[zaloguj się]
[pdf]

FORMOWAĆ (28) vb impf

Oba o oraz a jasne.

Fleksja
inf formować
indicativus
praes
sg pl
1 formuję
3 formuje formują
praet
sg pl
3 m formowåł m pers formowali

inf formować (7). ◊ praes 1 sg formuję (6). ◊ 3 sg formuje (4). ◊ 3 pl formują (4). ◊ praet 3 sg m formowåł (2). ◊ praet 3 pl m pers formowali (4). ◊ part praes act formując (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Kształtować, nadawać czemuś określoną formę, urabiać; czynić podobnym; figurare, fingere, formare Mącz, Cn; conformare, informare Calep, Cn (14): Fingo, Formowáć/ Tworzyć/ Xtałtowáć/ z wosku co tworzyć. Mącz 127b; Figuro, Formuyę xtałtuyę. Mącz 127b; Formo, Xtałuyę [!]/ Formuyę. Mącz 134b; Conformo ‒ Formuie czinie podobnim. Calep 239b, 833b.
a. O kształcie materialnym, dostępnym poznaniu wzrokowemu (7):

formować kogo, co (6): Tedy wziąłem trzydzieśći ſrebrnych: y wrzućilem ie do domu Páńſkiego/ do tego co formuie obrázy [proieci illos in domum Domini ad statuarium]. Leop Zach 11/13, Zach 11/13; Tedy záś tám ſkąd wyſzedł iemu przyść potrzebá/ Y ztym ćiáłem ktore ſam formował/ Bog z niebá. KołakSzczęśl C4v; JanNKar E3; PIſárze terminuią nie tylko dla pámięći, ále y dla znáku: áby Prothonotarius Káncelláriiéy wiedźiał iáko ma componowáć, y co z czego bráć, y formowáć Act. SarnStat 1261. Cf formować kogo na co.

formować kogo na co (1): Práwie ćię ná wſzytek wzroſt ſwoy formowáli/ Tylko iż ćię w brodźie trochę oſzukáli. PudłFr 60.

Zwrot: »formować na kształt [czego]« (2): Pastillicare, Ná xtałt kołaczków álbo powałek formowáć/ powałki kołaczki czinić. Mącz 283a; iáko tu w tym piſmie teráznieyſzym, którém ná kſztałt łáćińſkiégo dał formowáć JanNKar E3.
b. O kształcie słownym; tu w przen [co] (1): (Gdyż nádźieiá głos ludzki áż do tąd formuie) SzarzRyt D.
c. O sposobie realizacji pojęcia [co z czego] (1): niemoże tho być inácżey/ iedno iż z obycżáiow iego [pana]/ wſzytczy poddáni ſwe obycżáie formuią GórnDworz Gg5.
2. Wytwarzać [co w czym] (1): Druga riba ieſt Kruk morzki, dla tego ieſt rzecżon: iż kracże iako kruk/ a w pierſiach v ſercza głos ſobie formuie (vſta nie krakaią) á tako ie ribitwi poznawaią j łowią. FalZioł IV 32c.
3. Tworzyć wzór, model czego; przedstawiać, wyobrażać [kogo (11) co (2)] (13): Ten Dworzánin/ ktorego ia tu formowáć mam/ chcę naprzod/ áby ſie w ſlácheckim zacnym domu vrodził GórnDworz Dv; náleść też kogo ták mądrego/ y wymownego/ iáko pan Kriſki/ ábo pan Myſzkowſki/ [...] żeby wymálował ſłowy dworną pánią/ we wſzythkiey żeńſkiey doſkonáłośći/ thák iáko oni formowáli dworzániná we wſzythkiey doſkonáłośći męſkiey. GórnDworz V2v; ták poſpolicie potomni ludzie cżynią/ iż więcej czoś o przeſzłego wieku ludziech rozumieią/ y formuią ie ſobie w wyſzſzych cnotach/ y doſtoieńſtwie/ niż w kſięgach o nich ſtoi GórnDworz V4v; cżekał każdy/ komuby mowić kazano/ ieſli pánu Myſzkowſkiemu/ áby rzecż o dworzáninie konał/ cży pánu Koſtce/ áby dworną pánią formował. GórnDworz V5, X4v, Y2, Gg4, Kk4v.

formować z czego (1): [Syna Bożego] ták ſobie z ſłowá wymowionego formuią CzechEp 255.

formować podług, wedle czego (2): nie náuká/ ále rycerſkie rzemięſło ma przodek/ y chczę/ áby moy Dworzánin/ ponieważ go podług niego zdánia formuię/ tákże rozumiał. GórnDworz G7v; NiemObr 91.

Zwroty: »formować w głowie« (1): tę chęć ktorą będzie miał ku vpodobánemu ciáłu/ niechay zá pomoczą rozumu odeimie od ciáłá/ á przyłoży ią ku ſámey ſzcżyrey pięknośći/ formuiącz onę w ſwey głowie ták bez ciáła/ iáko z niebá od Bogá pochodzi. GórnDworz Mm3v.

»formować na [jakiś] kształt« (1): ieſlibyś w. in. ná tháki kſtałt páná ſwego formowáć chciał moim widzeniem rychleiby w. m. ludzie dobrym bákálarzem názwáli/ niż dobrym dworzáninem GórnDworz Iiv.

Szereg:»kształtować i formować« (1): nie ſąſmy [...] báłwochwálcy/ ktorzy ſobie Bogá y nábożeńſtwo/ wedle grubych ſmyſłow vpodobánia kſztáłtuią/ y formuią NiemObr 91.

Formacje współrdzenne: informować, przeformować, przyformować, reformować, sformować, uformować, wyformować.

Cf FORMOWAN, FORMOWANIE

IM