Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DRŻEĆ SIĘ

Następne hasło: DRŻENIOWATY »

DRŻENIE (123) sb n

drżenie (121), drzżenie (2); drzżenie BartBydg; drżenie : drzżenie SkarŻyw (1 : 1).

drż- (106), drz- (14), dr-ż- (1), drzż- (2).

-e- (120), -ę- (3).

-e- (21), -é- (1); -e- : -é- Oczko (8 : 1); w końcowym -e wahania.

Fleksja

	sg	pl
N	drżenié	drżeniå
G	drżeniå
D	drżeniu
A	drżenié
I	drżenim, drżeni(e)m
L	drżeniu

sg N drżenié (46); -é (9), -e (2), -(e) (35); -é OpecŻyw (2), SienLek (2), GórnTroas (2); -é : -e Oczko (3 : 2). ◊ G drżeniå (6); -å (2), -(a) (4). ◊ D drżeniu (6). ◊ A drżenié (35); -é (1), -(e) (34). ◊ I drżenim (11) OpecŻyw, MurzHist, BudBib, CzechRozm, NiemObr, WujNT (6); drżeni(e)m (9) FalZioł, LubPs, Leop, BibRadz (2), RejPos, BudNT, CzechEp, LatHar. ◊ L drżeniu (5). ◊ pl N drżeniå (5); -å (4), -(a) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

1. Uleganie wstrząsom; trzęsienie (100)
- a. Trzęsienie, drganie pod wpływem bodźców natury fizycznej (o ziemi) (38)
- b. Dygotanie pod wpływem bodźców natury psychicznej lub fizycznej, trzęsienie się (o człowieku) (59)
  - α. Dygotanie, dreszcze, nierówne lub przyspieszone tętno itp. (o objawach fizjologicznych, przede wszystkim chorobowych) (55)
2. Prawdopodobnie wydawanie donośnego dźwięku, huczenie, grzmienie (1)
3. Strach, lęk (22)
- a. Strach przed Bogiem, najczęściej jednak bojaźń boża jako wyraz pokory i oddania się Bogu (15)

1. Uleganie wstrząsom; trzęsienie; tremor BartBydg, Mącz, Calep, Cn; trepidatio Cn (100): BartBydg 162b; Tremor, Drżenie/ trzęſienie/ Boyaźń/ ſtrách. Mącz 463b; Calep 1082a.

a. Trzęsienie, drganie pod wpływem bodźców natury fizycznej (o ziemi) (38): BierEz Nv; á [ziemie drżenie] Cieplice ták odmienić może/ że ſtrugę/ którą ćieką/ przerwie/ y indźiéy obróći/ álbo do niéy w ónym drżeniu inſzą wodę/ [...] przywiedźie y zmiéſza. Oczko 30v.

Wyrażenie: »drżenie ziemie, na ziemi« = terrae motus Mymer¹, Calag; tremor Mącz; pavitatio terrae Cn [szyk 27 : 9] (35 : 1): OpecŻyw 151v, 193v; Mymer¹ 4v; TarDuch C6v; BierRozm 24; WróbŻołt 103/32; Tákowa záprawdę wielkoſć byłá walcżących/ iż dla wołánia okruthnego widziáło ſie iákoby ziemie drżenie. HistAl B8, N2v; MurzNT Matth 24/7; KrowObr 39; BibRadz Am 1/1, I 461b marg, Matth 28/2; BielKron 136; Mącz 395c; RejAp 62v, 63, 138, 138v; RejPos 108; CzechRozm 141v; Oczko 6, 30v [3 r.], [41]v, [42]v; Drzęnie źiemie/ et Trzęśięnie źiemie. Terrae motus. Calag 163b; wnocy ſię ſtáło tákie ziemie drżenie/ iſz nie tylo ſię nowe budowánie obáliło/ á kámień ná kámieniu nie zoſtał: ále teſz y ſtárego kośćiołá Sálomonowego kámienie/ z fundámentow ziemiá wyrzućiłá, y wiele ſię innych bliſkich domow przytłukło. SkarŻyw 277; MWilkHist D2v; StryjKron 309; ArtKanc S20v; GórnTroas 17, 28; y będą mory/ y głody/ y drżenia źiemie [terrae motus] po mieścách WujNT Matth 24/7, Matth 28/2.

b. Dygotanie pod wpływem bodźców natury psychicznej lub fizycznej, trzęsienie się (o człowieku); horror Mącz; trepidatio Calep (59): Odmiennoſć mowy/ kłamſtwo/ boiaźń/ záiąkánie/ drżenie/ ſą znáki/ nieiáką drogę ku męce podáiące GroicPorz hh4v; SkarŻyw 212.

Wyrażenia: »drżenie od bojaźni« (2): Mącz 158b; Trepidatio – drżenie od boiazni. Calep 1082b.

»drżenie od zimna« = horror ex frigore Cn (1): Horror. Drżenie od źymná álbo od boyáźniey/ też mierźioność. Mącz 158b.

α. Dygotanie, dreszcze, nierówne lub przyspieszone tętno itp. (o objawach fizjologicznych, przede wszystkim chorobowych) (55): á then plaſtr ſercze poſila j drżenie oddala/ Auicenna powiada. FalZioł I 43b; Mozg ie^go piecżony/ ieſt przeciw drżeniu ktore z ſuchych niemoc pochodzi. FalZioł IV 11d, II 7b, 7c, IV 8a.

W połączeniu z G sg lub pl rzeczowników oznaczających części ciała [w tym: ciała (2), głowy (5), rąk (3)] (47): A tak też poſpolicie taczy ludzie maią drżenie rąk y głowy. FalZioł V 8; Też krew puſzcżoná [...] ieſt vżytecżne [!] naprzeciw oknieniu niedawnemu/ y też naprzeeiw drżeniu głowy y ſzumieniu vſznemu. FalZioł V 58, + +4c, ‡ ‡c, I 95d, II 9c, III 35c, V 105v; SienLek 36v. Cf Wyrażenia.

Wyrażenia: »drżenie członkow, w członkach« [szyk 6 : 2] (7 : 1): To ieſt naprzeciwko paraliżowi, Swiętego walanthego niemoczy, y też drżeniu cżonkow [!] FalZioł II 12b, ‡‡v, I 86b, II 4c, V 37v, 44v; Ale ieſli mu ſye niepolepſzy/ á będźie miał drżenie członkow/ dármoć iuż leczyć. SienLek 55v; ieſt też chorób niemáło/ co z glowy pochodzą/ á ćieplicámi hámowáć ſye mogą: iáko [...] powietrza ruſzenié/ ſkurczenié/ vſt/ ſzyie/ álbo inſzych członków drzenié Oczko 14.

»drżenie serca, serdeczne« = palpitatio cordis Cn [szyk 20 : 6] (25 : 1): Takieſz theż drżenie Sercza mocznie á barzo richło lecży. FalZioł V 82v; day to zimno wypic [!] cżaſu drżenia ſercza. Też na omdlenie ktore przychodzi ze drżenia zbytecżnego ſerca/ á zwłaſzcża z gorączey przycżyny FalZioł V 82v, III 35a, IV 8c, 11d, V 57, 82 (19); Sercá częſte drżenie Nagłą śmierć známionuie SienLek 20, 20, 87v [2 r.], S2, T3; Oczko 35.

»żył drżenie« = pulsus arteriarum Mącz [szyk 3 : 1] (4): Też ma mocz roſpuſzcżać zimną wilkoſć/ ſuchych żył drżenie kurcż/ bolenie krzyżom/ yteż ſkrzywienie vſt lecży. FalZioł I 69d; Zył ſuchych drżenie oddala. FalZioł + +7d, IV 8a; Pulsus arteriarum, Odbiyánie álbo żił drżenie. Mącz 287a.

Szeregi: »drżenie albo trzęsienie« (1): (marg) Trzęſáwicá á Trząścá/ rozne choroby ſą. (‒) drżenié tych chorób álbo trzęśienié/ z roznych przyczyn przychodźi SienLek 142.

»drżenie i zimność« [szyk 1 : 1] (2): a gdy będą pomazane pulſi vrąk y vnog/ tedy zymnoſtz y drżenie oddala: ktore bywa w febrach/ w zymnitzach. FalZioł I 2c, I 24a.

2. Prawdopodobnie wydawanie donośnego dźwięku, huczenie, grzmienie (1): Słuchayćie słucháiąc/ drżénia głoſu iego y dzwięku z vſt iego wychodzącego [audite audiendo cum tremore sonitum eius]. BudBib Iob 37/2.

3. Strach, lęk (22): a przyſſedſſy z drżenim ku krziżowi/ ſám ſie dobrowolnie ofiarowál/ a poklęknąwſſy/ ku bogu oyttzu pokornie wolál OpecŻyw 138v; BudNT Mar 16/8; A one wyſzedſzy/ vćiekły z grobu. ábowiem zięło ie drżenie y zumienie [tremor et pavor] WujNT Mar 16/8.

Szeregi: »bojaźń i drżenie« = timor et tremor Vulg Ps 54/6 (1): Sercze moie zaſmuciło ſie we mnie/ boiazń ſmierci vpadła na mię. Boiazń y drżenie przyſzły na mię/ A ciemnoſci mie zakryły. TarDuch A4v.

»strach i drżenie; strach ze drżeniem« = timor et tremor Vulg (1; 2) : Strách z okrutnym drżenyem [timor et tremor Vulg Ps 54/6] nádemną moc máyą Zewſſąd myę cyemnośći ſrogye obtacżayą. LubPs N6v; á będzie ſtrách y drzenie [timor et tremor] wielkie ná źiemi/ y wezdrgną ſie ći kthorzy vyźrzą gniew on/ á trzęſáwicá ie popádnie Leop 4.Esdr 15/36; BudBib 1.Mach 7/18.

a. Strach przed Bogiem, najczęściej jednak bojaźń boża jako wyraz pokory i oddania się Bogu (15):

Szeregi: »bojaźń i drżenie« = metus et tremor, timor et tremor Vulg (10): MurzHist G4v; Pátrzćieſz tedy coć ſnámi vcżynił/ á zboiáźnią y ze drzeniem [cum timore et tremore] wyznawayćie ſie iemu á krolá wſſech wiekow powyſſayćie w ſkutkách wáſſych. Leop Tob 13/6; NiemObr 17; LatHar 196; gdy wſpomina ná poſłuſzeńſtwo wſzytkich was/ iákośćie go z boiáźnią y ze drżenim [cum timore et tremore] przyięli. WujNT 2.Cor 7/15; z boiáźnią y ze drżenim [cum metu et tremore] zbáwienie wáſze ſpráwuyćie. WujNT Philipp 2/12, s. 505, 1.Cor 1/3, Eph 6/5, s. 688.

»strach i (a) drżenie« = metus et tremor PolAnt [szyk 3 : 1] (4): Przyſzedł [Adam] ku Panu z wielkim drżeniem á z wielkim ſtráchem/ ták iż ledwe ſtał ná nogach ſwoich. RejPos 101; ále teraz dáleko więcey wniebytnośći moiey/ z ſtráchem y ze drżeniem [cum metu et tremore] was ſámych zbawienie wykonywayćie BudNT Philipp 2/12; CzechRozm 2; CzechEpPOrz **3.

W przen (1): Wſzytek świát ktory ieſt ſtworzony/ á bywa rządzon wedle woley iego/ y gory ſpołu z fundámenty źiemie/ z drżeniem ſię tłuką [concutiuntur tremore] gdy Pan ná nie pátrzy. BibRadz Eccli 16/18.

Synonimy: 1. a., b.trzęsienie; a. trzęsienie, zimność; 3. bojaźń, strach.

Cf DRGANIE, DRŻĄCZKA, DRŻEĆ

ZZie