[zaloguj się]
[pdf]

1. DZIAŁO (242) sb n

działo (241), dzieło (1); działo : dzieło BartBydg (2 :1; 85).

a oraz o jasne; tekst nie oznacza é.

Fleksja
sg pl
N działo działa
G działa dziåł
A działo działa
I dział(e)m działy, działmi, działami
L dziele działach, dziel(e)ch

sg N działo (13). ◊ G działa (11). ◊ A działo (10). ◊ I dział(e)m (5). ◊ L dziele (1). ◊ pl N działa (25). ◊ G dziåł (82). ◊ A działa (69). ◊ I działy (18), działmi (2), działami (1); -ami StryjKron; -mi GrochKal; -y : -mi BielKron (10 : 1). ◊ L działach (3) StryjWjaz, ModrzBaz, ActReg, dziel(e)ch (2) MetrKor; -ach (1) ModrzBaz, -åch (1) StryjWjaz, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Machina do wyrzucania pocisków, armata; machina Mymer1, BartBydg, Mącz; tormentum BartBydg, Mącz; bombarda Mącz, Cn; aries, cualearibs, balearis, ballista Mącz; fulminea machina, tormentum murale Cn (242): Thak nathen czaſz Puſkarze Krolya yego mylosczy przyszyągaly [...] yſch yego Krolyewſkyey myloſczy wyernye sluzycz bądą przy dzye lyechmnye [!] poruczonych MetrKor 37/4, 37/4 [2 r.]; Mymer1 15; BartBydg 85, 160v; LibLeg 10/145v, 146, 11/85; To iuż dzyáłá zátacżay/ to iuż ſzykuy huffy RejWiz 69, 49v, 93v, 188; Piſzą iż w ten cżás Ceſarz pięć ſet dział pobrał kſiążętom y miáſtom BielKron 230; zamek był z drzewa dębowego w izbice zrąbiony/ przetho mu dzyáło każde máło wadźiło. BielKron 423v, 191 v, 215, 217v, 222v, 227 (59); KwiatKsiąż O4v; Balearis, et Balearicus, adiect. Balista Kuſzá/ albo/ dziáło wielkie którym mury tłuką á Miaſt dobywayą. Mącz 23a, 16a, 23a, 56b, 122a, 202d (11); RejAp 33v; GórnDworz K4; RejPos A4, 10, 213v; BielSat N [2 r.], Nv; KwiatOpis B3v; bo pewnie będą vſtráſzeni/ nie huffy áni dziáły náſzemi/ ále możnoſcią á łáſką Páná Bogá náſzego. RejZwierc 265v, 22v, 65v, 144 [2 r.], 167v, 177v (10); Dźiał Turcy nie wożą ná kołách iáko v nas/ ále ie noſzą ná Wielbłądźiech BielSpr 55, 55 [3 r.], 62, 70v, 73 [2 r.], 74v [4 r.], 75 [3 r.]; StryjWjaz B4, B4v, C [3 r.], C3v; Nád to/ miewáli też y ſtárzy ludźie nieiákie dźiáłá/ ábo inſze nacżynia tym podobne ModrzBaz 113, 112, 113 [2 r.]; StryjKron 462, 537, 572, 642, 652 (17); bo na ten cżás ſrożſze były kłątwy Papieſkie/ niż dźiś dźiáłá Turecżkie NiemObr 64; BielSjem 35, 36 [2 r.], 37; Gdźie Gaſzkonowie? y woyſká vbráne? W co poſzły dźiáłá/ y náſzé turnieie? KochPieś 40; PaprUp I4; ZawJeft 13; ActReg 5v, 14, 73; Y temi dziáłmi miáſtá dobyć chćiano. GrochKal 27, 27; GórnTroas 39; OrzJan 11; SarnStat 142, 1051; A zátym ſię zá ſmokiem do ſkáły vdamy/ Y tám go w máieſtáćie iego poſzukamy. Hucżnemi dźiáły CzahTr E4; SzarzRyt Cv.

W połączeniach szeregowych (11): Albo puść ná nie ſtrzelbę/ dziáłá/ árkabuzy/ Będzieſz gonił po leſie ony Gáłáguzy. BielSat M4, Nv marg; RejZwierc 134v, 262V; CzechRozm 255, 255v; ModrzBaz 115v; SarnStat 16, 142; Z nowu mocą Pigmei przypádli w obozy/ Y z dźiały/ y z procámi/ y z byſtremi wozy. KmitaSpit Cv; PowodPr 5.

W charakterystycznych połączeniach: działo trzaska (3), wrzeszczy; zapalić (rozpalić) działo (2); z dział (po)tłuc (2), uderzyć (4); działa zasadzić (7), zataczać (2); działo huczne, małe (3), trzaskające, wielkie (19); pukanie, trzask(anie) z dział (2).

Zwroty: »z dział bić« (1): Tormentis verberare, Z dział bić/ ſtrzeláć. Mącz 484b.

»lać działa, nalać dział« = odlewać z metalu [szyk zmienny] (5 : 2): Murm 182; Tormentarius fusor, Czo dzyala lyeye vel puskarz BartBydg 160b; A tak Amurat kazał nálać wielkich dział ktore z obu ſtron miaſtá przytocżono BielKron 249v, 202v, 257; Mącz 5a; RejZwierc 251v.

»nabi(ja)ć działo« [szyk zmienny] (3): KrowObr 26; Nábiy działo/ pátrz miáry/ ſtrzelay ieſli vmieſz. BielSat Nv [idem] BielSjem 37.

»strzelać, strzelanie, strzelba z działa; wystrzelenie dział« = tormentis verberare, emissiones tormentorum Mącz [szyk zmienny] (16 : 2 : 1; 1): Pothym przypłynąwſzy pod miáſto ſtrzeláliſmy z dźiał/ ták żeſmy domow nie máło potłukli BielKron 454; powiedźiałem mu/ że vmiem táką ſtrzelbę z dźiał przypráwić/ iż by nawiętſze okręty były/ thedy ie potłucże BielKron 457v, 227, 251v, 309, 314v, 328v (10); Mącz 226b, 484b; RejAp 180; RejPos 297; BielSat Nv; RejZwierc 83v; wſzákże y to ſię też wyznać muśi/ że wiele ſię ſtacża bitew okrom wyſtrzelánia dźiał [multa praelia committi citra telorum emissionem ex eiusmodi tormentis]. ModrzBaz 113; StryjKron 757; BielSjem 36; ActReg 58.

Wyrażenia: »działo burzące« [szyk 6 : 1] (7): Bo wnet Ioáchim Márgrábic/ kazał ſtrzeláć do muru z burzących dział BielKron 314v, 283, 460; Kiedy dziáło wypaliſz/ razy dwá Borzące/ Chłodz ie rychło cżym chłodnym/ bo będzie gorące. BielSat Nv [idem BielSjem 36]; StryjKron 782; ReszPrz 42; BielSjem 36.

»starszy nad działy« (2): Stháſzkowſki kthory był ſtárſzy nád dzyáły/ ſtrzelił z obozu z dzyáłá ſwego BielKron 422; StryjKron 757.

»działo śpiżane« (1): Wźięto im w ten cżás pięćdzieſiąt dźiał śpiżánych BielSpr 69v.

»działo wojenne« = tormentum bellicum JanStat (2): Appáratu dźiał woiennych ku dobywániu Smoleńſká, Nowogrodá, y Pſkowá, y z kulámi dożyczyć ſwym koſztem. SarnStat 108, 125.

Szeregi: »działa, (albo, i) hakownice« [szyk 7 : 2] (9): BielKron 444; A táki proch przyda ſie ná każdą ſtrzelbę/ ták do dźiał/ do hakownic BielSpr 73, 73 [4 r.]; W Zamku grom z dział/ s hakownic ieſzcże więcey ſrogi StryjWjaz C3v; SarnStat 16 [2 r.].

»(ani) działa, (i, ani) prochy« [szyk 9 : 2] (11): Diar 81; y thym cżáſem namioty z Budziniá przyſzły y prochy y dziáłá wielkie BielKron 307, 220v; BielSpr 53v; ActReg 51, 113; SarnStat 125 [2 r.], 132 [2 r.]; Nie máſz pieniędzy na żołnierzá/ ná ſypánie wáłow/ ná dźiáłá y prochy SkarKazSej 705a.

»działa, (i) rusznice« [szyk 3 : 1] (4): Lud w niey [w Persyjej] onego cżáſu záwżdy był walecżny/ cżyniąc ręką záwżdy/ lecż ſtrzelbą wielką od poſtronnych ludzi przemożeni bywáią dziſieyſzych cżáſow/ z ktorą ſie oni nierozumieią/ zwłaſzcżá z dziáły y z rnſznicámi. BielKron 267v; Mącz 16c; StryjKron 757; ActReg 124.

W przen (2): RejZwierc 23; Nákłádzćie piſmá co chcećie/ ią z iednym dziáłem ná was poydę/ to ieſt z Páwłem S. SkarŻyw 373.

Synonim: machina.

Cf 1. DZIEŁO

SB