[zaloguj się]
[pdf]

DYPTAN (24) sb m

dyptan (14), dyptamus (2), dyptam (3), dyptam a. dyptamus (3); dyptan SienLek (2), BielSat, BielRozm; dyptam Calep; dyptan : dyptamus : dyptam FalZioł (10 : 2 : 2).

di- (19), dy- (5).

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N dyptån dyptåny
G dyptånu
A dyptån
I dyptån(e)m
L dyptånie

sg N dyptån (11). ◊ G dyptånu (9). ◊ A dyptån (3). ◊ I dyptån(e)m (1). ◊ [L dyptånie. ◊ pl N dyptåny.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Nazwa różnych roślin o kłączach używanych w lecznictwie, przede wszystkim w leczeniu ran i zatruć (w tym jadowitych ukąszeń), identyfikowanych ze znanymi ze starożytnych herbarzy dyptamami (24): Druga wołá Dyptanu/ dobry ná omdlenie BielSat D2v [idem] BielRozm 27; [Skąd każdy obácz/ ieſli té Dyptany/ któré máią w Polſzcze/ y v Ruśi ſą Dyptany. UrzędowHerb 118b].
a. bot. Origanum dictamnus L.; lebiodka kreteńska, bylina z rodziny wargowych (jasnotowatych; Lamiaceae), endemiczny gatunek kreteński, opisywany przez autorów antycznych jako antidotum na trucizny oraz środek samoczynnie usuwający pociski z ran; pulegium Cretense Cn (1): Dictamnum ‒ Dijptani [lege: dyptam], ieleni korzen. Calep 320b; [Tedy Wenus [...] poruſzona ſwego Syná boleśćią [...] Ná Kréćie Diptan [dictamnum XII 412] vrwie VergKoch 356; o Dyptanie UrzędowHerb 118, 119].
[Wyrażenie: »dyptan prawdziwy, prawy«: DYptan prawdźiwy [...] tylko roście w Krecie UrzędowHerb 118b; Dyptan práwy niéma kwiatu/ niéma naśiena UrzędowHerb 118b, 119a.
Zestawienia: »dyptan czarny«: Diptan cżarny/ álbo Kretińſki Poley/ Dictamus Cretensis SienHerb I4#.

»dyptan kretyński«: Diptan kretińſki SienHerb D2#v.]

b. bot. Dictamnus album L.; dyptam jesionolistny, bylina z rodziny rutowatych (Rutaceae) a. być może Polygonotum multiflorum All. (Rost); kokoryczka wielokwiatowa, bylina z rodziny szparagowatych (Asparagaceae) (tak Rost.); dictamnum (album a. falsum) Calep, Cn; cerefolium, dictamnus, fraxinella, fraxinus pumila, polemonia Cn (23): DIptamus ieſth ciepłe y ſuche w trzecim ſłopniu FalZioł I 41b; ieſt barzo dobry Diptam naprzeciwko vkąſzęniu iadowitych robakow albo zwierząth FalZioł I 41b; Vwarzona Trawa w winie z diptanem á z naſieniem pietruſzcżanym/ [...] kamień z nyrek y z mechierza wypądza. FalZioł I 60a, +3b, I 41a [2 r.], 41b, 41c, 41d [5 r.], 42a [2 r.], II 15a; SienLek 222, Xv.
[Wyrażenia: »fałszywy dyptan«: ieſt fałſzywy Dyptan/ który w rozmaitych Ziemiach rośćie UrzędowHerb 119b.

»nieprawdziwy, nieprawy dyptan«: PSEVDO DICTAMON, Falſum Dictamon. Trzemdáłá. Nieprawdźiwy Dyptan. UrzędowHerb 119b; Aczkolwiek Dioſc. cap. 33 piſze: że ten niepráwy Dyptan ma moc iáko y pierwſzi ale niedoſtatecznie UrzędowHerb 120a, 120a.

Zestawienie: »dyptam biały« (2): Wezmi kurzego ziela/ rzepiku/ diptamu białego/ mirri cżyrwoney. warz to dobrze w ſtarem piwie FalZioł V 113, V 87.
Szereg: »dyptan, (albo) trzemdała« [szyk zmienny] (2): Gdy vwarzyſz Dipthan albo Ttrzemdałę [!] z byliczą á z niedoſpiałkiem [...] day mu ſie thego napić FalZioł I 41c, I 41v żp.; [UrzędowHerb 119b].

Synonimy: a. »jeleni korzeń«, »kretyński polej«; b. trzemdała.

WK, BC, PP