[zaloguj się]
[pdf]

DWOR (1073) sb m

W N i A sg -ór (29), -or (3); -ór : -or Mącz (9 : 2), KwiatOpis (1 : 1). W pozostałych przypadkach: -or- (204), -ór- (2); -or- : -ór- KwiatOpis (12 : 1), PudłFr (3 : 1).

Fleksja
sg pl
N dwor dwory
G dworu, dwora dworów
D dworu, dworowi dwor(o)m
A dwór dwory
I dworem dwory, dworami
L dworze dworzéch, dworach

sg N dwor (77). ◊ G dworu (294), dwora (55); -a RejKup, KromRozm III, RejWiz (4), RejFig (2), RejZwierz (5), KochJez, GostGospPon, CzahTr, KlonWor; -u : -a ZapWar (7 : 2), ForCnR (7 : 1), LibMal (8 : 1), BielKom (2 : 3), BielKron (20 : 2), HistRzym (4 : 1), RejZwierc (3 : 9), BudNT (1 : 1), CzechEp (1 : 1), KoċhMRot (1 : 1), GostGosp (10 : 15), ZbylPrzyg (1 : 1). ◊ D dworu (12), dworowi (9); -u OpecŻyw, ForCnR (2), BielŻyw, HistRzym (5); -owi LibLeg, BielKom, ZapWar, GórnDworz, GostGosp (2), SarnStat; -u : -owi BielKron (2 : 1), BudBib (1 : 1); ~ówi (1) SarnStat, -(o)wi (8). ◊ A dwór (122). ◊ I dworem (110); -em (44), -(e)m (66). ◊ L dworze (262). ◊ pl N dwory (19). ◊ G dworów (27); -ów (9), -ow (3), -uw (1), -(o)w (15); -ów KochJez, SarnStat (6), GosłCast; -uw LibMal; -ów : -ow KwiatOpis (1 : 3). ◊ D dwor(o)m (1). ◊ A dwory (39). ◊ I dwory (6) BielKron, RejZwierc, ActReg, GostGosp, SarnStat (2), dworami (3) KwiatOpis (2), PowodPr. ◊ L dworzéch (31), dworach (6); -ach ReszPrz (2), WyprPl, KlonWor; -éch : -ach SarnStat (3 : 2); ~ -éch (3), -(e)ch (28).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Dom mieszkalny, budynek; siedziba szlachcica, właściciela majątku ziemskiego; majętność, posiadłość ziemska; suburbanus (h)ortus Murm, BartBydg; villa Murm (197): ys pan Marczin Dworzenski i Sprzyaczioli swemi nayechal na dwor pana Mikolaya Rynyewskiego. ZapWar 1558 nr 2686, 1505 nr 1959, 1517 nr 2201, 1531 nr 2469, 1533 w 2404, 1558 nr 2686 [11 r.]; poſſla panna ku Ieruzalem do dworu Zachariaſſowego OpecŻyw 26v, 158; Murm 26, 27; Suburbanus ortus, dvor y zagroda przy myescye BartBydg 152b; Zeſſnal iſſ Jandrzi Brudowſki [...] then ma ſzwoich dwu przirodzonich teſch Brudowſkie ſz yedny wſſy alye ſz ginſchego dwora LibMal 1543/69v, 1543/72 [3 r.], 1544/80 [2 r.], 1544/81v [3 r.], 86v, 1545/107v, 1548/145v; RejRozpr E3v, H3; RejJóz O; a then ſtharoſta wſzithko myeſka a yezdy po ſzwoych dworzech. LibLeg 11/169, 11/160; GliczKsiąż Iv; RejWiz 131v [3 r.], 152v; UstPraw C4, H3; RejFig Aa8, Bbv, Bb5v, Cc2v; BibRadz 96 marg; Były bliſko Rzymu ná ten cżás [...] ine miáſtá y dwory oſobne BielKron 99, 377v, 379; Andronitis, Et. Andron, Kownátá/ álbo/ yedná część mieſzkania w domu/ w którym tylko mężczyzny mieſzkáyą/ męski cymmer/ dwor. Mącz 9c; Ieden Sąſiádá ſwego iáko Turczyn łupi/ [...] Trzeći ſię ze Pſy włocy cáły dźień po Borze/ W ten czás wie miły pan Bog iáki rząd we Dworze. Prot C4v; GórnDworz S5v; HistRzym 109; RejZwierc 31 v, 61, 66, 175v, 235, 246 [2 r.]; ktory dom liczy miedzy Bartoſzem Szewcem a dworem Maćieia Kliocęćia ZapKościer 1579/3, 1582/28v, 40v [2 r.], 1585/60v [4 r.], 61 [3 r.], 1588/80v; StryjKron 472; KochPs 101; CzechEpPOrz **4v; Goſćiu/ [...] ſtąp máło do dworu KochFr 77; WerKaz 300; ActReg 44; Klucżnik dwor ma zámykáć GostGosp 58; Vrzędnicy y Włodárze ták w dworze kopy máią żąć/ iáko v Kmiećiá: áby w dworze kopá byłá ták wielka/ iáko y Kmieca. GostGosp 78, 8, 22, 56, 70, 120 (48); Browar bliżey od dworá/ coby raz wraz záwarzał GostGospPon 170, 170; GostGospSieb +2v; WyprPl A4; WujNT Luc 11/21; który [szlachcic] pozwan bydź ma we dworze iego [in curia eiusdem JanStat 524] SarnStat 755, 594, 675, 756, 825 [2 r.], 913, 1090; Gdzieſz cię będę náleść miał? (did) S. (‒) W mym dworze. CiekPotr 14, 28; Tobieć ieſt záwſze gotow/ Dwor moy wſzák nie zdrogi. PaxLiz D3v; KlonWor 77; RybWit C2; ZbylPrzyg B2v.

W połączeniach szeregowych (12): StryjKron 345, 350; CzechEp 50; KochJez B; wſzyſtki dobrá Kośćiołów [...] przy [...] dochodźiéch/ dźieśięćinách/ Zamkách/ Wśiách/ Folwárcéch/ dworách / y inych pożytkach [guaestus, decimas, castra, villas, praedia, curias et alias utilitates JanStat 844]/ [...] máią bydź záchowáne SarnStat 1069, 893, 1040, 1060, 1109, 1192 (8).

Przysłowie: forá z dworá CzechEp 231.
Zwrot: »robić u dworu, do dwora, w dworze« (2 : 1 : 1): BielSat C2v; BielRozm 18; Gdy rzemieślnik robi co w dworze/ Vrzędnik ma tego doyźrzeć GostGosp 14, 30.
Wyrażenia: »dwor kościelny« (1): A ieſli z przygody álbo zá wczáſem y potrzebą/ [...] ſtanié w dobrách/ mieśćiéch/ Zamkách/ w dworzéch Kośćielnych/ y ſzlácheckich [Curiis Ecclesiarum, Nobilium JanPrzyw 17] przyda ſię nam vczynić: tedy nic gwałtem áni mocą każemy bráć SarnStat 893.

»dwor ziemiański, szlachecki« = allodium militare JanStat (2 : 1): i miedzi prząſniſchem ieſt wyeſſ wielga koſcziol wny murowany y wielych dworuw ziemyanſkich LibMal 1543/69v; SarnStat 893, 1091.

Zestawienie: »dwor szpitalny« (1): A vczinyl tho na [!] Namową stharey kowalky, kthora myąſzka na Vynarach podlye kowala myąſchkayaczego wedlye dworu spithalnego. LibMal 1544/93.
Szeregi: »dom albo (i) dwor« [szyk 4 : 2] (6): yakom ya nyenayachal gwalthownye [...] na dwor y na dom Slachethny margorzathy ZapWar 1532 nr 2415, 1532 nr 2416; Caudex dicitur, Słupek w który dile/ álbo deſzczki záwodzą/ yako bywa gdy dóm álbo dwór dilowaniem obwodzą. Mącz 41d; GostGosp 88; SarnStat 385 [idem] 925.

»dwor, (i) folwark« (8): a wsakos dworj y folwarky kasdi snych ma swe dzierzecz ZapWar 1548 nr 2668; KwiatOpis Bv, B2, B3, B4, Cv, [C2]; GostGosp 56.

»imienie i dwor« (2): yſz to Imyenyę y ten dwor Tak Grunt Iako wyerſzchnoſzcz nycz wyęczy nyeſzaczowano yako 8 ſzyet m. liczbi pruſky ZapKościer 1585/60v, 1585/60v.

»komora to jest dwor« (1): Tu nieoznáymuię áni wypiſuię Komor/ to ieſt/ dworow/ áni mnieyſzych vrzędow KwiatOpis A4v.

»zamek, pałac i dwor« (1): Przenieśli ſie [...] z zamkow/ páłacow/ y dworow/ do ſádow ábo kucżek PowodPr 36.

»dwor, (i) wieś« [szyk 7 : 3] (10): Bo v dworá y we wśi/ nic o nim nie ſłycháć RejZwierz 75, 71; BielKron 378v; RejZwierc 215v; Dworów/ y wśi kilká ſet w popiół obrócono KochJez B2v; ActReg 45; GostGosp 24, 154; Miſtrzowi y Konwentowi ná Srzodopoſtną Niedźielę bliſko przyſzłą z Dwory / Wśiámi [cum curiis, villis JanStat 857]/ y z inémi wſzyſtkiémi do Miáſtá tego przyległośćiámi/ będźiemi [!] powinni wróćić. SarnStat 1080, 1089.

W przen (3): ieſli dworowi tego [trzciny] nie trzebá/ pewnie Kmiotkowi trzebá GostGosp 104.
Szereg: »po brogach, (po) stogach, (po) dworach (albo gajach)« (2): Drugi powiáda: iż tá wiárá nie po brogách/ áni po ſtogách/ ani po dworách ſię tuła/ ále ſiedźi ná ſtolicy iednośći. ReszPrz 111, 108.
a. Miejsce czasowego pobytu; lokal wynajęty (może dom zajezdny) (1): Locatio, naymovanye, ‒ cum loco tibi domum meam ad habitandum in ea, dwor. BartBydg 83b.
2. Pałac, zamek, rezydencja; ewentualnie miejsce czasowego pobytu panującego; siedziba zwierzchnika (magnata) świeckiego lub duchownego; aula Mącz, Calep Cn; aula regia Mącz (181): Item czaſz a dzien y myeſczye kv bithwye ym pokladamy thw wkracowye na dworze naſchym MetrKor 26/62v, 26/62, 62v; March2 D3; Naprzod gdi przyedziesz do Czessarza Thur. na dwor przodkiem wedle obiczayv bascham sye opowiesz LibLeg 11/31, 11/160; HistAl L2, N2v; GliczKsiąż G5v, H8; RejWiz 153v; Leop Esth 8/15; UstPraw F, G; RejZwierz 28 [2 r.], 81v; OrzRozm Qv; Zbudował [Salomon] trzy dwory BielKron 77v; Mistrz záſię Liwláncki ma ſwoy dwor w mieſcie Wenden dwánaſcie mil od Rigi BielKron 437v, [842]v, 177v, 321, 327V, 405v (26); Coena igitur recta, Záwołána vcztá gdy królowie xiążętá/ álbo známienići pánowie do ſwego dworu ná cześć wzywáyą. Mącz 348d, 20d; HistRzym 43, 44, 82v; KwiatOpis C3; BVduiemy rozlicżnym koſztem dziwne dwory/ Około miaſt/ y mocne koſcioły klaſztory. Aby ſzańce gotowe z nich nieprzyiaciel miał RejZwierc 247v, 129v, 154v, 201; BudNT Matth 27/27; SkarŻyw 76; MWilkHist E4; StryjKron 487; KochFr 84; KochSz A2v; Lepiey niż pod namioty mieſzkáć w cudnych dworzech. BielRozm 6; Klucżnik przy wielkim dworze nie od wſzyſtkich zamkow ma klucże miewáć GostGosp 54, 70, 124, 152; Phil O; KochFrag 46; SarnStat 670; PowodPr 70; żeś ſię W. M. znowu [...] do máiętnośći ſwey náwroćić/ y domu ták zacnego y dźielnośći oſobliwey Iey Mość Pánią Małżonkę ſwą klenot wielki w dwor ſwoy oycżyſty ſzcżeśliwie przyprowádźić raczył RybWit [A]v.

W połączeniach szeregowych (13): KrowObr 227, 228v, 236; Prot B3; Liflándckie tedy Páńſtwo ty wſzyſtki Ziemice/ Powiáty/ Contorſtwá/ Landfoitowſtwá/ klucże/ Miáſtá/ Zamki/ Arcybiſkupſtwá/ Biſkupſtwá/ Dwory wyſzſzey opiſáne zámykáło w ſobie. KwiatOpis Dv, B [2 r.], [C2]v; Pomśćim ſie tego w Klaſztorzech/ w kárcżmách/ w ſzpitalách/ we dworzech. MWilkHist E4; SarnStat 311 [2 r.], 1061, 1063.

W charakterystycznych połączeniach: dwor cudny, dziwny, murowany, ojczysty, piękny (2), przepyszny, wielki (5), wysoki.

Zwroty: »dwor w pałacu dać« = użyczyć miejsca, gościny w pałacu (1): á rzekſzy to [królowa Olimpia] przykázáłá mu [Anektanabusowi] dwor w páłácu dáć. HistAl A4.

»dworu dozwolić a posprzyjać« = zezwolić na odbycie turnieju; [foevere curias Łac. śr. sv. curia I B3] (2): proſzily ſha naſz [króla] pokornymy prozbamy abyſz my ym dworw naſchego poſprziely a dozwolyly MetrKor 26/62, 26/62.

»stać na [czyim] dworze« = czasowo mieszkać, gościć; stare in palatio Vulg (2): gdiż pan Koſtká báwił ſie kſiędzem Mácieiowſkim/ y wielkim koſztem ſtał ná iego dworze GórnDworz B5v; BudBib Dan 1/4.

Wyrażenia: »arcybiskupi dwor« (1): Zádropawſſy ſie we włoſy ſſedł ſobye przed Arcybiſkupi dwor GliczKsiąż H8.

»dwor biskupi (a. biskupa)« [szyk 6 : 1] (7): OpecŻyw 98v; we wiglia wbiſkupym dworze Thoporek vkradl LibMal 1547/126; BielKron 403; RejRozpr c3v; SkarŻyw 529; y w Werkach w dworze Biſkupim wiśi záwieſionych kilko broni/ co chłopi wyoráli. StryjKron 487; LatHar 729.

»dwor cesarski« [szyk 3 : 1] (4): Rzućili ſie też y na Antonią gdzye był dwor Ceſárſki/ y zborzyli ią. BielKron 146v, 146v, 209; WujNT 683 marg.

»dwor kasztelanow« (1): Gdy dwor nás [królewski] ieſt dáleko/ thedy ćiąża ma być daná do dworu Káſtellanowego [ad curiam castellani JanStat 1105]. UstPraw G.

»dwor krolewski, Jego Krolewskiej Mości, krola« [szyk 22 : 2] (17 : 3 : 4): Iednego też cżaſu Alexander w oſſobie Antiocha rycerza wiechał nadwor krola Indiyſkiego BielŻyw 157; POtem Márchołt zroſtropnoſćyą przyſſedł ná dwor krolewſki March2 D3; Sthal ſzye przed rokyem nayaſzd na dwor yego Kro. mczi Snyathinſky. LibLeg 11/152v, 11/152v, 153; GliczKsiąż H7v, Iv; Ale Vriaſz ſpał przed broną dworu krolewſkiego [ante portam domus regiae] Leop 2.Reg 11/9, 4.Reg 7/9, I Hh2v; UstPraw F; BielKron 85v, 146v, 413v; Aula regia, Królewski dwór/ Páłac. Mącz 20d; HistRzym 70; BudBib Ps 44/15 [16], Dan 1/4; SkarŻyw 92; Aula ‒ Sąla, dwor krolewski. Calep 116a; LatHar 394; SarnStat 647 [2 r.], 1154.

»dwor książęcy, książęcia« (3 : 2): BielKron 204; y rozeſlał [król] posły we wſze dwory Kśiążęce HistRzym 7; Dwor Xiążęćiá Chryſtophá teſz był/ dziewięć mil od Párnáwy KwiatOpis C3v, C3v; StryjKron 159.

»dwor pański« [szyk 1 : 1] (2): Item powyada ze Michal przibel wdworze panſkym wrunowye ſkopu vkradl LibMal 1546/110; KochSat ktv.

»dwor papieski« [szyk 1 : 1] (2): Po Ekkiuſie oborzył ſie nań mnich Sylweſter kácermiſtrz Papieſkiego dworu/ y piſał przećiw iemu temy ſwoie BielKron 193, 185v.

»rzymski dwor« [szyk 3 : 2] (5): KrowObr B3v, 128v; Pozwy do Rzymſkiégo Dworu [ad Romanam Curiam JanStat 200] wyzywáią SarnStat 175, 176, 193.

Szeregi: »dwor i gmach« (l): [śmierci podległy człowiecze] Poſtąpiſz z dworu/ y gmáchów złoconych KochPieś 43.

»dwor i osiadłość« (1): bo wielkiego krolá muśi záwżdy dwor wielki y oſiádłość wielka być. RejAp 182.

»dwor, (albo, ani, i) pałac« [szyk 2 : 2] (4): BielKron 278; Palatinus, Górá w Rzimie/ ná którey Rzym naprzód był zbudowan á ná którey też Ceſárze Rzimſcy dwór ſwóy y Páłac mieli. Mącz [273]b, 23c; Nie dźiwne nam páłace áni dwory/ áni złotá/ áni woyſká/ áni roſkoſzy y doſtátki. SkarKaz 519b.

»dwor albo stolec« (1): Trwał tám dwor álbo ſtolec Papieſki we Fráncyey przez LXXIIII látá BielKron 185v.

»zamek, (i, albo) dwor« [szyk 6 : 1] (7): [Tatarzy] zamki y dwory popalili MiechGlab 4; BielKron 376; Klucżnik ma doyźrzeć/ gdy ma Pan przyiácháć/ do zamku álbo do ktorego dworu/ gdy piece przepaláią GostGosp 56, 76, 86, 132; SarnStat 972.

W przen (15): Bowiem oná niecnotá [Swawola] gośćiniec vtárłá/ Szyroko do ſwych dworow y wrotá otwárłá. RejWiz 89; A iż ten dwor álbo miáſto Ian ſwiety piſze było od Anyołá ná cżterzy cżęśći rozmierzono/ á w káżdey cżęśći thrzy brány RejAp 184v, 184v; KochPs 176; SzarzRyt B2v.
Wyrażenia: »dwor Boga błogosławionego« (1): O Słudzy páná głupiégo/ Tego świátá ſzalonego [...] Skoſztuyćieſz dworu inſzégo/ Bogá Błogoſłáwionégo: Temu gdy ſłużyć będźiećie/ Bogátémi zoſtániećie. KochMRot B2.

»dwor krolą wielkiego« (2): KochPs 71; Wſpomnićie też ná nas ſtárſzy bráćia ná támtym dworze Krolá wielkiego SkarKaz 639b.

»dwor niebieski« [szyk 2 : 2] (4): RejWiz 145; RejPos 247, 297v; Krolá nam porodźiłá [Panną]/ z niebieſkiego dworu. ArtKanc B2v.

»Pana wszech dwor« (1): Wy ſłońcá wſchodu/ y zachodu zorze/ Kráie z południá/ y pułnocne z nimi/ Rátuyćie/ ná Páná wſzech/ dworze. GrabowSet G2.

»dwor wysoki« (1): Pan ná ogniſtym niebie dwór ſwóy wyſoki [sedem suam Vulg Ps 103/19] Záſádził/ ſtąd pánuie KochPs 154.

Szereg: »dwor albo pałac« (1): coż rozumieſz o wielkośći dworu álbo páłacu krolá tego/ przed ktorego drzwiámi z dáleká drżąc á dziwuiąc ſie będą ſtali ći krolowie ziemſcy. RejAp 184v.
a. Świątynia, kościół, przybytek; palatium, templum PolAnt (12): iż ſynowie plonu budowáli dwor Iehowie Bogu Izráelowemu [templum Domino Deo Israel]. BudBib 1.Esdr 4/1; wysłucha [Bóg] z dworu ſwego [de templo suo] głos moy BudBib Ps 18/6[7], Ps 5/7[8], 27/4, 68/29[30], Os 8/14, Mal 3/1, Ioel 3/5 (11).
Wyrażenie: »dwor Jehowy« (1): A (ták) záłożyli budownicy dwor Iehowy [templum Domini] BudBib 1.Esdr 30/10.
b. Miejsce posiedzeń senatu lub sądu w starożytnym Rzymie; także sama rada senatu; curia Leop, ModrzBaz (3): vcżynili ſobie [Rzymianie] dwor [et qua curiam fecerunt sibi]/ á ná káżdy dzień rádzili ſie trzyſtá y dwádzieśćiá mężow Leop 1.Mach 8/15; Y odiácháli do Rzymá w drogę bárzo dáleką: przyiáchawſzy/ weſſli do ich dworu [curiam] y ſpráwowáli legácią temi ſlowy. Leop 1.Mach 8/19; ModrzBaz 118v.
3. Otoczenie, środowisko skupiające się dokoła monarchy lub magnata, duchownego; dworzanie, urzędnicy, świta dworska, orszak; ogólnie: rząd danego państwa z panującym na czele; aula, curia Mącz, Cn (594): Będącz tedi on młodźieniecz v dwora pocżnie ſie dobrze miécz v pana Sżcżęſciá ForCnR Cv, A3v, B, Cv, C2v, D2 (13); MetrKor 38/321 [2 r.], 46/46v, 175v; y weſelił ſie Fáráo y wſzytek dwor iego HistJóz D4v; FalZioł V 90v; Allexender za trzi dni nie nieiadł, aż go wſzitek dwor prozbami ledwo vproſił. BielŻyw 105, 58, 113, 158; ZapWar 1536 nr 2492; Poslye Czeſarz Kyerdeya y Czavſcha s dworu ſzwego LibLeg 7/99v, 10/59, 61v, 11/65, 92, 107 (22); RejPs 154v; RejRozpr E3v, I2v; Chczemy go [Józefa] iſcie żacznym [!] na dworze vcżynić RejJóz K4; SeklKat A3; KromRozm I K3; KromRozm III I8v, P6v; Lepyey wſtąpić do klaſztorá/ Niż zá mąż álbo do dwora/ V dworá ſtać wiele trzebá/ Przemrzeć muśi picia chlebá BielKom G3, G2v, G3; A przeto rodzicy niechayby ſie nie kwápili z dzyećmi ſwemi do dworu boć nyemáſz po co GliczKsiąż I3, B4v, F4, H6, I2 [2 r.], I3v (19); LubPs I2v, X2v, ggv; KrowObr 25v; Bo ten Philozoph y ná dworzech bywał/ y ludzkim ſie ſpráwam przypátrował. RejWiz 63v, A6v, 26v, 67v, 73v, 153 (9); A było vrzędnikow ktorzy byli nád inymi v dworu Sálomonowego/ pięć ſet y pięćdzieſiąth Leop 3.Reg 9/23, 3.Esdr 2/17, Esth 9/4; UstPraw C, C4v, D, Ev, F4; RejFig Bbv, Dd4; Potym ieden [Wolski] ná dworze/ wielkim pánem zoſtał. RejZwierz 60v, 18, 52, 71v, 79v, 82v (9); BibRadz 298v marg; Krol ná ſwym dworze chćiał Dworzániná ſwego kożdego dźielnośći doświádczyć OrzRozm Rv, R [3 r.], Rv [2 r.], R2 [2 r.], R2v [2 r.]; proſił [Borzywoj] áby był okrzcżon ze wſzytkim dworem. BielKron 322, 74, 90, 125v, 126v, 269 (29); Mącz 9c, 24a, 237a, [273]b, 346d, 348d (11); Szóſty Dyálog/ tenżeć więc przijaźń ziednał/ á zwłaſzczá v Dworu: przeto/ żeś Dworzány pięknym Pánnam/ w fraucymerze Królowéy będącym/ przyrownał. OrzQuin E2v; Prot Bv, D, D3, D3v, D4, Ev; Ian trzeći Pilecki/ [...] przy Dworze będąc/ z doświadczonemi ſye Rycerzmi potykał SienLek 34; RejAp AA4v; ábowiem bywáią ná dworze turnieie pieſze/ turnieie konne/ bywa ſzermowánie GórnDworz E2v; y pomnię ia/ kiedy v dworu/ tákiego mowcę chwalono/ ktory w ſwą rzecż naywięczey Cżeſzcżyzny mieſzał GórnDworz F4; iż ku nábyciu prawdziwey chwały/ [...] á łáſki v thego páná ná czyim dworze będzie/ potrzebá tego Dworzáninowi/ áby ſiebie ſam/ obycżáie ſwe/ y żywot vmiárkowáć/ y w pewną rezę wſtháwić vmiał GórnDworz I4v; Biſkup niemáiąc ná then cżás przy ſobie dworu ſwego/ s kthorym ſwietnie/ okázáćby ſie był mogł/ vcżynił ták [na przyjęcie posła] GórnDworz P; wſzytek dwor thám o mnie powieda/ że mam być piecżętarzem GórnDworz R4, B5v, D4, H7v, M6, Dd7v [2 r.] (43); Odpowiedział iemu Antyoch. Wieſzli práwo mego dworá. HistRzym 9; y kázał [król] Aolloná [!] przypiſáć ku ſwemu dworu/ á gmách oſobliwy iemu dáć. HistRzym 13v, 7, 9, 110v, 134; Wyżeń od ſwego dworu/ błazny pochlebniki. BielSat N4v; KwiatOpis B4; A wſzákoż thu do Krákowſkiey ziemie bárzo go [Reja] záwżdy przyrodzenie ciągnęło dla dworu/ bo bez thego być nie mogł. RejZwierc Aaa, 25v, 26, 156, 164v, [203]v (11); HistHel B3, B4v; BiałKaz H2; Do Brándenburſkich gránic [prowadził poseł cesarski krola]/ gdzie Márgrábiá k niemu/ Dwor ſwoy wyſłał/ vcżćiwość ſłuſzną cżyniąc iemu. StryjWjaz B, B3v; PaprPan Q4; teraz będźiem mowić o Dworze [nunc de aula]/ ktory [...] mogłby ſię zdáć być wárſtátem doſwiadcżánia zwycżáiow y dowćipu młodych ludźi. ModrzBaz I2v; Tym ſpoſobem zwierzchny Pan y Dwor ſwoy [et aulam suam] będzie vcżył/ y Vrzędnikom powinne do rządzenia wſzytkich rzecży cnoty záleći ModrzBaz 23v, I2v [4 r.], 13, 14 [3 r.], I4v, 20 (14); KochPs 158 [2 r.]; Brát twoy poſłuchał Ceſarzá/ ofiárował Bogom y iuſz ieſt wielkim v Ceſarzá/ y ná dworze iego. SkarŻyw 532, 88, 165, 507 [4 r.], 508 [2 r.], 304 (16); Tedy też w ten czas Dowmant Hurdowic Kniáź Gedrocki [... ] niezábiegał Witołtowi/ áni ná iego Dwor vcząſczał StryjKron 355, 124, 125, 150, 165, 335; Kśięża Papieſcy Christuſowi służyć nie mogą, y dworu y kośćielnych plotek pilnuiąc. CzechEp 91 marg; KochFr 27, 52; KochSz A2v, B4v; KochMRot B3v; WerGośc 249; WisznTr 22; BielSjem 25; Dwór/ od máłych do wielgich/ wſzytek ſye rádował. KochPam 83; KochSob 69; Nagrobek Stá. Wapowſkiému. [...] Zdobiłeś dwór náuką PudłFr 28, 7, 36, 50, 63; GórnRozm A3v; wſziſci poddani [...] gotowali ſie iako naweſele zradoſcia Pana y Dworu otzekawaiac PaprUp D, H [2 r.]; [podkomorstwo] Iest to vrząd zacny y wielgi nadworze. ActReg 47; Trzebali będzie poiaką resolucyą doDworu, iuz nie do onych pisac copierwey, ale doPanny Barbary (iest tosłuzbista vkrolewny ActReg 130, 9, 22, 114, 154, 184 (24); A Pan ma dáć znáć/ ieſli ze wſzyſtkim dworem iedźie/ álbo lekko. GostGosp 24; mawiał/ Dobre żołnierſtwo/ dobry dwor: ále pług w domu ieſli go nie wſpiera/ ſłábo bárzo iść muśi GostGospSieb + 3; GrochKal 19; OrzJan 91; WyprPl A2v, A3; LatHar 245, 274; JanNKar A2; A Ná Dworze [in curia vero JanStat 308] Nadworny Podſkárbi/ iáko ſkárbów Dworſkich sekretarz/ niech będźie człowiek dobry/ ſkrómny y rozumny SarnStat 335; Dwá w práwie vczeni ná Dworze bydź máią. SarnStat 946 marg, 125, 144, 162, 310 [2 r.], 1040 (26); PowodPr 73; SkarKaz 386a, 416a; o vrzędy Nie bedę się v Dworu z nim vbiegał nigdy CiekPotr 38, 11; GosłCast 5, 9, 14, 15, 18; PaxLiz B4v, C4v, D, E; KlonFlis E2v, H3v; SapEpit [B2]; KlonWor 55; ZbylPrzyg B.

W połączeniach szeregowych (4): oto ia przepuſzcżę ná ćię y ná dwor twoy [et in servos tuos]/ ná lud twoy/ y ná domy thwoie/ wſſeláki rodzay much Leop Ex 8/21; RejZwierc 240v; SkarŻyw 482; SkarKaz 519b.

W charakterystycznych połączeniach: bawić (się) dworem, na (przy) dworze, u dworu (6); by(wa)ć na (przy) dworze, u dworu (26); (s)chować na dworze (6); (od)da(w)ać do dworu, ku dworowi (6); parać się dworem, (po)słać na dwor, od (z) dworu, do dwora (21); służyć do dworu, dworem (7).

Przysłowia: v dworu dwornye á domá wybornye GliczKsiąż K6v.

Pyſſe przecżiwna pokora Ać mieſſcza niema vdwora RejKup q6v; CzahTr D.

BierEz M2v; RejRozpr F2; biegáiąc zá dworem/ Muśi wſzytko wyſypáć by więc miał y worem. RejZwierc 244v; CzahTr D.

Zwroty: »dwor chować« (3): [Aleksander] dwor chował dobry/ śpiewaki gońce rad widzyał BielKron 403v; ábo tym ſpoſobem iákom powiedźiał niech [wielcy panowie]/ dwory ſwoie chowáią [suas aulas instituant]/ ábo iáki lepſzy ſpoſob wynaydą ModrzBaz 14v; SkarKazSej 689b.

»dworem się parać« = być dworzaninem (1): iáko powiedał [jeden pan] że ſzkodá owego cżłowieká iż ſie domem zábáwił/ bo by ſie dworem parał/ byłby owo godny cżłowiek. RejZwierc 89.

Wyrażenia: »dwor cesarski, cesarza, W. C. M« [szyk 22 : 3] (17 : 4 : 4): BielŻyw 142; Krol yego Miloſcz pan moy prziſlał myą na dwor Vaſzey Ceſzarſkyey miloſczi LibLeg 7/8; Przodkyem Henrieh prziyachawſzi na dwor Czeſſarza Tvreczkyego opowye ſſzye v Baſch LibLeg 11/135, 7/31, 34 [3 r.], 36, 100v [2 r.], 10/65v, 11/31v [2 r.]; Wyſzedł Potym z dworu Ceſárſkiego ſpiſek przećiw Krolowi Fráncuſkiemu BielKron 236, 324, 414v; Mącz 212b; OrzQuin E; HistRzym 123 [2 r.]; BielSpr 50v, 52; SkarŻyw 13; KmitaSpit A4; PaxLiz E.

»dwor faraonow« (2): y podnyośł Iozef głoſ ſwoij ſpłatzem ktory też ſlyſſeli y Eipcyiowie y wſſytek dwor Fáráonow [omnisque domus Pharaonis Vulg Gen 45/2] HistJóz D4, A4.

»dwor krolewski, krola (I. M.)« = palatium regis Vulg, PolAnt [szyk 31 : 7] (22 : 16): HistJóz D4v; BielŻyw 64; bom na ten czas daleko bil od dworv Crolla yego m. pana mego LibLeg 11/[322]v; GroicPorz Bv; Leop 4.Reg 20/18; BibRadz Dan 1/4; OrzRozm R, R2; BielKron 16v, 74, 212v, 216v, 217v, 341v; GórnDworz C7; HistRzym 108; RejPos 10v [2 r.]; BielSat D3v; RejZwierc [203]; BudBib Is 39/7; Dwor też Krolá zmárłego iechał práwie ſtroynie StryjWjaz B3v; SkarŻyw 306; KochPam 81; KochTarn 73; BielRozm 29; RybGęśli A2; SarnStat 306, 310 [2 r.], 312, 411, 1016 (8); ia będę domá rolą orał/ á ty iedź ná dwor krolewſki SkarKaz 637a, )(2; VotSzl C2.

»dwor krolowej« (1): Też wielkie enoty twoie tobie to ſpráwiły/ Ze ćię ná dwor krolowey świetny wyſtáwiły. SapEpit [B2].

»dwor książęcia« (1): ICH Mćzi Pan Hans Flaming. [...] Pan Hans Szoth Rady i Vrzedniczi Dworu Kſiązeczia Jego Mćzi Phinlandzkiego WyprKr 2.

»dwor Wielkiego Księdza« (1): á gdy podroſł [Witten]/ był Komornikiem ſtárſzym ná dworze Wielkiego Xiędzá Troydená StryjKron 365.

»dwor mały« = niewielka liczba dworzan (1): Były rozne Snich zetu frequentia wielka ludzi w Krakowie azdworem małym mieszkac in decorum Regi ActReg 9.

»panieński dwor« (3): Sic est Gyneconitis, Fraucimer/ Panieński dwór/ yáko yeſt v Krolów y Xiążąt/ gdzie pánny ſwym dworem też służą. Mącz 9c; Gynecaeum, Fraucimer/ Pánieński rey álbo dwor. Mącz 150d, 309a.

»panięcy dwor« (1): Ieſlł [!] ſie wam [książki] przyda być ná panięcym dworze WisznTr 5.

»dwor pański, zwierzchnich panow« [szyk 4 : 4] (7 : 1): RejJóz Pv; Ták że ná dworzech páńſkich/ záwżdy znácżni byli [Gnojeńscy] RejZwierz 63, 58; Ius rectae coenae habere, Mieć ſtół ná páńskim dworze kiedy kto chce. Mącz 348d, 61a; StryjWjaz B2v; Ale obycżáie ſkáżone przewiodły to/ że tá wádá [pochlebstwo] nigdźie indźiey więcey/ iáko przy Dworzech zwierzchnych Pánow [in aulis principum] płuży ModrzBaz 17v; GostGosp 2.

»wielki dwor« (7): yz teraz then ktoregoſczye poſlem do naſ dobrego czlowyeka poſlaly. yeſth na naſſ wielky dwor przyyechal y powyedal nam othich rzeczach. MetrKor 46/175, 46/47 [2 r.]; LibLeg 7/41, 67v, 68; A Pan Krákowſki pothym s ſwietnym wielkim dworem [jechał] StryjWjaz B2v.

»dwor wysoki« [szyk 1 : 1] (2): Przyaczielowy naschemv Crolowy Polſkiemv [...] oſnaymvye y daye znacz przes then nasch lyſth czoſczie prziſlaly do mnye y do mego wiſſokiego dworv ſpanſtwa swego zakonv Chrzesczyanskiego LibLeg 10/113; y ſwóy dwór wyſoki Pożegnawſzy/ ſzedł [Tęczyński] morzem ku Polſkiéy gránicy KochPam 84.

W zestawieniach będących nazwami urzędników nadwornych: »marszałek dworu« (1): [działo się to przy] Ráphale z Leſzná Gnieźniénſkim y Márſzáłku Dworu náſzégo/ Iędrzeiu z Tęczyná Woynickim SarnStat 939.

»pisarz dworu« (1):vſtáwiamy/ áby káżdy Piſarz iáwny/ álbo oſobliwy Dworu náſzégo Biſkupiégo [notarius publicus vel privatus curiae nostrae episcopalis JanStat 240] zá którąkolwiek rzecz vczynioną/ [...] więcéy nie nád ſześć groſzy práſkich wyćięgáć [...] nie máią SarnStat 221.

»dworu podkomorzy« (1): [działo się to przy] Iáwiſzu Róży z Boryſzowic Chełmſkim/ y Dworu náſzégo Ianie Woźnickim Lęczyckim/ [...] Podkomorzech SarnStat 940.

»dworu referendarz« [szyk 2 : 1] (3): Stániſław Sędźiwóy Czárnkowſki Refferendarz Dworu Kró. Iego M. SarnStat 1016, 1215 [2 r.].

»stolnik dworu« (1): [przy czym byli] Mikołay z Zákrzowá Márſzałek/ Kreſław Woyſzyk z Woyſze/ Stolnik dworu náſzégo [dapifero Curiae nostrae JanStat 1025] SarnStat 958.

»urzędnik koronny (a. korony, krolestwa) i dworu« (4): A mieyſckié ſpráwy Práwá Maydeburſkiégo álbo iákiégokolwiek innégo wezwánia ludźi/ wedle obyczáiu Koronnégo przez Vrzędniki náſzé Koronné y Dworu náſzégo w tych ſpráwách y potrzebách ich/ do nas y do dworu náſzégo przypadáiącé będą Polſkim piſmem odpráwowáné. SarnStat 1062, 1041, 1042, 1191.

Szeregi: »dom i dwor« (1): wiáry ſię świętey [Theodo książę] od niego [św. Rupertusa] vcżył y z ſynmi y że [!] wſzytkim domem y dworem ſwoim. SkarŻyw 230.

»dwor i przyjacioły« (1): zdworem y z przyiaćiołmi ſwemi/ przyiął ią [św. Martynę] wdzięcżnie Alexánder SkarŻyw 20.

»dwor, (wojsko) rycerstwo; dwor z rycerstwem« (1; 1): Byli też poborce ini nád káżdym tribuſem/ to ieſt/ dwunaſcie narodow ich/ ktorzy opatrzáli cżynſzem y żywnoſcią wſzytek dwor z Rycerſtwem krolewſki. BielKron 74v; SkarKaz 122b.

»dwor i słudzy« (1): S Pisanie Dworu i slug wsitkich, ktorzi s kszięzną Jei Mczią do Philandiei z Wilna iachali WyprKr 122v.

W przen (21): Kto iey [Wenus] ſieći nie przeſkocży/ Pewnie oſlepyon ná ocży/ Potym muchy gonić muśi/ Skoro iey dworu zákuśi BielKom E6, F5v; GliczKsiąż F4; przeſtho dáleko więcey przyſtoi/ áby dźiſieyſzy kośćioł Rzymſki/ był názwan iakim dworem wielkim/ ſwowolnym/ y nietzyſtym/ matką wſzyſtkich złośći y bluznierſtw/ a niſſli kośćiołem. KrowObr A3v; CZłonkowie wſzyſcy ſercu/ gdy kroleſtwo dáli/ Brzuch dworem/ práwą rękę márſzałkiem obráli. RejFig Dd8v; KochSat B; Bo ieſli ſobie wſpomniſz cżáſy młodośći ſwoiey/ żeś zá tą pánią fortuną y zá iey dworem po wſzytki cżaſy ſwoie biegał/ nie może być iedno iż záwżdy przeſtráſzone ſumnienie w ſobie ználeść muśiſz. RejZwierc 124; SkarŻyw 27; CzechEp [396]; Rádá/ dwor/ drabi ſpołem ſie mieſzáią KochSz B3.
Wyrażenia: »dwor anjelski« = aniołowie (1): Też nie byli za nią [Marią] anij przed nią rycérze/ [...] tylko ijdzie z iey miloſcią/ pokora/ vboſtwo/ [...] ktoré ſą panié wielmi nácżelné/ ale nie natym ſwiecie/ bo dworu anielſkiégo ij krola niebieſkiégo. OpecŻyw 10v.

»dwor krolestwa niebieskiego« = aniołowie, święci (1): Teéż dzis ſwięto wſſytkiégo dworu kroleſtwa niebieſkiégo ij rycerſtwa anielſkiégo OpecŻyw 9v.

»(wysoki) dwor niebieski« (5): OpecŻyw 173v; RejPos 18, 269v; O Márya ozdobo narodu ludzkiego/ y chwało dworu niebieſkiego LatHar 505, 669.

»dwor świętych« (1): A gdy tobą Pan wzgárdźi/ iuż dwor wſzytek świętych iego tobą porzući. SkarKaz 316a.

»dwor wierzchni« (1): anieli w niebo wſtąpili/ dworu wierzchniemu wziawili/ á s tego boga chwálili. OpecŻyw 16v.

Szeregi: »wielki dwor i wojsko« (1): Zátym Pan Iezus/ [...] chwalić dobre będźie przed Anyoły y onym wielkim dworem y woyſkiem ſwoim. SkarKaz 6b.

»zbor niebieski on dwor zacny« (1): Atho ſłyſzyſz iż zbor niebieſki on dwor zacny á ono kochánie Páńſkie nic inſzego nie cżynią iedno ſiedzą w rádoſciach ſwoich RejAp 48v.

Przen: Władza, zwierzchność (1): [czas mówi] Ale żywot ſmierć y krotofile/ Są przedemną álbo v mnie w tyle/ Wſzytki rzecży ktore ſwiát wyſłowi/ Poddáne ſą moiemu dworowi BielKom F8v.
a. Siły zbrojne nadworne, żołnierze straży przybocznej monarchy (19): LibLeg 10/146; Krol Zygmunth [...] poſłał dwor ſwoy ku ſłużebnym do Ruśi. Ale niżli dwor [królewski] przyszedł/ Lánckoruńſki Kámieniecki Stároſtá zwiodſzy trochę ludźi [...] poráźił zagon Tátárſki BielKron 409v, 391, 409; RejZwierc 187; MWilkHist A4; Potym Rot Polſkich iezdnych 5000. [...] Dopiero ſam Krol z Dworem ktorego było 1000. iezdnych. StryjKron 787, 597, 622, 632.
Zwrot: »dwor chować« (1): Lecz gdy ſię krolow nápárli tákich/ iákie máią inne narody [...]/ ktorzyby byli iáko pánowie y dźiedźicy z potomkámi ſwemi nád nimi/ [...] y doſtátek/ y ſławę nośili y okázowáli/ á dwor y żołnierze vſtáwicznie chowáiąc onych bronili/ żeby ſię nie záwżdy ſámi ná woyny włoczyli y wyćiągáli: tedy im. P. Bog tego nie zgánił SkarKazSej 690a.
Wyrażenia: »hetmański dwor« (1): Praetoria cohors, Hetmáński dwor/ hetmáński huff. Mącz 319d.

»dwor krolewski« [szyk 4 : 2] (6): vkázáli ſie Wáláſzy [...] dwor krolewſki s ſłużebnymi byli gotowi potkáć ſie ſnimi. BielKron 407, 372v, 407; Equitatus regius, Królewski dwór/ to yeſt yezdecki lud. Mącz 107c; Triarii, Nameżnieyſzy á nayzbroynieyſzy huf żołnierzów v Rzimiánow/ ktorzy ná zad w ſzyku ſtawáli/ á oſtátnią potrzebę gdzie gwałt potrzebował záſtępowali/ yáko v nás kroliewski dwór/ álbo hetmáński huf. Mącz 463c; StryjKron 702.

»dwor pański« (1): gdyby ſie wſzyſcy zezwolili/ áby iedná zyemiá domá ſiedząc záwſze gotowa byłá ná ratunk onym ludziom/ [...] wići nie cżekáiąc. A w piąćinaſcie lat ledweby drugiego koleia doſzłá. [..,] Ktemu dwor páńſki y pánow Koronnych. Kthemu ludzye gránicżni RejZwierc 188.

Szereg: »dwor i żołnierze« (1): SkarKazSej 690a cf »dwor chować«.
b. praw. Sąd królewski (tzw. sąd nadworny), w którym orzekał sam król osobiście w asyście dygnitarzy królewskich lub zlecał rozpatrzenie sprawy i wydanie wyroku wyznaczonym dygnitarzom znajdującym się w danym momencie „na dworze”, to jest w miejscu pobytu władcy (60): Ale gdźie będźiemy z Dworem náſzym [curia nostra JanStat 522]/ álbo gdźie będźie ſąd náſz wálny: będźie mógł Woźny zá roſkazániém náſzym/ [...] pozwáć w goſpodźie/ álbo ná rynku SarnStat 574, 161, 346, 355, 605.
Wyrażenia: »przypadający (a. przypadły) do dworu« = rozpatrywany przed sądem królewskim (3): [miejskie sprawy] do nas y do dworu náſzégo przypadáiącé będą Polſkim piſmem odpráwowáné. SarnStat 1062, 1041, 1192.

»sąd dworu naszego« (1): Tákże gdy będźiemy w źiemiách Wielkiéy Polſki/ tylko z tychże źiem ſzláchtá do ſądu Dworu náſzégo [ad iudicium curiae nostrae JanStat 542] ma bydź pozwáná. SarnStat 144.

Szereg:»u Sądu albo we dworze« (1): Wyiąwſzy to/ ieſliby ſie v ſądu/ álbo we Dworze gdźie ſądzą [vel in curia iudicii; JanStat 491] świéżo co tákowégo tráſiło SarnStat 574.
Wyrażenia przyimkowe (51): »na dworze« (8):
~ Zwroty: »pozwan być ná dworze« (1): wſzákże gdźie kto pozwan bydź ma [lege: ma nie] ná Dworze náſzym [Extra Curiam nostram JanStat 522]/ álbo nie v ſądu náſzégo: tedy nie w domu ſzlácheckim/ ále v Włódárzá/ álbo v Wóytá pozew niech będźie położón SarnStat 574.

»sądzić na dworze« [szyk zmienny] (6): W káżdey ziemi ma być ieden ſędzia/ á gdybyſmy przyiecháli do oney ziemie/ tedy on ſędźia y podſędek máią ná náſzym dworze ſędźić wſzytki rzeczy/ ktorzy rokow dálſzey zkłádáć niemáią/ iedno zá trzy niedziele UstPraw B4v; Ze nas Król nie może niócz priuatim ſądźić oprócz Séymu bez Rad Koronnych/ ná Dworze twym/ exceptis prouentibus. SarnStat 66, 65, 324, 554, 559.

Szereg: »na dworze albo na sądzie« (1): iż gdy kto ná Dworze náſzym [in nostra curia JanStat 542] álbo ná ſądźie będźie ználeźion/ y przed nas álbo ſędźiégo náſzégo bytność obyczáiem przerzeczonym wyzwan: tedy Powodowa ſtroná/ álbo ſam ſędźia onę ſpráwę pozwánému dowodnie ma przełożyć SarnStat 144. ~

»za dworem« (43): Práwie vczeni/ ieden Duchowny drugi świetcki: którzy przez nas obráni/ máią zá Dworem [curiam nostram JanStat 290] ieźdźić SarnStat 324, 85, 712, 805, 854, 946 (9).

~ Zwroty: »za dworem (krolewskim) iść« (2): A officij cauſae Podláſkié zá Dworem iśdź máią SarnStat 742, 869.

»kłosać za dworem« = prowadzić sprawę w sądzie nadwornym (1): A od thego co vbogi człowiek kłoſáiąc częſto zá dworem/ náłoży ná Porádniki ſwoie w práwie/ ná Prokuratory/ co w drodze ſtrawi/ nic w ſzácunek niekłádą/ ná ktory koſzth nawięcey wynidźie. GroicPorz dd3.

»rok za dworem mieć« (1): á támże przed tym ſądem Tribunálſkim/ wſzyſtkié ſtrony w ſpráwách ſwoich ſądowych/ Rok y Roki będą mieć/ według ich Appelláciy/ pozwów/ [...] iáko zá Dworem miećby mieli SarnStat 869.

»za dworem odpowiadać« (1): Co wſzyſtko vczynić będźie powinien/ pod winą piąćią ſet grzywien: o którą zá Dworem ná Séym Zupnikowi Ruſkiému odpowiádáć ma. SarnStat 395.

»poz(y)wać, wyz(y)wać, być poz(y)wan za dworem« [szyk zmienny] (10 : 3 : 1): A ktoby ſię ważył o inſze rzeczy niż o ty kthore właſnie ſądom náſzym należą zá dworem álbo ná Syem wyzywáć [citare praesumpserit vel post curiam vel ad comitia JanStat 541]/ táki ma być támże we ſtu grzywien winy ſtronie przekazan. UstPraw Kv [przekład tego samego tekstu SarnStat 66, 140]; A ktobykolwiek ná Séym álbo téż przed nas zá Dworem/ [...] ku ſkáżeniu tákowego Dekrétu od Sędźiów głównych był pozwan/ tedy káżdy tákowy pozwány od pozwów [...] ma bydź wolen. SarnStat 871, 66, 138, 140, 149, 405 (12); bo ich [braciej z krajów ruskich] więc tym zbywano/ że pilniey o czym inſzym rádzić/ ábo o tym iákobyſmy zá dworem nie byli pozywáni. VotSzl B3.

»za dworem przypadać« (1): A Iuż ex nunc zá zięćiém tych ſądów z oſoby náſzéy Królewſkiéy/ nie potrzebá będźie żadnych przypozwów ná Trybunał/ w tych Aktciách któré z appelláciiéy [...] zá Dworem náſzym przypadáły. SarnStat 861.

»za dworem sądzić« (1): któré [sprawy] my wedle téyże Conſtituciiéy z Pány Rádámi náſzémi ná Séymie/ álbo zá dworem ſądźić mamy. SarnStat 865.

»stanąć na roku za dworem« (1): Bo Tátárzyn nie ſtánie/ ná roku zá dworem. RejZwierz 86.

»wyciągać za dworem« [szyk zmienny] (4): UstPraw Kv; NAprzod zábiégáiąc temu/ áby ludźie niepotrzebnie wyćiągáni zá Dworem naſzym niebyli [post curiam nostram levi de causa citentur JanStat 541] vſtáwiamy: iż Inſtigator náſz nie ma nikogo pozwáć ad inſtantiam ſuam SarnStat 140 [przekład tego samego tekstu UstPraw Kv]; Spraw mieyſkich ná Trybunale o mytá oſądzonych, zá Dworem nie wyćiągáć. SarnStat 861, 147.

»mandaty abo pozwy za dworem wydawać« (1): Thenze Mandati abo pozwi przeciwne za dworem widawac kazal. PaprUp I3v.

Wyrażenia: »apelacyja za dworem« (2): RejZwierc 242; IZ Woiewództwá Pruſkié/ z dobréy woléy ſwéy przyſtępuią do Tribunału Koronnégo/ czego my im ze wſzyſtkiémi ſtany Koronnémi pozwalamy/ zoſtáwuiąc im wolny regres do praw y ſądów/ y tákże Appellácię zá Dworem SarnStat 865.

»pozwy, roki za dworem« (1 : 2): Roki zá Dworem wedle Státutów nich będą náznáczáné. SarnStat 146; Cauſae poſt Curiam Zadworné 187. á 185. w Polſkim 30. zowie tám Pozwy y Roki zá Dworem Hetermini. SarnStat 162, 146.

W przen (1):

Zwrot: »dać rok zawity za dworem« (1): Lecż vmie [Maciej Włodek] dáć rok ſzáblą/ záwity zádworem. RejZwierz 78. ~

4. Jednostka podziału społeczeństwa w starożytnym Rzymie, wywodząca się z ustroju rodowego (1): Rozdzyeleni tedy Plebei/ to ieſt poſpolity lud/ ná cżterzy cżęśći álbo dwory/ ktorzy ſobie Mágiſtraty álbo Woyſkie wybieráli káżdy rok po pięći BielKron 108v.
5. Miejsce na zewnątrz domu, otaczające dom; podwórze, dziedziniec, przestrzeń pod gołym niebem; dium, loca retecta, templum, xytum Cn (76): RejFig Dd5v; Leop Ier 9/21; StryjKron 122; Cauaedium ‒ Sąla abo dwor pod nie bem [!] gmachamij obtoczonij. Calep 173b.
Wyrażenia przyimkowe (73): »do dworu« (7): y wſzedł [Piotr] ſpołu z Iezuſem do dworu [in atrium] Kápłaná nawyzſzego. BibRadz Ioann 18/15; BudNT Matth 26/358; A Piotr ſzedł zá nim z dáleká/ áż do dworu árcykápłáńſkiego LatHar 694, 689, 720; WujNT Ioann 18/15, Matth 26/3, 58.

»na dwor« (11): A Piłath potym gdy vſlyſſał the ſlowá/ wywiodł ná dwor [adduxit foras] Iezuſá/ y vſiadł ná ſtolcu ſądowym Leop Ioann 19/13, 19/4, 5; BibRadz Gen 15/5, Ioann 18/29; ná dwor bez odźienia ćiepłego nie wychodź SienLek 10v; HistRzym 130; KochPieś 21 [2 r.]; WujNT Ioann 18/29; Mniemał [zlodziej] by ná cudzy tył y ná bogáty dwor Głupie oknem wyrzucał vbogiey Báby zbior. KlonWor 43.

»na dworze« (28): MurzNT Luc 13/25; [Rurał] yechał do myáſtá Pyotrkowá záſię áby yábłká rozprzedał [...] ſtánął ná dworze przed dworem Krolewſkim. GliczKsiąż I, K4; Leop Is 42/2; BibRadz Gen 9/22, 4.Reg 10/24, 3.Esdr 9/11, Mar 11/4, Luc 8/20 (7); Trudno nam krom kożuchá ná dworze źimowáć. Prot B4; RejZwierc 106v; BudBib I 329 marg; BudNT Mar 3/31, 32; Cżáſow też pewnych niechby [młodzieńcy] ná dworze [sub dio] ſypiáli ModrzBaz 110v; Ná dworze. Ná wietrze. Pod gołym Niebem. Sub coelo. Calag 534a; KochFr 21, 79; KochPieś 24; KochSob 56; GostGosp 96; A Piotr ſtał v drzwi ná dworze [ad ostium foris]. WujNT Ioann 18/16, Mar 11/4, Luc 13/25, Apoc 22/15; A w kuchni y ná dworze czapkę ná niey [na głowie] mieway. ZbylPrzyg Bv.

»około dwora« (1): ya kom ya szdomu szdzyersszavy thvoyey naymyenu wborakovye nyewszyąla [...] any szerdzy okolo ogroda any okolo dwora ZapWar 1503 nr 1947.

»pośr(z)od, w pośrzodku dworu« (2 : 1): A gdy nániećieli ogień w pośrzodku dworu [in medio atrii]/ [...] był też y Piotr miedzy nimi Leop Luc 22/55; Potym gdy on Aman [...] zwaśnił ſie ná Ochmiſtrzá krolowey [...] ták iż iuż był ſzubienicę zbudował pośrod dworu ſwego/ ná ktorey miał obieśić onego niewinnego cżłowieká. RejPos 127; KochPieś 34.

»przed(e) dwor« (2): Y wyſzedſzy Piotr przed dwor [Et egressus foras Petrus]/ gorzko płákał. Leop Luc 22/62; LatHar 710.

»przez dwor« (3): Iáko Gęśi chędogo przez dwor przegnáć. RejFig Dd5v, Bbv, Dd5v.

»w(e) dwor« (3): A Piotr zá nim ſzedł z daleká/ áż w dwor kſiążęćiá kapłáńſkiego [in atriurn summi Sacerdotis] BibRadz Mar 14/54; LatHar 708; WujNT Mar 14/54.

»w(e) dworze« (3): W dworze onego páłacu były filary złote HistAl Hv; LatHar 695, 710.

»w puł dworu« (1): Y gdy nániecono ogień wpuł [= w pośrzód] dworu [bibl. Luc 22/55]/ y śiedźieli około niego/ był Piotr wpośrodku onych LatHar 720.

»z dworu, dwora« = foras Vulg (7 : 1): BierEz K3v; prziſchedl zdworu do giſdby y zaſthal Michala szewcza Zdrvmlikyem LibMal 1554/189; BibRadz Ez 40/31, 37, Act 5/23; OrzRozm A4v; BielKron 458; WujNT Matth 26/75.

6. Wypróżnianie się, załatwianie potrzeby naturalnej (5):
Zwrot: »poruszyć dworu« (1): Alvus [...] quandoque capitur pro ventre. Brzuch/ żołądek/ Unde ciere aluum, Poruſzić dworu/ Stolce vczinić. Mącz 7b.
Wyrażenie przyimkowe: »na dwor« (4): nieczyſta wodność/ w Pęchyrz ſye cedźi á s niego/ ná dwor. SienLek 17.
~ Zwroty: »mieć chciwość wielką na wielki dwor« (1): Też ktory człowiek miewa Tenaſmonem to ieſt chciwoſć wielką na wielki dwor/ [...] Thedy taki niechay bierze zadkiem dym FalZioł I 9b.

»na dwor nie moc« (1): [ten któremu mózg ranią] nic nie záchowa co zije álbo wypije/ ná dwor niemoże SienLek 146v.

»na dwor wyjść« (1): I thamze aſch ku dnyewy ſnym wlozu polyezawſchi przed ſzwythanym rzkomo na dwor wiſchla LibMal 1551/166.

Wyrażenie: »wielki dwor« (1): FalZioł I 9b cf »mieć chciwość wielką na wielki dwor«. ~
7. Zestawienia w funkcji nazw miejscowych i własnych oraz w połączeniu z przymiotnikiem od n-loc (16):
»dwor białołęcki« (1): ysch sliachathny yan vysnyewsky sphalenth moy ocziecz [...] nyevzialy [...] gdviv kop gąsy sdworv byalolanczkiego ZapWar 1532 nr 2472.

»dwor Czerwony« (1): Item powyada yſch v Iagny wedworze czerwowem [!] bywala wloſchkowa y mucha kthorą on mylowal wſpoſſob czarow. LibMal 1544/86.

»Daniłow dwor« (2): Danylow dwor pulgroſcha, y pyenczdziesyanth tholp soly [ma dać] MetrKor 59/277v, 57/118.

»dwor Dolesczet« (1): (á wſzákże dwór Doleſczet [Curia iamen Dolesczeth JanStat 869] z iego młynem przy nas y przy Zakonie náſzym ma zoſtáć) SarnStat 1090.

»dwor Dubieński« (1): Wśiáday w dobrą godźinę/ á wjédź ná bogáty Dwór Dubieńſki z ſwoiémi vcćiwémi ſwáty. KochAp A2v.

»dwor Mithilhoff« (1): á od rzeczonégo w przeſzćia Nergiiéy áż w głębokość ze wśiámi Swicze/ Mywendorff/ y dworem Mithilhoff [ac Curia Mithilhoff JanStat 868] [...] tę głębokość z łowieniém Czeczug y ſtárym Mytem/ my Miſtrz y Zakon będźiemy mieć y dźiérżéć SarnStat 1089.

»Nowy Dwor« (5): Iakom ya nyewilowil zayanczy y lyssow panyey nouodworskyey naymyenyv nowemdworze ZapWar 1514 nr 2173; [pieczęci są zawieszone] Dobrogoſtá z Nowégodworu Wárſzáwſkiégo [kasztelana] SarnStat 1082; Przyſtáli tedy do Nowego dworu/ Narew y z bráćią KlonFlis G4, F4, F4 marg.

»Popielny Dwor« = gmach w południowej części Wyspy Spichlerzów w Gdańsku, gdzie składano sprowadzany z Polski potaż (2): A gdy zápłácone Bargieltem kupie w ſzpiklerze cżerwone Zſypieſz/ bądź też do Popielnego dworu KlonFlis H3v, H3v marg.

»Starycki dwor« (1): [Kniaź] Téyże nocy żonę ſwą/ [...] z Stáryckiego dworá Do Moſkwy wyſłał KochJez B2v.

»dwor szulteski« = dwor sołtysa (1): Item powyada yſch halyenye, [...] do dworu schulteſkyego bill poſlal proſzyą LibMal 1547/133.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Curia, dvor. BartBydg 38b; Curia. Hoff. Dwor. Mymer1 16, 30.

Synonimy: 1. dom, folwark; 2. dom, gmach, osiadłość, pałac, zamek.

Cf DWORMISTRZ, DWORZEC

KN