[zaloguj się]
[pdf]

DZIAD (178) sb m

dziad (177), (rus.) died (1) KlonWor.

W formach N i A sg a pochylone, w pozostałych formach jasne.

Fleksja
sg pl
N dziåd dziadowie
G dziada dziadów
D dziadowi
A dziada, dziady
I dziad(e)m dziadami, dziady
L dziadu, dziadach, dziadoch
V dziadu, diedu

sg N dziåd (69). ◊ G dziada (47). ◊ D dziadowi (5). ◊ A dziada (8). ◊ I dziad(e)m (6). ◊ L dziadu (5). ◊ V dziadu (1), (rus.) diedu (1). ◊ pl N dziadowie (10). ◊ G dziadów (17); -ów (3), -(o)w (14). ◊ A dziady (5). ◊ I dziadami (1) MWilkHist, dziady (1) KołakCath. ◊ L dziadach (1) GosłCast, dziadoch (1) BielKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) – XVIII w.

1. Ojciec ojca lub matki, dziadek; avus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; pappus Mącz, Cn; papa Mącz (125): ZapWar 1508 nr 2040; Murm 166; Mymer1 37v; BartBydg 250b; Iáko gdy ſpytáią/ w kthorym ſtopniu ieſt Práwnęk od Dźiádá/ powieſz iż w czwartym. GroicPorz ffv, ffv, ff2; RejWiz 97v; BibRadz I 196a marg; BielKron 198v; Pappus, Stáry ociec/ ſtáry tátá dziad. Mącz 276c, 22a, 204c [3 r.], 276b; OrzQuin R; MycPrz I B; SkarŻyw 575; ktorego [Wasyla] Syn dziſieyſzy Iwan Wasilewic tegoż imienia iáko y Dziad áż do tego czáſſu torem iego idąc pánuie StryjKron 692; Calep 119a, 856b; Kto chce Szlácheetwá dowiézdz, niech ſtáwi ſześć Szláchćićów, dwu z ſwégo rodzáiu, á cztérzech od dziádow y mátki [quattuor ab avis et matre JanStat 554]. SarnStat 237; moiá hołowieńko: Pánie bráćie: Przyiaćielu: Oycżeńku: Diedu: Pátrzayże ná vkłony y ná owo z ſercá nie cáłego cáłowánie KlonWor ded **3.

dziad czyj (74): yakom yatho satrzymal sbrathem szvem danielem y oczyecz dzyath moy satrzimal vyszy trzech lath wpokoyv ZapWar 1523 nr 2289, 1525 nr 2345 [2 r.], 1528 nr 2459; OpecŻyw 4; MiechGlab 40; LibLeg 6/191, 10/65, 95, 11/165; GroicPorz ff2 [2 r.], ff2v [2 r.]; Leop Ruth 4 arg; Abowiem Sbiſzek Kárdynał brát Dźiádá twego/ tym krztem krzćił ſam ſiebie/ y inne OrzList e2; BibRadz I 8a marg, 11a marg, 2.Reg 9/7; OrzRozm D2v, M3v, M4; poſmierći dziáda ſwego Károlus/ przyiechał do Hiſzpániey BielKron 198v, 59, 71v, 90, 98v, 99 (19); KwiatKsiąż A, Av; GórnDworz R2v; BudNT przedm b7v; PaprPan H4; ModrzBaz 107; dziad dziśieyſzego Kśiążęćiá Wielkiego do Papieżá poſły wypráwował SkarJedn 378, A6v; SkarŻyw 269, 346 [2 r.], 349 [2 r.]; StryjKron 225, 712; Zá lat ieſcze dawnieyſzych y dźiádowie waſzy/ Xiążę/ mówię/ Konſtantyn/ z Irzym Rádźiwiłem/ [...] Wielkiéy przyiáźni z ſobą záwżdy vżywáłi KochEpit A3, A3v; PaprUp Dv; ActReg 31, 73; GórnTroas 49, 50; KochFrag 30, 43; OrzJan 6, 116; SarnStat *4v, 1037 [2 r.], 1187 [2 r.]; CiekPotr 73; KlonWor 44.

W połączeniu z imieniem lub nazwiskiem (21): Iako przothkowye Naschy tho yesth przedzyath nasch Nyegdy daczbog y dzyath nyegdy pakosch poszyedly y dzerszely ymyeny Chlebowo ZapWar 1525 nr 2317, 1525 nr 2345, 1528 nr 2459 [2 r.]; Potym [wypędził] dzyádá Akriziuſá/ ále nie ſwą wolą/ bogow obietnicá byłá. BielKron 21, 98v, 99, 220v, 231, 347, 348 [2 r.]; Tym twóy dźiad Firléy/ Mikołáiu ſłynie KochFrag 30; OrzJan 6; SarnStat *4v, 12, 13, 884 942, 1037, 1187.

Wyrażenia: »dziad mateczny (a. matczyn), po matce (a. macierzy), macierzysty« = ojciec matki; avus maternus Cn [szyk 6 : 1] (3 : 3 : 1): Rozlał Manáſſes kreẃ niewinną Ezáiaſzá Proroká dzyádá ſwego mácierzyſtego przed miáſtem v Syloe BielKron 90; ten to Krol Alfonſus był dźiad po mátce krolowey náſzey Bony. BielKron 252v; Ferdynánd Krol Hiſzpánſki/ [...] dziad mátecżny Kárłá piątego Ceſárzá Krześćiáńſkiego / miłoſierdzim poruſzony obległ kroleſthwo Gránáckie BielKron 279, 71v, 102, 278; KochEpit A3v.

»rodzony dziad« (1): Konrad pierwſzy Mázowieckie Kſiążę bráth Leſtká białłego był iemu rodzony dziad BielKron 368.

»dziad żony mojej« (1): Maior socer, Dziad żony moyey ſtáry ociec álbo dziad/ álbo ſtáry ocieć moy bywa tákież przeziwan od żony moyey. Mącz 204c.

Zestawienie: »wielgi dziad« = prapradziad (1): Abavus, est pater proavi vel proaviae, vyelgy dzyad, przedprzeddzyad BartBydg 250b.
Szeregi: »dziad, (i, albo) baba (a. babka)« (7): Prádźiad/ ieſt mego Dźiádá álbo Báby Oyćiec. GroicPorz ff2, ff2, ff2v, ff4, 112v; BiałKaz I2; nie tylko z oycá y z mátki/ ále y zdźiádow y bábek ieſtem práwy y wielki Polánin. CzechEp 64.

»dziad (i) o(j)ciec, (i) (syn)« [szyk 7 : 6] (13): yako my tho vyemy ysz dziath ocziecz hy schin macziey Czosnowsky byly wspokoyney possesiey ZapWar 1528 nr 2459, 1528 nr 2459 [2 r.]; LibLeg 6/191, 10/65, 65v, 11/165; GroicPorz ffv; BielKron 180, 239; iſz go grześć w Egipćie [Józef] niemiał/ iedno wziemi oney obiecáney/ przy oycu y dziádu iego. SkarŻyw 349, 349; KochFr 116.

»dziad, (i) pradziad« (2): BielKron 180; Miałem ié [pieniądze] od dźiádá y prádźiádá iego Odbieráć, ktorzy dawno iuż poumieráli? CiekPotr 73.

Wyrażenia przyimkowe: »z dziada« = za czasów dziada (1): Docżkał ćię dom murowány/ Z dźiádá twego budowány KmitaPsal A3v.

»za dziada« = za czasów dziada (2): LibLeg 10/65; Proſtość tedy oná święta przodkow náſzych/ iákowa byłá s tąd znáć możemy/ że zá dźiádá mego połáćinie vmieć Sláchćicowi ſromotá w Polſzce byłá. OrzRozm D2v.

2. Przodek, poprzednik, protoplasta, antenat; abavus, atavus, pappus, proavus Cn [w pl (26), w sg (9)] (35): CzechEp 62; Ciáło iednák do Polſkł morzem przypławiono/ Y między ſławné dźiády poczćiwie włożono. KochPam 88; KochPieś 34; Y ták on dobry cżłowiek zápomniawſzy dźiádow: Hárdy z cudzego chlebá/ y z Páńſkich obiádow. KlonWor 56.

dziad czyj (24): MurzHist M3v; OrzList d3v, d4v [2 r.]; BibRadz Ex 10/6; OrzRozm M4, M4v [3 r.], T3; [Hunni posłali do Swatopluha, aby im puścił ziemię] ná ktorą z dawná máią ſpráwiedliwość po ſwych dziádoch. BielKron 299, 408v; RejZwierc 52; WujJud A7; PaprPan A4; SkarJedn 266; ReszPrz 96; Niechćieyćie być od bitnych ſwych dziádow wyrodki BielRozm 6; KmitaPsal A3v; GrochKal 7, 16; OrzJan 115; KołakCath A3v; CiekPotr 48.

W charakterystycznych połączeniach: dziad bitny (2), sławny (3), święty.

Szeregi: »dziad, (i) ociec, (przodek)« [szyk 6 : 5] (11): OrzList d4v; A będą tákie iákich nigdy nie widáli oycowie y dźiádowie twoi [patres tui et avi] BibRadz Ex 10/6; OrzRozm T4v; BielKron 237, 408v; WujJud A7; Ieſli nie oycowie/ tedy dźiádowie narodow Ruſkich pámiętáć mogli o Sidorze SkarJedn 266; KochEpit A3v; ReszPrz 96; KochWr 35; CiekPotr 48.

»dziad, (i) pradziad« [szyk 18 : 1] (19): MurzHist M3v; OrzList d3v, d4v; Czemuż ſye też Ewánielikiem zowiefz/ á nie Krześćijáninem/ iáko zwano dźiádá y práźiádá twego? OrzRozm M4v, M4, M4v, T3; BielKron 237; Prot D4; RejZwierc 52; WujJud A7; ModrzBaz 42; ReszPrz 96; KochWr 35; OrzJan 35, 115; Przetoſz woleli ſnadź ći poftąpić zá Twemi/ Prádźiády teſz y dźiády/ ſobie namilſzemi. KołakCath A3v; CiekPotr 48; GosłCast 15.

3. Stary człowiek, starzec; senex (homo), provectus a. defectus aetate, exacta aetate vir, grandis natu, maturus aevi, plenus annis a. aetatis, obsitus annis a. aevi, annis vergens, vetulus homo Cn (13): Dziad co chłopá ſłowy záklinał. RejFig Ee, Ee [2 r.]; HistLan B2, C3; RejZwierc 170 [2 r.]; O one ſie dźiády boię Bo nawięcey o nie ſtoię. Co ie zową Prorokámi A drugie Pátriárehámi. MWilkHist E, Ev, E3.
Wyrażenie: »trzystoletny dziad« — bardzo stary człowiek, prawdopodobnie nestor (1): Nagrobek Annie. ZA twoię dobrą wolą/ [...] Godnábyś przetrwáć byłá trzyſtoletné dźiády KochFr 83.

peior. (2): bodaieś ſzyię złąmał, álbo Przepadł był: niżliś ná zad wroćił ſię ty dziádu. CiekPotr 75.

Wyrażenie: »dziad przemierzły« (1): Aboć dyabeł wziąć nie chce dziáda przemierzłego. HistLan B4.

4. Żebrak, człowiek stary i ubogi, kaleka (5): Z teyże też lichwy dáie Xiędzu dźieśięćinę [...] Stąd iáłmużnę dźiádowi/ obuwie páchołku. KlonWor 78.
Wyrażenie: »ślepy dziad« (1): Przy którym [czynieniu testamentu] miał Exekutory/ Kokoſzkę ślepégo dźiádá y iego drugiégo towárzyſzá. PudłFr 77.
Szereg: »baba albo, (i) dziad; baby z dziadami« [szyk 2 : 1] (2; 1): Vkaſz proſzę ćie/ ktorego dziadá/ albo Bábę naſtárſzą/ [...] áby ſie tzego zbáwiehhego z obrázow náutzyłi? KrowObr 115; HistLan F; Będźiem wádźić/ mnichy/ popy W kárcżmie niewiáſty y chłopy. W Szpitalu báby z dźiádámi W dworzech pány z miniſtrámi. MWilkHist E4.

Synonimy: 1. starek, »stary ociec«, »stary tata«; 2. przodek; 3. starzec; 4. żebrak.

Cf [NADPRADZIAD], PRADZIAD, PRAPRADZIAD, PRZEDDZIAD, PRZEDPRZEDZIAD, PRZEDZIAD, [PRZEDPRZEDZIAD]

SB