[zaloguj się]
[pdf]

GWAŁTOWNIE (156) av

a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie), o jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie (Oczko)); -e (29), -é (1); -e : -é SarnStat (24 : 1).

comp gwåłtowniéj (5); -éj (2), -(e)j (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Przy użyciu przemocy, siły, gwałtu, bezprawia; violenter Mącz, Calag, Cn; per oppresionem, per vim, vi Cn (110): yako ya czyebye nyerosthrączyl gwalthownye anyn [!] czya vmnyeyszyl wroboczye vasnosczy dw kopv thako my pomoszy bog. ZapWar 1505 nr 1965, 1550 nr 2683; Boże moy wyrwi mye z rąk cżłowyeká złego/ Ktory vſtáwicżnye s ſercá vpornego/ Gwałtownye ſie tárga ná mye nyewinnego. LubPs Q2v, Kv, K3v, S4; Leop 2.Par 14/13; Trapże ty ktorzy nas vćiſkáią/ á gwałtownie y hárdzie krzywdzą. BibRadz 2.Mach 1/28, Ex 14/25, Dan 7/4; Ten Florus był Gállik álbo Fráncuz/ wielki nieprżyiaciel Zydom/ gdy ſie z nimi źle á gwałtownie obchodził BielKron 146; gdyż ludzie ná świećie ſą thák ſzaleni/ iż mowią/ iż my cudze páńſtwá dzierżemy gwałtownie z krzywdą ludzką á nie ſwoie właſne BielKron 254v; Tego cżáſu Opáwſkie kſięſtwo poſiadł gwałtownie Otokárus álbo Przemyſław Cżeſki Krol BielKron 364; oboz záthocżywſzy pod miáſtem/ gwałthownie goſpody Biſkupá Włocſłáwſkiego Włádźiſłáwá ráno wyłupił BielKron 388, 106v, 198, 203 [2 r.], 226, 231v (16); Mącz 280b, 498b; BielSat L3; BielSpr 64v; BudBib Eccli 39/33, 2. Mach 1/28; PaprPan Gg2v; Calag 354b; dobrá Kośćielne gwałtownie w Interrognum rozerwáne co komu należáło przywroćił StryjKron 477, 230, 467, 702; NiemObr 167; BielSjem 25; iż ſzláchetny N. przećiwko tobie przed námi ſkárgę przełożył/ żeś ty onégo z ſpokoynégo dźierżenia dóbr/ któré zá tym álbo zá owym práwem dźierżał wypędźił y gwałtownie wyrzućił. SarnStat 532; IEſli kto robi álbo záśiéwa role czyie gwałtownie/ niech naśienia nie ma ná tych pośianych rolách z winą piętnądźieſtą SarnStat 677; iż ty gwałtownie wyrąbałeś drzewo w gáiu/ álbo w leśie iego ná dźiedźinie N. SarnStat 1243; IZeś ty vczynił zwády początek: y zádałeś mu gwałtownie trzy rány krwáwe/ á dwie śiné SarnStat 1243, 245, 255, 432, 471, 829 (12); KmitaSpit B2v; VotSzl Ev.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownie bronić się, dobywać (2), dzierżeć, karać, krzywdzić (2), obchodzić się (9), padać (upaść) (2), pojść, popędzać, poruszyć się, posieść (osieść) (5), postępować, przypaść, puścić (puszczać się) (2), rozborzyć, rozkazywać, roztrącić, rzucić się (3), skazić, spodwracać, spychać, szukać, targać się, udać się, uderzyć (2), uzurpować, wpaść, wsadzić, wybić się, wygnać, wyłupić, wypędzić, wyrąbać (2), wyrzucić, zadać, zasiewać, zhołdować; gwałtownie rozerwany, wybity, wygnan, złupion.

Zwroty: »gwałtownie dziać się« (1): A wprzod káżdy przełożony tego ſie ma wyſtrzegáć/ żeby ſie nic gwałtownie y z zdrádą Rzecżypoſpolitey nie działo/ co ſie bowiem kolwiek dzieie mocą/ gwałtem/ tho trwáło y beſpiecżno być nie może Phil P2.

»gwałtownie najechać (a. pojechać, a. wjechać, a. jeździć, a. najeżdżać), wejść (a. najść, a. nachodzić), najechany« = (violenter) invadere Mącz [szyk zmienny] (8 : 4 : 1): ZapWar 1532 nr 2415; LibLeg 11/139; A dlá tego dowamy [!] tobie znáć/ áby żadnym obycżáiem przećiw nam gwałtownie nie iezdził HistAl H3; UstPraw B2; [Damazus wtóry] wiechał gwałtownie ná ten ſtolec bez elekcyey/ theż iedno dwádzyeściá y trzy dni ná nim był BielKron 176v, 326; Mącz 473a, 498b; StryjKron 587; ActReg 17; Kto gwałtownie w cudzy dóm náiedzie [invadit domum alterius manu violenta JanStat 588], y ráni kogo, álbo będzie ránión. SarnStat 505, 783, 1169.

»gwałtownie poczynać (a. począć)« [szyk zmienny] (5): Ale Sláchtá połamawſzy wrotá y forty w murze/ weſzli gwałtem do miáſtá ráno bez wiedzenia mieſzcżan/ tám Syem odpráwiwſzy/ wyſzli ſpokoynie nic gwałtownie nie pocżynáiąc. BielKron 416v, 199v, 231, 311 [2 r.].

»gwałtownie uciskać« (1): Nie będzieſz potwarzy kładł ná bliżnego twego/ áni go gwałtownie vćiſkáć będzieſz [nec vi opprimes] Leop Lev 19/13.

»gwałtownie ułapić« = porwać pannę (1): Pánnę kto gwałtownie vłápi, niech będzie bezecny: á która ieſt vłápiona ná to zezwaláiąca, niech poſag tráći. SarnStat 642.

»gwałtownie z ręku wydrzeć« (1): Wieleby ich záprawdę muſiáło (cżego Pánie Boże vchoway)/ polec/ niżli by im tho kto miał gwałtownie zręku wydrzeć BielKron [3322]v.

»wziąć, brać (a. pobierać) gwałtownie; (jest) wzięty, brany gwałtownie« = violenter recipere, violenter receptus JanStat [szyk zmienny] (5 : 2 ; 3 : 1): PIus Papież rodem z Włoch/ będąc cżłowiekiem vcżonym/ vſtáwił klątwy o kośćielne rzecży gwałtownie bráne/ to ieſt/ o dzyeſięćiny/ o przeſládowánie kapłáńſkie/ y o ine. BielKron 150, 450, 456; GDy komu cztérzy woły będą wźięté gwałtownie/ á o tákowy gwałt vczyni oświádczenie SarnStat 674, 625 [2 r.], 661, 676, 1244, 1246, 1266.

Szeregi: »mocnie a gwałtownie« (1): Abowiem ieſli by ſye złoczyńcá mocnie á gwałtownie bronił/ czyniąc ſługam gwałt GroicPorz mm2.

»gwałtownie a poniewolnie« (1): Nákoniec ábyſcie gwałthownie á poniewolnie popędzáli á doćiſkáli wſzytkich narodow/ áby ſzli do domu moiego RejPos 160.

»gwałtownie, bez prawa« [szyk 1 : 2] (2): WujJudConf 5v; Ktorzy gwałtownie bez zadnego práwá, Ná páńſtwo chćieli wſádzić Włádyſłáwá. KlonKr D.

»gwałtownie a srodze« (2): Ale Iudaſzowo rycerſthwo [...] wnet gwałtownie á ſrodze dobywáło murow [irruit ferociter muris Vulg] BibRadz 2.Mach 12/15; BudBib 2. Mach 12/15.

»gwałtownie albo złodziejskie« (1) : Dawność czyniénia o bydło, rok. Ale gwałtownie álbo złodźieyſkié gdy wezmą, tedy do dwu lat Prȩſcriptia. SarnStat 676.

W przen (2): LubPs cc4v; z Bogá iedynego Oycá wſzech rzecży prawdźiwego y ſámego ſtworzyćielá/ to gwałtownie zdźieráiąc/ á inſze w to perſony obłocżąc. CzechEp 236.
a. O gwałcie kobiety (4): Ták ſię ſrodze vpił/ iż będąc iáko wśćiekłym/ cudzołoſtwo w oneyże goſpodźie gwałtownie popełnił. WerGośc 256; SarnStat 641.
Zwroty: »gwałtownie uczynić wolą swoję« (1): á przyſzedſzy kniey námawiał ią áby iego woli przyzwoliłá/ á gdyż oná niechćiáłá/ tedy on gwałtownie vcżynił z nią wolą ſwoię HistRzym 105.

»gwałtownie zgwałcić« (2): Drugi/ kiedy pan wśi ná którymkolwiek mieyſcu wśi poddáną ſwą gwałtownie zgwałći [suam villanam oppresserit violenter JanStat 1084] SarnStat 657.

Przen: Bez należytych podstaw; tendencyjnie (11): LubPs hh5; KrowObr 53v; BibRadz II 118b marg; Aprzeto bacżyć to y ſam możeſz/ iż zle tych proroctw żydowie vżywáią/ y gwałtownie ich ku iákieieś poćieſze ſwey nákrącáią. CzechRozm 117v; Gdyż też y to/ ieſt iednym rumem y ſproſnym plugáſtwem/ ſłowá Bożego gwałtownie náćiągáć CzechEp 138, 35, 51, 309, 322; iż ſobie Papież tytuły Páná Chriſtuſowe gwałtownie przywłaſzcża NiemObr 157; WujNT 614.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownie chwytać się., naciągać (ciągnąć) (5), nakrącać (wykręcić) (2), odmieniać, przyoblec.

2. Silnie, mocno; bardzo; efficaciter, obnixe, vehementer Mącz (35): Tedy nie puſzcżaniem krwie pomagać: ale dobrą purgaciją maią być wypędzony, á to nie zaraz gwałtownie, ale po kielokroć lekką purgaciją FalZioł V 61v, V 65; HistAl H7, M6; A thákowe ſrogośći nád kościołem Bożym gwałtowniey ſie okázáć miáły zá tych dziſieyſzych lat/ niżli ſie okázowáły zá pirwſzego wieku. LubPs A4; Leop 2.Mach 12/23; BibRadz Is 10/34; BielKron 234v; Mącz 115b, 216c, 248b; A tego w. m. nie bacżyſz/ że ich [białych głów] śiłá ieſt kámiennego ſercá/ ktore zá ſtátecżnoſcią ſpodziwną/ gwałtowniey ſie miłośći przećiwią/ niż ktora w morzu ſkáłá nawáłnym wełnąm. GórnDworz Bb5v; RejPos 135v; ModrzBaz 52 [2 r.]; Oczko 17v; StryjKron 135, 315; iednák wſzytko to nie ieſt v mnie ták gwałtownie mocną rzecżą: żeby mię zmoc y z vmyſłu moiego zbić miáło CzechEp 9, 28; KochPieś 36; GórnRozm Bv; Dobrze ſwe zámieſzkánié Grécijéy nágrodźił/ Gdy przećiwników onéy ták gwałtownie ſzkodźił. GórnTroas 19, 7; LatHar 274.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownie docierać, hamować, iść (2), mordować, okazać się, pochwycić, pocisnąć się, podnieść, poruszyć się, przeciwić, przepaść, rzucić (się) (2), szkodzić, uderzyć) upaść, wyciskać, wyikrzyć, zwodnić, żreć; gwałtownie mocny, proszony.

Zwrot: »gwałtownie cirpieć« (2): Też iako tenże pan Ieſus miał gwałtownie ſmuthki cirpieć na ſwiećie. WróbŻołt 117.
Szereg: »mocą, gwałtownie a krzepko« (1): Mocą chce ſie iéy wymknąć z zapáſków ták ſrogich/ Dość nędzno vtrapiony węzeł pálców drogich/ Chcąc odpleść od ſwéy ſzyie/ co płaſcz przyćiſnęły Wielką mocą gwałtownie/ á krzepko vięły GosłCast 60.
W przen (2): A ták tą ſwoią rzecżą nową y ſłowy nowymy ſwymi/ iáko gliną dźiwnie vmieſzáną fundáment prawdźiwy w ſłowie Bożym opiſány gwałtownie przywálili y przed ludźmi zákryli CzechEp 232.
a. O zjawiskach przyrody (7): Leop Is 28/2; Tedy wody gwałtownie [valdissime] ſię zmocniły nád źiemią BibRadz Gen 7/19, 4.Esdr 15/38, Sap 16/19; BielKron 179; Iedno drzewo nád drugié buyniéy ſye wynieśie: Iáko ná nie gwałtowniéy wiátry ſye puſczáią/ Y ná pieczy ie więtſzéy niepogody máią PudłFr 41; WitosłLut A3.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownie puszczać się (puścić) (2), rozpalać się, zmocnić się; gwałtownie wylany, wzruszony, zatapiający.

3. Nagle, szybko (11): OpecŻyw 140; á byli ſnimi weſpołek ludzie leſni mężowie y niewiáſthy/ máiąc kożdi ſzeſć rąk/ á ták weſpołek z wieprzmi ná ludzi gwałtownie biegli HistAl H6v, F4; Kxiążęthá z Iſáchár byli z Deborą/ y ſzli zá Báráchem/ kthory iákoby ná ſzyie gwałtownie [in praeceps] do głębokośći wydał ſie niebeſpiecnośći Leop Iudic 5/15; [Tatarowie] boiąc ſie Wołochow gwałtownie w wodę wieżdzáli/ potonęło ich kilká tyſięcy BielKron 407v; [Woda] záláłá támty krámy dolney Niemieckiey ziemie/ ták gwałtownie/ że ſie nikt nieſpodział/ ſkąd ſmierć nagła ná ludzi y ná bydło przypádłá StryjKron 26; NiemObr 148; WyprPl A4v.

W przeciwstawieniu: »gwałtownie ... powoli« (1): A cokolwiek gwałtownie do przyrodzenia przypádnie/ y wzrok do ocżu/ y ſłuch do vſzu/ nie może ták ſłuſznego rozſądku dáć/ iáko gdy tho powoli y obacżono y rozważono będzie. RejZwierc 15.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownie biec, najeżdżać (wjeżdzać) (2), przypaść, spieszyć, upadać, wpuścić, wydać się, zalać; gwałtownie wypędzon.

Wyrażenie: »gwałtownie umierający« (1): Biothanatos ‒ Naglie, gwałtownie vmieraiącij. Calep 130b.
Szereg: »prędko a gwałtownie« (1): áż przypádło Turkow 20000. ktore wiodł Biłágrocki Sędziak do Woyſká Węgierſkiego/ ći tho prędko á gwałtownie náieżdżáli Węgry/ nie dáli ſie im nigdzie vchylić z Obozu/ ták iż Koni nie mogli przed nimi prześpiecżnie nápoić BielSpr 56.

Synonimy: 1. poniewolnie; 2. mocno, silnie, usiłownie; 3. nagle, prędko.

AL