[zaloguj się]
[pdf]

GMACH (194) sb m

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N gmach gmachy
G gmachu gmachów
D gmachowi
A gmach gmachy
I gmach(e)m gmachami
L gmachu gmachach, gmach(o)ch

sg N gmach (31). ◊ G gmachu (37). ◊ D gmachowi (1). ◊ A gmach (18). ◊ I gmach(e)m (2). ◊ L gmachu (32). ◊ pl N gmachy (14). ◊ G gmachów (18); -ów (2), -(o)w (16). ◊ A gmachy (29). ◊ I gmachami (2); -ami (1), -(a)mi (1). ◊ L gmachach (7) GroicPorz, BibRadz, KwiatKsiąż, StryjWjaz, ModrzBaz, WisznTr, GrabowSet, gmach(o)ch (3) BielKron (2), Calep; -ach (5), -åch (1) StryjWjaz, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Budynek, budowla, dom; mieszkanie, pokój, pomieszczenie; penetrale Mącz, Calep; aedificium Mącz, Cn; coenaculum Mącz; conclave Calep; aedes, domus, fabrica, oecus, officina, opus, penates, portus, structura, substructio Cn (194): potym wſtawſzy chodzić leguchno po gmachu albo po wſchodzie nagorę j na doł ſtępuiącz/ [...] á potim lekarſtwo wziąć takowe: ktoreby prętko á łaczno rodzenie ſprawowało FalZioł V 20a; Też dobrze odnowić ſtare położenie po ziemi w gmachu FalZioł V 62, V 61v, 62, 62v; wiele też rzecży ieſt ktorych żony potrzebuią, Rucho drogie, ſrzebro, złoto, perły, dziewki ſzaty, poſłowie, gmachy oſobne y piękne malowanię. BielŻyw 108; RejKup m3; á ták przechadzáiąc ſie ſnim/ weſzłá ſnim do inſzego gmáchu/ [...] á ten gmach był poſtáwion ná kołach HistAl L7, F2, L7 [2 r.]; MurzHist T4; Potym zaraz Panowie IchM z posły od KJM odeszli do inego gmachu poprawywać jeszcze tego spisku około obrony. Diar 90; GroicPorz aa2; Iſz iáko drzwi v wſzelkiego gmáchu wiſzą ná zawiáſach/ y obracáią ſię/ ták theſz wſzyſtek świát y kośćioł krżeśćijáńſki/ ná rzetzonych kardynalech/ wiśi y obraca ſię. KrowObr 35; Pátrzayże ná promienie/ gdy gmách przenikáią/ Iáko prochy s piorecżki po nich ſie mieſzáią. RejWiz 154, 7v, 46v, 84v, 104v, 108v, 152v; y otworzywſzy okná wſwym gmáchu przećiwko Ieruzálem / po trzykroć ná dzień klękał ná ſwe koláná Leop Dan 6/10, 2.Par 31/11; Kuchnia. TEn gmách gdyby pomiernie/ ná wſzem ſpráwowano Wieleby w dobrym zdrowiu/ ludzi záchowano. RejZwierz 136; Tedy Dawid oddał Sálomonowi ſynowi ſwemu kſztałt Sieni y iey gmáchow/ komor/ ſchowánia/ y wewnętrznego mięſzkánia BibRadz 1.Par 28/11, I 188d marg, 1.Par 23/28, 2.Par 3/9, Cant 1/3, I 351a marg; Zbudował był ná wyſpie Krecie Lábirynt/ w ktorym było tyſiąc gmáchow krom krolewſkich páłacow BielKron 23v, 78, 114v, 178, 430, 450v, 453, 466v; KwiatKsiąż L4v; KochSat A3; Bibliotheca, Gmách w ktorem xięgi ſą/ álbo komorá do chowánia xiąg. Mącz 24d; Pinnacotheca [!], Gmách w domu w którym málowáne tablice álbo ynſze málowánie y ym równe klenoty ſtárzi ſtáwiáli. Mącz 300a; Aedificia tueri, W ſwym poruczeniu mieć/ dáchy y gmáchy opátrowáć. Mącz 467d, 12c, 58d, 332a, 368b, 438a; Albo nákłádź pijawek ná węglé/ a zákurz tám gdźie pluſkwy ſą/ záwárſzy ón gmách/ áby dym niewychodźił SienLek 159, 159 [3 r.]; w gmáchu ſwym/ gdzie nikth nie ſłyſzy/ thám ſtárzec [...] ſpiewáć/ ábo gráć może. GórnDworz K2, B6v; Potym krolewná przebywáiąc w oſobliwym gmáchu z żoną rycerzową/ á gdy cżás przyſzedł porodzenia/ porodźiłá ſyná. HistRzym 32; Tedy krolewná wźięłá pielgrzymá do ſwego gmáchu ku ſwey cżeládźi. HistRzym 80, 13v, 53 [2 r.], 81, 125v; RejPos 78 [2 r.], 163v; Ktore gdy ták wyſtrzeliſz/ á tráfiſz ná dáchy/ Ieſli ich wiele puśćiſz/ zápalą wnet gmáchy. BielSat N2v [idem BielSjem 38], N3v; HistLan C4v; Apophtegmatá álbo wirſze ná rozmáite gmáchy/ ná Ratuſze/ ná groby/ ná łyſzki. RejZwierc B4; Wálerian [...] gdy mu Regillá żoná iego byłá vmárłá/ ktorey ták bárzo żáłował/ że záwżdy w ciemnym gmáchu przy ſwiecy ſiadał/ cżarno wſzytko obbić dał RejZwierc 153v, 81v, 167, 236, 236v [2 r.], 237, 237v [8 r.], [238] [5 r.]; BielSpr 64v; WujJud 47; obacżyłem (tę) złą rzecż ktorą vcżynil El-iaſzyw Towijahowi iż mu zbudował gmách w ſieniach domu Bożego. BudBib 2.Esdr 13/7, 2.Esdr 13/5, 8, 9; StryjWjaz B2 [2 r.]; Niechby káżdemu oſobny gmách był náznácżon: á wſzytkie gmáchy żeby były podle śiebie ModrzBaz 93, 93 [2 r.], 114, 123; CzechEp [406]; Táki więc przez dáchówkę wpadſzy piorun ſlepy/ Wſzyſtkié gmáchy pobiega y pokryté ſklepy KochJez A3v; NiemObr 68; KochFr 45; KlonŻal B4v; Y przyſzłá proſto przez táiemne gmáchy/ Ná ty drzwi/ kędy zoſtáwiono ſzáchy. KochSz C2, A2v; WisznTr 14; BielSjem 38, 40; KochPieś 36; PudłFr 7, 30; Cavaedium ‒ Sąla abo dwor pod niebem gmachamij obtoczonij. Calep 173b; Gynaeceum ‒ Białogłowskie gmachy. Calep 467b; Paedagogium ‒ Gmach wktorim dziezi [!] y z sługami mieſzkaią. Calep [745]a; Penetrale – Gmach wdomu zakriti na zadżie. Calep 772a, 2b, 577b, 1105a; Klucżnik ma doyźrzeć/ [...] áby porządnie ſuchemi drwy przepalał/ iákoby ſie piece nie pſowáły/ y dymem ſie gmáchy nie kurzyły GostGosp 56, 132, 152; GostGospPon 170; GórnTroas 56; GrabowSet H3v; Bowiém od wielkiégo ſtráchu/ Wypadł oknem nádół z gmáchu. KochFrag 19; A Piotr śiedźiał przed gmáchem w śieni WujNT Matth 26/69, Act 12/7; [Starosta] mieyſcá beſpiecznégo ná zamku náſzym Lubelſkim dáć ma/ y dla ſądów gmáchu pozwolić y poſtąpić SarnStat 418, 857, 870; GrabPospR K3v; GosłCast 20, 39; Rybogony Bobr [...] Buduie przętrá y oſobne grody/ Z olſzyny ſobie cżyni indermáchy/ Y dźiwne gmáchy. KlonFlis E3v, Gv; KlonWor 5, 43; PudłDydo A4.

gmach czego (3); BibRadz I 188d marg; Mącz 150d; A przed tym El-iaſzyw offiárnik był przełożonym w gmachu domu Bogá náſzego BudBib 2.Esdr 13/4.

gmach do czego (2): Triclinium, Kownátá/ ſalá álbo gmách do yedzenia. Mącz 464c; Vestiarium. Szatownia/ komorá/ álbo kownátá/ álbo ynſzy gmách do chowánia ſzat. Mącz 490c.

W charakterystycznych połączeniach: gmach ciemny (2), dziwny, jasny, ochędożny, osobliwy (2), osobny (2), otworzony, piękny (2), przyprawny, spokojny, tajemny, wielki (2), zasklepiony, zawarty, znamienity.

Wyrażenia: peryfr. »gmach Boga« = świątynia (1): Ktorzy ſtoićie w domu Páńſkim: w śieniách gmáchu Bogá náſzego. LatHar 62.

»gmach gościnny« (1): á káżdy gmách gośćinny ma bydź zámcżyſty GostGosp 22.

»gmach krolewski« = domus regia Vulg (2): POtym trzećiego dniá oblokłá ſię Eſter w vbior Krolewſki/ y ſtánęłá w ſieni wewnętrzney páłacu Krolewſkiego przećiw gmáchowi krolewſkiemu [contra domum regis] BibRadz Esth 5/1; BielKron 423v.

»lepiony gmach« = lepianka (1): Być mieſzkał w lepionym gmáchu/ Vſzedłby trwóg/ vſzedł ſtráchu GosłCast 54.

»gmach murowany« = paries latericius Modrz (3): ModrzBaz 123; Odmowiwſzy ty ſłowá/ w gmáchy murowáne/ Weſzłá ſámá gdzie było y łoże vſłáne. PudłDydo [B5]v, A4v.

»gmach ratuszny« (1): ModrzBaz 35 cf »gmach zamkowy«.

»gmach słomiany« = dom kryty słomą (1): Ale chęć/ ále miłość/ kiedy w kim nayduię/ Bądź z gmáchu ſłomiánégo/ ia go wnet miłuię. PudłFr 47.

»wnętrzny gmach« = penetrale Mącz (2): Thy słowá (we wnątrz y zwierzchu) znáczą wnęthrzny gmách mieſcá modlitwy BibRadz I 188d marg; Mącz 289d.

»gmach woniający« = prawdopodobnie pomieszczenie do przechowywania farb, maści, apteczka (1): cella pigmentaria, gmach vonyaiączy BartBydg 115.

»gmach zamkowy« (1): DOglądánie gmáchow/ Zamkowych/ Ratuſznych/ y inſzych domow ták poſpolitych/ iáko też káżdego właſnych [Cura aedium et publicarum et privatarum]/ wedle náſzego zwycżáiu/ bywa porucżone tym Vrzędnikom ModrzBaz 35.

»gmach złocony, złotem obity« = bogaty dom [szyk 2 : 1] (2 : 1): Nie tylko rádá śiadaſz pod złoconym gmáchem/ Náwiedziſz y chudzinę pod dziuráwem dáchem. WisznTr 23; KochPieś 43; Twoie mieſzkánie Gdźie gmáchy złotem Obité. GosłCast 75.

Zestawienie: »chorowny gmach« = szpital (1): Valetudinarium, Yzbá/ kownátá álbo komorá choruyącich/ Vulgo infirmaria, chorownia álbo chorowny gmách po polsku może być zwan/ si usus volet. Mącz 474c.
Szeregi: »chorownia albo chorowny gmach« (1): Mącz 474c cf Zestawienie.

»komora, (albo) gmach« (2): coenaculariam facere, sive exercere, Komory álbo gmáchy náymowáć. Mącz 58d; Calep 233a.

»gmach a mieszkanie« (1): Gyneconitis, Gmách á mieſzkánie Frawcymern [!]. Mącz 150d.

»gmach albo namiot« (1): Et in theatro scena, Gmách álbo námiot w który ći którzy Komedie ſpráwuyą vſtępuyą/ wchodzą y wychodzą. Mącz 371b.

»gmach a pałac« (1) : Diaetarii, Komornicy/ Stołowi słudzy/ też cy którzy ſie ćyſną do gmachów/ á páłacow páńskich kędy yadáyą. Mącz 84b.

»sala albo gmach« (1): Diaeta, Sala/ álbo Gmách w którym yadáyą álbo letne ſiedzenie Mącz 84b.

W przen (6): To rozumyem/ gdy rzekł yeſli głádką poymieſz/ doſtányeſz ſpolney to yeſt/ nye tylko ſobye/ ále y inſſem/ rozumyeyąc to/ że głádkosć s cnotą w yednem gmáchu zgodzić ſie nye mogą GliczKsiąż P7v; Prot D; GórnDworz Mm6; RejZwierc 211v.

gmach czego (2): Wſpomni ſobie ná pirwſzy gmách mieſzkánia iego/ Gdy bywa w ſklepie zámknion brzuchá śmierdzącego RejWiz 87v; y áby z śiedmią złych duchow gorſzych ieſzcże/ nie przylećiał z nowu Szátan do mizernego á proznego gmáchu ſercá twego. LatHar 111.

Przen (16):
a) Podziemia jako siedlisko umarłych; grób (5):
Wyrażenia: »gmach ciemny« = grób (1): Vżywáiąc tych rzecży/ by ná tworcę ſwego Pomniał; dokąd nie wnidźie do gmáchu ćiemnego. SapEpit B3.

»gmach piekielny« (1): A płod/ ktorym pocżęłá/ ten záráz vbogi/ Zemną zgáſnie: á pirwey niż ten ſwiát obeyrzy/ Tám ná gmáchy piekielne okiem ſwoim weyrzy. PudłDydo B3v.

»podziemny gmach« (2): O ſtráſzliwego Máieſtatu Krolu/ [...] Cżyli chceſz/ ábym náwiedźił podwoie Podźiemnych gmáchow GrochKal 10; GórnTroas 16.

»gmach śmierci« (1): Drogi do grobu dom iey/ z ſtępuiące do gmáchow śmierći [ad cubilia mortis]. BudBib Prov 7/27.

b) Raj, niebo (8): A co nád nawyſzſze/ iżeś iuż pewien onego gmáchu ſwego á pokoiu ſwego/ po tych wſzytkich niebeſpiecżeńſtwiech ſwiátá tego/ ná mieyſcu onym wdzięcżnym w przybytku Abráámowym. RejPos 162v; Oycże dobrotliwy/ Społ y z Synem miłym/ y Duchem ſwym świętym/ Grzech odpuść/ day potym/ być w twe gmáchy wźiętym. GrabowSet N, H3v, M3v, Xv; LatHar 180.

gmach czego (1): Gmáchy pokoiu vkaż pożądliwe. GrabowSet N3v.

Wyrażenie: »niebieski gmach« (1): á zátym świát wſzytek/ y niebieſkie gmáchy/ wiekuiſtey rádości nápełniono. LatHar 358.
c) Ciało jako mieszkanie duszy (3): coż rozumieſz o miłey a wdzięcżney duſzycy [...] ktorey ſie myſl záwżdy iáko płojnień ku gorze ciągnie/ iákoż nie ma być ſmętna ſiedząc w thák plugáwym gmáchu RejZwierc 62v; GrabowSet P2v; LatHar 32.
a. O jaskini (2): Gdy komu záiął bydło do onego gmáchu/ Nie śmiał żaden iść zá nim od wielkiego ſtráchu. KlonWor 21.

gmach czego (1): Spádłá z gory wyſokiey w wodę oná cżáſzá: Y odkryłá ćiemny gmách onego ſzáláſzá. KlonWor 24.

Synonimy: bud, budowanie, dom, domostwo, kamienica, komora, mieszkanie, pałac, sala.

MM