Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: FURTA

Następne hasło: FURYJAT »

FURYJA (35) sb f

-ri- (21), -ry- (13), -rii- (1).

Fleksja

	sg	pl
N	furyjå	furyj(e)
G	furyj(e)j
D	furyj(e)j
A	furyją	furyj(e)
I	furyją
L	furyj(e)j

sg N furyjå (7). ◊ G furyj(e)j (5). ◊ D furyj(e)j (2). ◊ A furyją (3). ◊ I furyją (13). ◊ L furyj(e)j (2). ◊ pl N furyj(e) (2). ◊ A furyj(e) (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Gniew srogi, niepohamowany; nierozumna zapalczywość, popędliwość (33)
- a. Gniew srogi, ale zasłużony i sprawiedliwy, na określenie gniewu bożego (3)
2. mit. Jedna z trzech bogiń zemsty, prześladujących wszystkich przestępców za życia i po śmierci (2)

1. Gniew srogi, niepohamowany; nierozumna zapalczywość, popędliwość [szaleństwo dzikie, popędliwe: wścieczenie ‒ Furiae Cn] (33): A wſzákoż nie w ten cżás go iuż hámuy gdy go vźrzyſz z zápalonemi ocżymá iáko pſá wſciekłego/ ále álbo przed tym/ álbo potym/ iż go kęs oná furia ominie RejZwierc 81; PaprPan E2v; o iego [kościoła] krzywdę ábo iáwnie mowili [Grecy]/ ábo táiemnie/ prze furyą ludu vpornego/ piſali. SkarJedn 265; KochJez B; ActReg 97; GórnTroas 48; GrabowSet F2; WujNT 511, 512.

W połączeniach szeregowych (3): Tá miłosć [rodziców do potomstwa] tedy nye z okrucyeńſtwá/ nie z żadney furiey/ nye z háńbyenya wyráſtáć ma GliczKsiąż G3; wſzelka gorzkość/ y furya/ y gniew/ y wrzaſkánie/ y złorzecżeńſtwo/ niech od was odnieſione będźie/ ze wſzeláką złośćią CzechRozm 244; Tákże w cżłowieku/ nie ták dźiwne ieſt/ obżárſtwo/ opilſtwo/ roſpuſtá ćieleſna/ furia/ y inſze tákie wády/ ktore z krewkośći iákoby iemu ſą wrodzone. PowodPr 17.

W charakterystycznych połączeniach: furyja popędliwa, zapalczywa, zasępiona.

Zwroty: »do furyjej, w furyją przyjść« (1 : 1): Krol Swecki/ Henryk/ ffurią [lege: w furyją] przyſzedł/ á práwie rozum ſtráćiwſzy Tyránem śię ſtał BiałKaz L3v; á ſercá ná bráty záwaśnione ſkłádayćie/ poki do więtſzey furyey nie przyidźiećie. SkarKazSej 673b.

»do furyjej przywodzić« (1): máła zelżywość [...] do furyey nas przywodźi. SkarKaz 314a.

Wyrażenie: »furyja szatańska« [szyk 1 : 1] (2): WujNT 32; Vgonoći heretycy poburzyli [domy boże] y podſypawſzy prochy ſzátáńſką furyą y ſercem obálili. SkarKaz 456b.

Szeregi: »(ani, nie) gniew i (ani, ale) furyja« (3): rodzicy gdiby ſie im przydáło nyeyáko káráć ſyná/ niechay áni z gnyewu/ áni s furiey yákyey tego nye cżynyą. GliczKsiąż G3; RejZwierc 80v; OrzJan 35. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»moc i furyja« (1): Czáſem y ſpráwiedliwi ludzie bywáią przymuſzeni mocą y furią złey pożądliwośći/ wiele y czynić y ćierpieć WujNT 546.

»furyja i popędliwość« (1): Boleſne [prowadzenie Chrystusa do Annasza] dla zapálcżywey furyey y popędliwośći Zydowſkiey LatHar 316.

»furyja a szaleństwo« (1): Abowiem gniew bez rozmyſłu tedy go mądrzy ludzie nie zową gniewem/ ále furią á ſzaleńſtwem. RejZwierc 80v.

Wyrażenie przyimkowe: »z furyją« (8): y dzis naydzie wyele tákich rodzicow ſrogich/ okrutnych/ y dziwnych/ ktorzy ledá o co z wielką á záſępyoną furią by więc chcieli scyąć á zárázem zyesć/ dziecyom á ſynom ſwym łáyą/ háńbyą/ ſromocą/ á one okrutnie karzą/ albo [...] kátuyą. GliczKsiąż G2v, F8v; BielKron 250; GórnDworz Dd7; SkarŻyw 243; GosłCast 50.

~ Szeregi: »acerbe i z furyją« (1): Przeto acerbe y zfurią ſwiatu dixit ActReg 4.

»z gniewem i furyją« (1): y vkołátáli go [poganie Abramiusza]/ włocżąc po mieśćie z wielkim gniewem y furyą. SkarŻyw [236]. ~

a. Gniew srogi, ale zasłużony i sprawiedliwy, na określenie gniewu bożego; furor Vulg (3): Gdyś w gniewie moy Boże/ vznay krewkość moię/ A zátym miárkowáć chćiey furyą ſwoię GrabowSet K3v; y nátrząſáli ſie z Prorokow: ták długo áż furia Páńſka przypádłá ná lud iego PowodPr 11.

Szereg: »nie gniew ani furyja« (1): Czego ſię Dawid bał/ mowiąc: Pánie nie w gniewie áni w furyey karzy mię [bibl: Domine, ne in furore tuo arguas me neque in ira tua corripias me; PANIE, nie w zápálczywośći twéy ſtrofuy mię/ áni w gniewie twoim karz mię. WujBib Ps 6/2]. SkarKaz 384.

2. mit. Jedna z trzech bogiń zemsty, prześladujących wszystkich przestępców za życia i po śmierci [Furiae — boginie szaloności, które sie każdego złego uczynku i łotrowskiej sztuczki mszczą Mącz 141b; ‒ trzy bogini szaleństwa, które w piekle męczą złośniki Calep; niewiasta abo białagłowa zła, jędza, jaszczurka — furia, Helenam się vocat Virgilius Cn] (2): Megaera, Iedná z bogiń albo yędz piekielnych ktore furie bywaią zwane. Mącz 213d.

W przen (1): Iż iednemu przypádnie s ćżáſem dobrotliwa [planeta]/ A drugyemu z nieſzcżęściem ná wſzytkim złośćiwa. Ze y źwirzę y cżłowiek ſnádnie w ten cżás zginie/ Niżli oná furia s powietrza ominie. RejWiz 130.

Synonimy: 1. gniew, popędliwość, szaleństwo, zapalczywość; a. gniew, zapalczywość; 2. »bogini piekielna«, »bogini szaleństwa«, »bogini szaloności«, »bogini wściekłości«, »jędza piekielna«.