Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: FURLON

Następne hasło: [FURMANA] »

FURMAN (69) sb

furman, forman m (68), [furmana] f [w znacz. 2.], furman m a. furmana f (1) [w znacz. 2.].

furman (60), forman (9); furman MetrKor, Murm, BartBydg (2), RejRozpr (2), RejWiz (4), WyprKr, BielKron, Mącz (8), BielSat (2), ModrzBaz, Calag, BielRozm (2), ActReg, SarnStat (24), CiekPotr; forman GórnDworz, RejZwierc, Calep (2), WyprPl, KlonWor; furman : forman ComCrac (1 : 1), LibMal (7 : 2).

f- (67), ff- (2).

o pochylone; -mån, -man-.

Fleksja

	sg	pl
N	furmån	furmani, furmanie, furmany
G	furmana	furmanów, furman
D	furmanowi	furmanóm
A	furmana	furmany
I	furman(e)m	furmany
L		furmaniech

sg N furmån (28). ◊ G furmana (2). ◊ D furmanowi (7). ◊ A furmana (1). ◊ I furman(e)m (2). ◊ pl N furmani (10), furmanie (3), furmany (1) ActReg [w znacz. 2.]; -i : -e SarnStat (7 : 3) [-e tylko w szeregu »furmanie i woźnice«]. ◊ G furmanów (2), [furman]; -ów (1), -(o)w (1). ◊ D furmanóm (1). ◊ A furmany (6). ◊ I furmany (1). ◊ L furmaniech (5); -ech (2), -éch (2) SarnStat (2 : 2), -(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Powożący końmi; woźnica, człowiek trudniący się przewozem towaru cudzego lub przewozem i sprzedażą swego (64)
2. Prawdopodobnie wóz (2)
3. astron. Jeden z gwiazdozbiorów na północnej półkuli nieba między Perseuszem a Bliźniętami zwany też Woźnicą; tu Furman mylnie utożsamiony z Arktofilaksem, czyli Bootesem, gwiazdą zerowej wielkości w konstelacji Wolarza zwaną również Poganiaczem (pomieszanie nazw prawdopodobnie stąd, że łac. auriga znaczy i woźnicę i poganiacza) (2)
4. n-pers (1)

1. Powożący końmi; woźnica, człowiek trudniący się przewozem towaru cudzego lub przewozem i sprzedażą swego; vector BartBydg, Mącz, Cn; auriga Mącz, Calag, Calep; carrucarius, cisiarius, rhedarius Mącz; agitator Calep (64): MetrKor 40/825; BartBydg 166; To ieſcze dokladaiącz abi formani naſſy nie mogli niemieczſkiei Kvpiey ani ſPolſkj ani do Polſki iedno fvrmani ſwoyemi Niemieczskiemi kvpczy Niemieczſczi vozicz ſwoye rzeczy a kvpie y do Polski y Spolſki będą mogli. ComCrac 12v; RejRozpr C4v, D; LibMal 1544/89v, 1546/112v, 1548/140 [2 r.], 145v, 1550/152, 156 [2 r.], 1551/165; RejWiz 13v [2 r.], 29v, Cc5v; WyprKr 121; BielKron 378; Vector, który ná nayemnym koniu álbo łodźi yedźie. Aliquando pro eo qui vehit, Furman/ woźnica /też przewoźnik. Mącz 477b; Vellaturam faoere, Wieśniákiem/ furmánem być/ furmáńſtwem á woźbą ſie obchodźić Mącz 478b, 21a, 39c, 54d, 335a, 355a; Tákże ktho wożnikow ná ten cżás niemiał/ ten náiął formáná/ ábo v ktorego s pánow Rad ná odwoz wyprośił koni GórnDworz S5v; W koniech też ſzkodę wielką przes Furmány mamy/ Wiele koni popſuią wożąc cudze kramy. BielSat C3v, C3v marg; RejZwierc 22; ModrzBaz 84; Calag 211b; BielRozm 20 [2 r.]; Calep 45a, 117a; Chybá Fórman ſól woźić táką ſzkápę kupi. WyprPl B3; gdźieby w Bydgoſczy tá ſól [...] nie mogłá być przedáná [...] tedy ią wolno będźie Zupnikowi Bydgoſkiemu przedáwáć furmánóm SarnStat 395; iż káżdy furman ku Sląſku iádąc z ſolą/ powinien tám mieſzkáć przez trzy dni/ y tám tę ſól przedáwáć SarnStat 968, 263, 268, 373, 964, 969 (18); CiekPotr 83; KlonWor 14.

Wyrażenie: »furman solny« = prasoł (2): vſtáwiamy: áby Furmáni ſolni/ wſzędy okróm Areſtów [...] z ſolą iecháli/ y onę [...] pſzedawáli kupuiącym SarnStat 386, 928.

Szereg: »furman i (albo) woźnica« (3): ieſliby Furmánie álbo Woźnice máiętność álbo kupią kupiecką zá naymem wioząc mieyſcá myt przeiecháli: oni tylko ſámi ná ſwych rzeczách y koniách niech będą karáni SarnStat 1100, 1074, 1113.

2. Prawdopodobnie wóz (2): Equi ad vecturam idonei, Konie godne w wóz/ godzą ſie do furmáná Mącz 477b; Pan Hetman [...] vkazował potrzeby iako są prochy, tak pod kule iako do zapału, kule Olowy, Furmanij pod Działa y inſze rzeczy, ActReg 14; [Tam drogi dobre, jedno mało furman idzie, bo im nie dopuszczają jeźdźić tym gośćińcem. LustrKrak 75.].

3. astron. Jeden z gwiazdozbiorów na północnej półkuli nieba między Perseuszem a Bliźniętami zwany też Woźnicą; tu Furman mylnie utożsamiony z Arktofilaksem, czyli Bootesem, gwiazdą zerowej wielkości w konstelacji Wolarza zwaną również Poganiaczem (pomieszanie nazw prawdopodobnie stąd, że łac. auriga znaczy i woźnicę i poganiacza) [auriga – woźnica, furman; et auriga signum coeleste Mącz 21a; agitator, erichton KlonFlis] (2): Arctophilax arctoae, sive ursae phylax i[d est] custos, qui dicitur esse Bootes hic plaustrum vehit. Der wageman. Furman. Murm 5; Boetes, boete, stella fixa in polo arctico antecedens illas stellas, quae figurant currum in coelo etc., ffvrman BartBydg 20.

4. n-pers (1):

Zestawienie (1): [przy czym byli] Iwan z Obichowá Srzemſki/ Iánuſz Furman Mierzyrzécki/ Káſztelani SarnStat 992.

Synonimy: 1. furarz, woźnica; 2. fora, woz; 3. Erychton, Woźnica.