RejAp 161; RejPos 131; RejZwierc 191; CzechRozm 1v, 170v, 178v, 200v; SkarŻyw 193, 528; CzechEp 20, 169, 307, 350, 365, 369; ActReg 111, 158; OrzJan 78; WyprPl C2v; WujNT 20 przedm; GosłCast 23. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »ostatka się domyślić«.

cum A lat. (1): Otosz nie trzeba mi wiele do wm o tym pisac łatwie się wm domyslisz finem rerum. ActReg 97.

domyślić się co z czego (cum Abl lat.) (1): żeby de origine tego narodu Wołoſkiégo, mógł ſie co domyślić czytelnik z tego ięzyká. SarnStat 1224.

domyślić się o kim (1): SkarKaz 274b cf »z rozumu przyrodzonego się domyślić«.

domyślić się z czego (10), skąd (1): MurzNT 8v, 98v; Facile ex hoc potet, Latwie ſie z tąd káżdy domyślić może/ Albo yáwnie ſie z tąd okázuye. Mącz 283b; SkarŻyw 436; CzechEp 169, 310; KochWz 135; OrzJan 78; Bo iż Pan Bog wdźięcżnie od ludźi przyimuie tákie nabożeńſtwo/ nie z iedney ſię rzecży domyśliſz. LatHar 256; PaxLiz C2v. Cf »z rozumu przyrodzonego się domyślić«.

domyślić się przez co (1): ieſli oycowſkiego Nie powieſz mi przezwiſká: nie mogęc tych ludźi Vkázáć ktorych ſzukaſz. maſz wżdy podobieńſtwo Iákie, byſmy przez znáki domyślić ſię mogli. CiekPotr 70.

domyślić się po czym, po kim (3): RejAp 161; A iáko ſie go maſz bać/ łácniuchno ſie thego domyſlić możeſz y po tych pániech ſwiátá tego. RejPos 219; SkarŻyw 25.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (9); iż (17), co(ż) (8), że (4), kto (3), aby (3), jaki (2), inne wskaźniki (9)] (46): BierEz E2; RejRozpr H; Y iabych ſie domyſlił gdzye náſiać pſzenice RejWiz 57, 62v; RejFig Dd3v; Piſmo nam nie oznaymuie czáſu ktorego był żyw Iob/ á wſzákoż możemy ſię domyſlić że był zá dawnych czáſow/ Abowiem Zyd ieden Filo rzeczony/ powieda że był zá czáſu Iakobowego BibRadz I 274; Mącz 340a, 476c; RejAp 43, 61v, 92, 192, CC2v; GórnDworz Tv [idem WerGośc]; HistRzym 20v; RejPos 219, 260; Máło mu trzebá prośić ktho pilnie ſłuży/ bo ſam pan rad y nie rad/ widząc ſtátecżną pilność twą/ domyſlić ſie muśi/ ábyś znał łáſkę iego. RejZwierc 26; Oczko 5v; y domyśliłá ſię iſz to było Hebreyſkie dziećie SkarŻyw 478, 25, 142, 487, 546; CzechEp 145, 184, 232, 310, 351 (9); KochFr 130; WerGośc 253; LatHar 256; WujNT 171; SkarKaz 117a [2 r.], 274a, 454a, 518a; CiekPotr 85; PaxLiz C2v; SkarKazSej 673a; ZbylPrzyg B3v.

Fraza: »nietrudno, łacno, snadnie się (bacznemu) domyślić« (5 : 3 : 1): W cżym iáko ſię y ſam z ſobą y z piſmem ś. zgadza/ nie trudno ſię bácżnemu domyſlić. CzechEp 184, 169, 232, 310, 349, 365, [406]; Co zá pożytek ieſt tákiego poświącánia/ z ktorego ſię ták ludźie rádowáli: łácno ſię domyślić. SkarKaz 454a, 518a.

Zwroty: »ostatka się domyślić« (2): Omylnoſczi aczkolwiék niektore ſą w ſlowiech y wliterach takież też y wrymiech alie ſię pilny czytelnik łatwie oſtatka domyſli. RejKup ee8; SkarŻyw 436.

»z rozumu przyrodzonego się domyślić« (1): o perſonách nikt ſię z rozumu przyrodzonego domyślić nigdy nie mogł poki iáwne obiáwienie z niebá o tym nie záſzło. SkarKaz 274b.

»sam przez się domyślić się« (3): Rad bym to wiedźiał y ſłyſzał/ z ktorych wżdy świádectw piſmá świętego tego dochodźiſz/ bo ſie tego ſam przez ſie domyſlić nie mogę. CzechRozm 178v, 200v; CzechEp 20.

»domyślić się wedle wolej [czyjej]« (1): Bo y ſwieckiego páná bywa to kochánie/ Kiedy ſie kto domyſli wedle woley iego/ Iż mu w ſwoich przyſługach cżyni co dobrego. RejWiz 182v.

Szereg: »domyślić się i widzieć« (1): Y muśiałby być bárzo ślepy/ y náder głupi/ ktoryby ſię tego [że papież jest Antychrystem] nie domyślił: y ktoryby tego nie widźiał/ wiedząc o mordách Papieſkich CzechEp 350.

a. Zmyślić, dodać własne wymysły do rzeczywistości, do prawdy; sfałszować, przekręcić, przeinaczyć [czego] (4): bo to pewna ieſt że pytánia tákiego żaden z Prorokow/ żaden z Pátryárchow/ [...] nie podał: ále ſie go ci domyſlili ktorzy zdradliwie Páná ſwego odſtąpili CzechRozm 175, 100.

domyślić się z czego (1): KrowObr 80 cf Zwrot.

domyślić się nad co (1): bo ſię tákich dźiałow nád ſłowo BOże/ y nád zwycżay pierwſzych zborow domyſlili NiemObr 58.

Zwrot: »domyślić się z rozumu swego« (1): kośći vmárłych ludzi cáłowáli/ á żywe przeſládowali/ wodą ſię kropili/ nieinák iedno iako Pogáni/ tzego ſię kto mogł domyſlić z rozumu ſwego. KrowObr 80.

b. Podejrzewać, posądzać (4):

domyślić się czego (3): KrowObr 170; Ty znáki gdy obaczyſz/ możeſz ſye tey choroby domyſlić SienLek 104v; Rybitwowie [...] domyſliwſzy ſię zdrády/ co ná nagłębſzym y naprzykrzeyſzym wirze Wiſły ony laſki álbo żerdzi powtykáli. StryjKron 437.

domyślić się na kogo (1): Ktorzy [złodzieje] gdy chytrze krádną/ zową ie SKRYTYMI: A ći robią ſztukámi ták známienitymi/ Ze ſię by też namędrſzy nie domyśli ná nie: Y owſzem drugi pod cżás y ślubuie zá nie. KlonWor 8.

Szereg: »domyślić się i obaczyć« (1): Potym ręce podnioſwſzy ták ſſemrzeſz/ potáiemnie áby ſie ludzie niedomyſlili y nieobatzyli wáſzego bluznierſtwá y báłwochwálſtwá. KrowObr 170.

2. Wymyślić, wpaść na pomysł, obmyślić, mieć pomysł (13): Oná hnet ſie domyſliłá/ A táko mu porádziłá: Tego z grobu wźiąć muśiwá/ Miáſto łotrá záwieśiwá. BierEz R; by then byli wyſep Niemcy oſiedli/ lepiey by ſie byli domyſlili BielKron 312v, 312v; Y pocżął myślić coby temu było vcżynić. A domyſliwſzy ſie posłał po Tárſyią HistRzym 23.

domyślić się czego (3): A tak mi roſkazaniv v k m. doſicz czyniacz niemoglyſmi sye nycz ynschego domiſlycz yedno sye wroczycz LibLeg 11/77v. Cf Ze zdaniem skutkowym, Zwrot.

cum inf (3): Wiem że miał wmieſku kadzydło Ale owo proſthe bydło. Niedomyſlił ſię zakurzicz RejKup n8; Kázał też lichemu páchołku wyrwáć wielkiemu koniowi ogon/ ktory ſie domyſlił po troſze wyrywáć/ áż wſzyſtek wyrwał. BielSpr 49v; SkarŻyw 35.

Ze zdaniem skutkowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1); iż (2), że (1)] (3): Gdy niedźwieć wźiął łowcá w łápy. Lowiec ſie tego domyſlił/ Iż w ſobie duſzę zátáił: By go niedźwiedź zdechłym mniemał BierEz I4v; A Madeyu dobrzeſz ſzią domiſzlil yzeſz vcziekl LibMal 1543/72; RejJóz F5.

W charakterystycznym połączeniu: domyślić się dobrze (lepiej) (4).

Zwrot: »złych rzeczy się domyślić« = nabrać chęci do złego, poczuć skłonność do złego (1): Bo gdy lud on cżekáiąc Moyżeſzá/ [...] wprożnowániu iadł y pił/ y złych ſię rzecży z roſpuſtnośći domyślił/ [...] bieżeli do Aaroná/ ony ſłowá ſzátáńſkie mowiąc: wſtań vcżyń nam Bogi SkarŻyw 490.

Szereg: »kusić się i domyślić się« (1): A gdy przemożeſz właſnych pięć tyſięcy/ Możeſz ſię kuśić i domyślić więcey/ Iuż płyń pułſzkutkiem y wárowną ſzkutą/ Zytá náſutą. KlonFlis E3.

Synonimy cf DOMYŚLAĆ SIĘ.

Formacje pochodne cf MYŚLIĆ.

Cf DOMYSŁ, DOMYŚLENIE