Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GRYŻĄCY SIĘ

Następne hasło: GRZAĆ SIĘ »

GRZAĆ (35) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	grzåć
praes
	sg	pl
1	grzeję
3	grzeje	grzeją

praet
	sg
3	f	grzåła
3	n	grzåło

imperativus
	sg
2	grz(e)j

inf grzåć (4). ◊ praes 1 sg grzeję (2). ◊ 3 sg grzeje (17). ◊ 3 pl grzeją (4). ◊ praet 3 sg f grzåła (1). n grzåło (1). ◊ imp 2 sg grz(e)j (1). ◊ part praes act grzejąc (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Być źródłem ciepła, sprawcą ciepła (25)
- Przen: Dodawać odwagi, ochoty (1)
2. Powodować podniesienie temperatury za pośrednictwem źródła ciepła (7)
3. Chronić przed zimnem, otulać (3)

1. Być źródłem ciepła, sprawcą ciepła; calefacere, concalefacere Calep, Cn; fovere, tepefacere, tepidare, vaporare Cn (25): Tu ſie godzi wiedzieć iż cżłonki w ciele też wnętrzne, rozne ſprawy maią. Serce cżuie, [...] wątroba grzeie GlabGad F, C6v; then ogień [z góry Etny] nie grzeie áni go záleie wodą iáko inne ognie BielKron 276v; A iáko ćiepliczna [woda] iednym ſłowem ćiepłą być ma/ ták tá co ią piią/ ieſli grzeie álbo ſámá z śiebie ćiepłą ieſt/ zdrową być niemoże. Oczko 10v, 10; KlonŻal Bv; Calep 153a, 230a.

grzać kogo, co (11): PatKaz I 4v; RejWiz 145; Ale to/ gorąca woda z źiemie idźie/ tedy muśi być ogień co ią tám grzeie? Oczko 4v; bo kto ſye przypátrzy káłużam śiárczáném/ albo gdźie tłuſtość iáka ćieplice grzeie/ naydźie tho/ że ná dnie ſye zśiáda Oczko 17v, 6, 7 [2 r.], 14, 19, 32v; ZawJeft 16.

W charakterystycznych połączeniach: grzać ciało (2), cieplice (2), wodę (2), żołądek; grzeje gorączka, ogień (4), siarka, tłustość, wątroba, woda (3).

Frazy: »słońce, niebo grzeje« (2 : 1): a ſloncze rzeczy ſmrodlyue grzeye a odnych ſmrodu {wſzą} nyebyerze PatKaz I 4v; RejWiz 145; ZawJeft 16.

»słońce, niebo grzeje« = jest ciepło, słonecznie (2 : 1): á iż ſłońce grzało/ Chciáłá opłokáć w Krynicy przeźrzocżyſtey ciáło. KochZuz A2v; KochPs 31; Y iáſkołki ták: poki niebo grzeie/ [...] Szcżebiecą w domiech GrabowSet Y v.

Szereg: »grzać i suszyć« [szyk 1 : 1] (2): gdyż káżda gorączká ćiáło ſuſzy/ y przećiw przyrodzeniu grzeie Oczko 14, [41].

W przen [co] (1): TWey łáſki promień Pánie wyſokośći/ Iák kágániec przenika; Ták iż nie grzeie ſercá oźiębłośći GrabowSet F4v.

Przen: Dodawać odwagi, ochoty [kogo] (1): Iuż będźie ſwoię ſuknią kradł/ y właſne ſprzęty; Grzeie go Merkuryuſz/ ogień niepoięty. KlonWor 6.

2. Powodować podniesienie temperatury za pośrednictwem źródła ciepła (7): mleká niewieśćiego/ z dźiećięcym moczem/ á z czyſtym miodem zárowno/ grzeiąc day choremu pić SienLek 93; Cieplicznéy wody niewárzą/ iedno grzeią. Oczko [41].

grzać co (5): SienLek 66; Przeto czáſu vżywánia práwie/ wody poczérpnąwſzy/ we fláſzy álbo w naczyniu zápráwiónym ią grzać/ y ták ćiepło pić dáć trzebá Oczko 21, 17, 26. Cf Zwrot.

W przeciwstawieniu: »chłodzić ... grzać« (1): O ćiekących Oczoch/ iako im pomoc: y iáko zápáliſte chłodźić/ á záźiębłe grzać. SienLek 66.

Zwrot: peryfr. »grzać żelazo w [czyjej] krwi« = zabić (4): Oto pierśi ktoreś ſſał; grzey żelázo ſrogie We krwi moiey KlonWor 65.

3. Chronić przed zimnem, otulać [kogo] (3): Ktorzy cudzołożnikow y Cżuryłow iurnych Bękárty podrzucone grzeią/ karmią/ pieſzcżą KlonWor 61.

Szereg: »grzać, tolić« (1): tzaluiąutz [!] ij oblapiaiątz k ſobie go przitulila/ pierſi panieńſkié iemu podáwala/ grzála/ tolila iako nálepiey vmiala. OpecŻyw 15v.

W przen (1):

Zwrot: peryfr. »grzać Kupidyna« = pisać erotyki (1): Ten Propertius miłoſny y Polſki Tibulus [...] Cżáſem też ná chćiwych łoniech grzeie Kupidyná/ Pobudza łucżnego mátki piánorodney ſyná. KlonŻal B4.

Formacje współrdzenne: dogrzać, nagrzać, ogrzać, przygrzać, rozgrzać, ugrzać, zagrzać, zgrzać; dogrzewać, nagrzewać, ogrzewać, przygrzewać, rozgrzewać, zagrzewać, zgrzewać.

Cf GRZANIE, GRZANY, GRZEJĄCY, GRZEJISKARB

ZCh