[zaloguj się]
[pdf]

FOLWARK (193) sb m

folwark (171), wolwark (19), wowark (2), folwarek (1); folwark BierEz (3), OpecŻyw, Murm, Mymer1, BartBydg (3), SeklKat, RejKup, Diar, GroicPorz, KrowObr (2), Leop (2), RejFig (4), BibRadz (2), BielKron (2), Prot, BielSat, KwiatOpis (8), WujJud, Strum, ModrzBaz, StryjKron (5), CzechEp (3), ReszList, PudłFr, BielRozm (2), ActReg, Calep (8), GostGosp (57), LatHar, WujNT (4), SarnStat (18), GosłCast, KlonFlis (2); folwark : wolwark ZapWar (5 : 1); wolwark : wowark LibMal (18 : 2); folwark : ſolwarek Mącz (24 : 1).

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
sg pl
N folwark folwarki
G folwarku folwarków
D folwark(o)m
A folwark folwarki
I folwarki(e)m folwarkami, folwarki
L folwarku folwarcéch, folwarkach

sg N folwark (29). ◊ G folwarku (34). ◊ A folwark (8). ◊ I folwarki(e)m (2). ◊ L folwarku (42). ◊ pl N folwarki (9). ◊ G folwarków (20); -ów (5), -(o)w (15). ◊ D folwark(o)m (1). ◊ A folwarki (20). ◊ I folwarkami (3) StryjKron, SarnStat (2), folwarki (1) KwiatOpis. ◊ L folwarcéch (23) BielKron, GostGosp (15), SarnStat (7), folwarkach (1) ReszList; -éch (7), -(e)ch (16).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Ziemskie gospodarstwo pańskie w przeciwieństwie do gospodarstwa chłopskiego, grunt z zabudowaniami gospodarskimi i mieszkalnymi, często będący częścią większej majętności; zazwyczaj wydzielona część wsi; praedium BartBydg, Mącz, Calep, Cn; fundus Mącz, Calep; colonia Mącz, Cn; possesio, vilła BartBydg; ager, heredium, hortus Mącz; rus Calep; res rustica, villa fructuaria Cn (190): Potym rychło cżás ſie tráfił/ Iż pan do folwárku náwiedził: Rátay nowych fig názbierał/ A Páná imi dárował. BierEz A2, A2, A3; OpecŻyw 25; Praedium, ffolvark, possessio, villa, etc. BartBydg 121v; Iſch wponyedzialek ſzwyątheczni theraſz przeſchli ſmowywſchi ſzyą wowarku schultheſkiego na polwſzyu skatharzyna chomlowa że Lwowka. LibMal 1547/132, 1544/81, 1547/130v, 132, 132v [2 r.], 133, 137v, 1553/174; RejKup v3; ZapWar 1553 nr 2685 [3 r.]; Diar 79; W Fanćie kto trzyma Imienie ſtoiące/ iáko Folwárki/ Winnice/ y inne Imienie GroicPorz ddv; KrowObr 75, 141; Y przyſſli pothym do iednego Folwárku [in praedium]/ kthory názywano Gethſemani. Leop Mar 14/32 [przekład tego samego tekstu LatHar 707, WujNT], Act 28/7; RejFig Aa, Bb 5 [2 r.]; BibRadz Act 5/3, 8; Poſuſzyłá naſienie wſzelkie ktore miano ſiać w folwárcech táiemnie BielKron 53v, 358; Haeredium, Cząſtká máyętnośći/ Folwárk. Mącz 152c; Praedium, Folwárk leżące ymienie/ rola budowánie. Fere idem quod Fundus. Mącz 317c, 60b, 62a, 312d, 317c, 406a (11); Rząd y Alzbánt ze Srebrem ná ſwoy Koń przypráwi/ Ale wioſkę z Folwarkiem ná ten ſtroy záſtáwi. BielSat C3v [idem BielRozm 21]; WujJud 226v; Cżému to vrodzay zły ná Folwárku á v Kmieći dobry Strum L4v; ModrzBaz 121v; trzey Bráćia [...] náiecháli ná Folwárk Dawidá Stároſty Gartenſkiego/ ktory z gruntu ſpalili/ trzydzieśći y ośḿ Litwy vbili/ y ſto koni z wielkością bydłá zágnáli. StryjKron 320, 335, 370, 512; CzechEp 113, 232; ReszList 173; PudłFr 20; BielRozm 21, 28; zemu [Piotrowi Myszkowskiemu] od Chęcin oderwał Podkanclerzy Folwark ktorybył wnowey summie ynastręczył go komu inszęmu ActReg 61; Fundus ‒ Dobra leziſte, folwark Calep 44lb; Rus ‒ Folwark. Calep 933a, 832a; Vrzędnik [...] ma to opátrzyć/ áby nie chowano w folwárku cżeládźi mniey áni więcey nád potrzebę GostGosp 16; Kędy kilko folwárkow pod iednym Vrzędnikiem/ á w nich gęśi máło/ tedy z nich do iego folwárku zegnáć GostGosp 120; Z nabiáły/ opátrzywſzy naprzod kuchnią Páńſką/ Potym też y inſze folwárki/ co ma cżynić/ od Páná ma mieć náukę GostGosp 122; Pan ktorych Kmiotkow nie chce zubożyć/ máią mieć roley ták wiele/ coby vżynáli więcey niż Pan ná folwárku/ co dźieśięćiny pożną GostGosp 150, 8, 16, 26, 42, 50 (53); LatHar 707; Y poſłał go do folwárku [in villam] ſwego páść wieprze. WujNT Luc 15/15, Mar 14/32, Ioann 4/5, Act 28/7; gdźiekolwiek we wſzyſtkim Biſkupſtwie náſzym/ w mieśćiéch/ zamkach/ miáſteczkach/ wśiach/ folwárcéch/ ośiádłośćiách/ dźieśięćiná ſnopowa z polá do tych czáſow byłá bráná SarnStat 186, 26, 105, 184, 188, 209 (10); GosłCast 46; KlonFlis C4.

W połączeniu z nazwą miejscową (1): [Mendog z Litwą] zdybáli nieſpodzianego Semowitá Xiążę Mázowieckie [...] w Folwárku Iáſzowſku albo w Iazdowie beſpiecznie mieſzkáiącego. StryjKron 335.

Wyrażenia: »dworski folwark« (1):W dworſkich folwárcech gnoią cebule y rzepy/ kapuſty/ y inſze ogrodne rzecży/ y ſádowe także GostGosp 72.

»noclegowy folwark« (1): Ná noclegowe folwárki qwity kędy Pan bywa pilnie względáć: też y ná gośćinne. GostGosp 158.

»folwark ziemiański« (1): Sżkutá żołądek folwárkow źiemiáńſkich. KlonFlis C4 marg.

Zestawienie: »szeroki folwark« = latyfundium, klucz, duży majątek ziemski (1): Latifundium, magnus et amplus fundus, Ein breit und groſs liegend Gut, Szeroki folwark Calep 586a.
Szereg: »dwor, (i) folwark« [szyk 11 : 6] (17): a wsakos dworj y folwarky kasdi snych ma swe dzierzecz tak iako do tego czassu dzierzely ZapWar 1548 nr 2668; Liflandcka álbo Ledtláncka źiemia. Pocżynáią ſie Miáſtá/ Zamki/ Contorſtwá/ Klucze/ opuſzcżáiąc Dwory rozmáite y Folwárki/ w tey źiemi. KwiatOpis B4, B, Bv, B2, B3, Cv, [C2] [2 r.]; CzechEp 50, GostGosp 56; SarnStat 893, 1040, 1061, 1069, 1109, 1190.
Wyrażenie przyimkowe: »na folwarku« (2): Ruro — Roliąſie bawie, na folwarku mieſzkam. Calep 933a; Villico ‒ Ma [!] folwarku ſie bawię. Calep 1124a.
W przen (2): PAn ſie ieden ponęćił do folwárku bliſko/ Iż było v dworniká nieżádne dziewcżyſko. Páni to obacżywſzy/ wnet fláſze záſłáłá/ Kuropátwy/ Kápłuny/ pięknie poſłáć dáłá. Pan przyiechał do domu/ pyta coż dziáłacie? Páni rzekłá/ żal mi was/ zle ſie tám miewacie. Pan dał pokoy folwárkom/ bacżąc ty przycżyny/ Cżego mocą nie możem/ fortelem ſpráwiemy. RejFig Bb5; Prot C4.
a. Zabudowania gospodarskie, budynki mieszkalne w folwarku; allodium Mymer1, BartBydg; villa Mącz, Calep; praedium Mącz (15): Ták pan ty rzecży ſpráwiwſzy/ Noc w folwárku przeleżawſzy: Názáiutrz do miáſtá poiał BierEz A3; Mymer1 16; Allodium, stodola; ffolvarg BartBydg 7v; czasczy pana yakubowe tak folwarku iako ludzy y rol folwarkovich y ląk y lassow maią miedzy sobą rosdzielicz napoly ZapWar 1548 nr 2668, 1533 nr 2404; LibMal 1545/101v, 1547/137; SeklKat M4; Continentia fundo praedia habet, Podle rol folwárki ma. Mącz 447a; Villa, Wieś/ kmieći dom/ wieyski dworzec/ podworze álbo folwárk. Mącz 496c; Praedia urbana, Folwárk álbo wyſtáwne budowánie bądz w mieyſcie bądz ná wśi. Mącz 508b, 59b [2 r.]; Villa ‒ Folwark, dworzec do mieſzkania we wſy. Calep 1123b; Młyn trzemá koł/ tuż przy wśi: folwárk zdawná ſporządzony: Browar bliżey od dworá/ coby raz wraz záwarzał GostGospPon 169.
b. Ziemia orna, rola należąca do folwarku; praedium Mącz, SarnStat; aruum vel aruus Mącz (6): Opima praedia, Vrodzáyne folwárki. Mącz 265b, 330c; ále ſucceſsorowi ſwému niech zoſtáwi zbożá letnié/ ku ośianiu folwárku. SarnStat 191, 191.
Szeregi: »folwark albo sprawna rola« (1): Aruum, vel aruus, Folwárk/ albo/ ſpráwna rola. Mącz 17b.

»folwark a sztuka rolej niejaka« (1): In mancipatum venit ut praedium aliquod, Bywa záprzedawan yákoby folwárk á ſztuká roley nieyáka. Mącz 206b.

c. Posiadłość ziemska, dworek z zabudowaniami gospodarskimi położony pod miastem; suburbanum praedium Murm, BartBydg, Cn; praetorium, suburbanum Mącz (14): Item powyedzial yſch theraſz przed Szwyąthi woſz odarll tho ieſt kola v Rydwana kthorich bilo 8 przed Wroczlawſką braną wwolwarku balczer ſchwarcza LibMal 1544/78v, 1544/78v, 1547/132v; Praetorium item Hetmáński námiot ná polu w obozie/ też koſztowne á známienite budowánie przed miáſtem/ yákoby folwark/ ktore Rzimiánie wielmi koſztownie zwykli wyſtáwiać. Mącz 319d, 508b.
Wyrażenia: »wolwark miejski« (5): Item zeznal yſch theraſz nyedawno Wzabikowye kmyeczyevi yednemv myąſſa wyąprzewego ſthuką y dwoye chlieba vkradl, alye mv czelyadz myeyſka kthora zitha na wolwarku myeyſkym ſtrzegla wnoczi odbili LibMal 1546/121, 1546/116, 1547/132, 132v, 1552/171.

»folwark przedmiastowy« (1): Suburbanum ‒ Folwark przedmiaſtrowy [!]. Calep 1023b.

»szpitalny wolwark« (1): Item powyada yſch Mloczkovi ſpithalnemv na Wynarach wſchpitalnym wolwarku wyąl ſkalyety pyenyedzi wązell ſchuſthką wſtodolye nowey LibMal 1544/92v.

Szereg: »dworzec, (albo) folwark« (2): Suburbanum praedium. ein haus vnd hoff bey der ſtat gelegen. Dworzec álbo folwárk. Murm 27; BartBydg 152v.
2. Wieś; ager, magalia, rus, villa Mącz (3): Ager, aliquot Colonorum congregatio, Wieś/ Folwárk. Mącz 5d; Magar, Punicum vocabulum, Latine Villa, Wieś. Magalia pro eodem, Wśi/ folwárki/ chłopskie domy. Mącz 203d, 362a.

Synonimy: 1. dwor, zest. »szeroki folwark«: klucz, włość; a. dworzec, futer; b. rola, ziemia; c. dworzec; 2. wieś.

TG