[zaloguj się]
[pdf]

GORCZYCA (109) sb f

gorczyca (108), horczyca (1); gorczyca : horczyea Murm (2 : 1).

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N gorczyca gorczyce
G gorczyce
D gorczycy
A gorczycę
I gorczycą gorczycami
L gorczycy

sg N gorczyca (39). ◊ G gorczyce (35). ◊ D gorczycy (3). ◊ A gorczycę (5) [w tym: -ą (1)]. ◊ I gorczycą (22). ◊ L gorczycy (3). ◊ pl N gorczyce (1). ◊ I gorczycami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

bot. Sisymbrium officinale Scop. et S. Sophia L., Brassica nigra Koch., Sinapis alba L., Sinapis arvensis L. et Raphanus Raphanistrum L., Sium angustifolium L., albo Gentiana punctata L. (Rost), Nasturcium officinale R. Br. a. Polygonum hydropiper L.; wszystkie te rośliny znane i używane w XVI w., zwane gorczycą dla gorzkiego smaku owoców, nasion, liści lub korzenia. Te same łacińskie nazwy używane były dla oznaczenia dwóch lub trzech z wyżej wymienionych, a nawet w zestawieniach (jak np. „biała gorczyca”) nie ma pewności, którą z dwóch możliwych roślin ma piszący na myśli (cf Rost s. 176, 178, 179, 248, 269); sinapis, sinapium Murm, Mymer1, Cn; sinapi Mącz, Calep, Cn; sinape Mącz, Cn; gentiana Murm; mostardum BartBydg (109): Gentiana. Gentzion Horczycá Murm 114; Sinapis, Senff Gorczycá Murm 115, 162; Synapis. Senff. Gorczyca. Mymer1 18v, 41v; Mostardum, gorczicza BartBydg 93b; Wezmi ſoku rzepikowego, gorcżice, naſienia Piwonyei kożdego podragmie FalZioł I 5a; Genciana. Gorcżycza. Encian. FalZioł I 58b; RZeżucha [...] ieſt/ w moczi podobna gorcżyczy. FalZioł I 89d; Sinapis. Gorcżycza. Senff FalZioł I 124c; Stłucż gorcżyczę z mydłem weneczkiem/ á przyley trochę wina/ vcżyń z tego iakoby plaſtr na liſcie bzowem/ albo omanowem / albo chrzanowym/ to przykładay na bolącżkę. FalZioł V 71; Lekarzftwo naprzeciw s. Walantego niemoczi Kurzenie gorcżyczą pod noſem FalZioł V 76, +4e, I 15a, 20b [ 3 r.], 50d [3 r.], 124c żp (33); Cżemu pierz, gorcżycza, y inſze zioła gorące wnątrzu nie ſzkodzą GlabGad K2; LibMal 1544/86 [2r.]; Pothym w wigilią Bożego narodzenia niech wezmą miodu/ cżoſnku y gorczyce weſpołek/ á tym kożdey krowie pod ogonem podmazuią/ mowiącz ty flowa. LudWieś B3v; Podobno ieſth kroleſtwo niebiefkie źiarnku gorcżyce Leop Matth 13/31; RejFig Bb5v; BielKron 269; Sinapi indeclinabile, gen. neut. et Sinape pen. prod. Gorczycá. Mącz 395a, 189b; Albo gorczyce náwierć/ á ná chore biodry álbo lędźwi przyłoż/ tedyć pryſzczámi wyćiągnie. SienLek 119, 8, 9 [2 r.], 15v, 39v, 40v (31); A wybieráć ſobie wſzythko po ziarnku iáko pthaſzek wybiera mák miedzy gorcżycámi/ cżyniąc tobie w głowie ſwey rozważny rozſadek RejZwierc 21; BudNT Luc 17/6; KlonŻal C2v; Calep 982b; Licżbá dorocżna. [...] Owies/ Bydło/ Słoniny/Gorcżyce/ Groch/ Owce GostGosp 167; WujNT Matth 13 arg; á Potym ſię do wykłádu tych dwu o gorczycy y kwáśie vdamy. SkarKaz 79b, 80a; [contra spoth [...] accipe herbam supernatantem in aqua vulg. vodna rzerzucha uel gorczyca GlosyKórn II 179].

W charakterystycznych połączeniach: gorczyca płaczliwa, tarta (3), tłuczona (2), wierciana; gorczyce gorzkość, nasienie (3), ziarn(k)o (5).

Zestawienia: »biała gorczyca« = Sinapis alba L.(Rost) a. Sium angustifolium L. (Rost); eruca Mącz, Cn; eruca hortensis, euzomon Cn [szyk 11 : 3] (14): BIała gorcżycza ieſt we wſzem ſwiadoma iedna ieſt ogrodna á druga polna FalZioł I 50c, I 50 żp, c, d, 78d, IV 9a (9); Eruca [...] genus herbae, Ziele nieyáko gorącego przirodzenia/ Quidam putant, Biała gorczicá. Mącz 108b; SienLek 61v, 109v [2 r.], 178v.

»czarna gorczyca« = Brassica nigra Koch. (Rost: sinape, czyrwona gorczyca); melanthion, nigella Mącz; napy, saurion, sinape, sinapi, sinapis (scelerata), thlaspi Cn (1): Nigella, herba, Czarna gorczicá/ álbo czarny Koriánder. Melanthion alias. Mącz 246d.

»domowa gorczyca« = Sinapis alba L. (Rost) (3): Domowa Gorcżicza częſtho iedziona od ludzi/ cżyni ſkłonnoſć ku cieleſnym rzecżam. FalZioł I 50c, I 50c [2 r.].

[»polna gorczyca mniejsza« = Sisymbrium officinale Scop. et S. Sophia L. (Rost): Polna gorcżycá mnieyſza y więtſza. Irio minor et maior. SienHerb L2#

»polna gorczyca więtsza«: SienHerb cf »polna gorczyca mniejsza«.

»świnia gorczyca« = prawdopodobnie Sisymbrium officinale Scop. et S. Sophia L. (Rost: psia gorczyca): Swinia gorcżycá SienHerb E3#]

»gorczyca włoska« = prawdopodobnie Sinapis alba L. (Rost: eruca); eruca Calep [szyk 1 : 1] (2): Gorczycá Włoſka/ ſzu: Ruká. SienLek Xv; Calep 372b.

W przen (1): Proś/ niech gorcżycá ma łan z ćiáłá mego. GrabowSet O2.
Przen: Rzecz przykra (1): Z obu ſtron tu prawdę powiedáią/ Wżdy ſie ludziom máło podobáią/ Iednym ſie chce wcżeſnośći vżywáć/ Drudzy każą w kárnośći przebywáć/ Gorcżycę tu z miodem pomieſzano BielKom E4v.

Synonimy: pszonak; zest. »czarna gorczyca«: koryjander; zest. »gorczyca włoska«: ruka.

Cf GORCZYCZNIK, GORYCZKA, HORZEC

MM