[zaloguj się]
[pdf]

NAGLE (148) av

a pochylone, e jasne (w a 2 r., w e 1 r. błędne znakowanie).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. W sposób, którego nie można było się spodziewać, zaskakując szybkością pojawienia się; natychmiast, od razu; subito BartBydg, Vulg, HistAl, Modrz, Cn; derepente Mącz, Modrz, Cn; insperate BartBydg, Vulg; repente BartBydg, Cn; abrupte Mącz, Cn; improvise Calag; extemplo Vulg; desubito, repentino, ex tempore Cn (105): Iáko nagle to mi Bog dał/ Cżegom ſie ia nie nádziewał BierEz A3v; Iedná páni mężá miáłá/ A przedme go miłowáłá: Ktory nagle śię rozbolał/ A ták żywotá dokonał. BierEz O2v, P2, Q, Qv; OpecŻyw 30, 169v; BartBydg 249; Pothym gdyby iuż chciała dziecię odſadzić/ nie ma to być nagle cżyniono/ Ale ie pierwiey przyłożyć lekkiem karmiam FalZioł V 37, V 31; RejKup c6v; HistAl H6v, K7v; Nieomieſzkaway náwroćić ſie do Paná/ á nie odkłáday dzień zá dźień: boć nagle przypádnie [subito ... veniet] gniew iego Leop Eccli 5/9, Ios 11/7, 4.Esdr 11/33, Iob 9/12, 30/26, Prov 6/15 [2 r.] (9); BibRadz Ios 10/9; OrzRozm A4v; Abyś ſię niedał uwieſć iakiey ſproſney rzecży. Bo iako gęſte Mſzice nagle cię obſiędą Roſkoſzi ſwiata tego KochSat B3v; Abrupte incipere, Nágle począć króm którey przed mowy/ nie rozmyślnie á nie rozbacznie wskoczić w rzecz. Mącz 360d, 78c, 82d, 362a; SienLek 10v; BielSat H2; BielSpr 8; BudBib Is 29/5, Ier 15/8; Nátychmiaſt wielki ogień/ nagle vpadł z niebá/ Ze też onę ofiárę/ pożárł iáko trzebá. HistHel C2; BudNT Luc 2/13; Boć to ſproſna rzecż ieſt cżłowiekowi/ ták wiela rzecży ćiężar ná ſobie noſzącemu/ ták ſię ſpráwowáć/ áby/ ieſliby co nagle vrosło/ miał rzec/ nieſpodźiewałem ſię [ut si quid subito evenisset, dicendum ei sit: Non putaram.]. ModrzBaz 106v, 142v; Calag 538a; KochPs 24, 81, 117, 158; Wielkieś nadźieie w moim ſercu rozniéćiłá: Potymeś mię ſmutnégo nágle odbieżáłá KochTr 13, 2, 3, 7, 13; StryjKron 26 [2 r.]; Trudno nagle porzućić miłość záſtárzáłą KochFr 108, 81, 83; KochPhaen 16; WisznTr 33; BielSen 6; KochPieś 11; ArtKanc C9; ZawJeft 44; KochFrag 51; Wſzytkie nieſzcżęśćia ná tych [grzeszących] ách nagle przypádną/ Iák pioro w ogniu ſpełżną ſwą przygodą ſnádną. KołakSzczęśl A4; WujNT Act 22/6; [tego rzemieślnika fatum] naglé pułhacznym poſtrzałem z świátá wźięło. SarnStat 1315; KmitaSpit C; KlonFlis Ev; SzarzRyt A4v.
Zwroty: »nagle umrzeć (a. pomrzeć, a. (po-, z)umierać), zdechnąć (a. (po)zdychać), skonać« [w tym: w zaklęciach: bych nagle zdechl (2), bodajbych nagle umarła (1)] = subito mori PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (16:10:1): OpecŻyw 112v; Thakże Athila [...] wiele wina wypiwſzy na ſwadzbie/ thak w noci weſpiącki, niemoczą kthorą zową Apoplexia zdechł nagle. MiechGlab 57, nlb 22; RejPs 158; SeklKat M3; KrowObr 18v; Leop Num 6/9, Act 28/6; BibRadz Iob 34/20; BielKron 40v; Ne vivam si scio, Yeſli o tym wiem day bych nagle zdechł. Mącz 500c, 105b; SienLek 60v; RejPos 226, 282; RejZwierc 194; WujJudConf 9; SkarJedn 293; SkarŻyw 461, 463, 529; ArtKanc R17; KochPij C2; LatHar 245; WujNT Act 28/6; A ini zrádośći nagle zumieráli WisznTr 33; PudłDydo A3v.

»z(a)ginąć nagle« = subito deficere HistAl [szyk zmienny] (5): HistAl F7; Bowiem nagle záginie złoſćiwy ták iż y znák nieoſtánie onych dziwow pychy iego RejPs 55; ArtKanc I17; SarnStat 121; KlonFlis E4v.

a. Z imiesłowem (7): LubPs Yv; Ludźie co na przednieyſzy/ ludźie znákomići We wſzytkim Izráhelu nagle ſą pobići. KochPs 116; Terazem nagle z ſtopniów oſtátnich zrzucony KochTr 10; KochPieś 32.
Wyrażenie: »nagle zmarły, umierający« = biothanatos Calep (1:1): tu Kroczéwſki leży pogrzebiony Nagle zmárły KochFr 115; Calep 130b.
Szereg: »nagle, z trefunku« (1): więcey cżáſem trzebá vżywáć drogi do cżego nagłe [!] z trefunku przypádłey niżli náuki pewney [occasionibusque extemporaneis plus nonnunquam quam arte ulla utendum est] ModrzBaz 115v.
2. Szybko, spiesznie, w krótkim czasie; raptim Mącz, Cn; obiter Mącz; caduciter Calep, Cn; agiliter, celeriter, citatim, cito, cursim, mobiliter, perniciter, puncto tempore, rapide, sub manu, trepide, velociter Cn (36): A gdy ią tedyż chćiał zábić/ Nácżęłá go táko prośić: Proſzę ćię day mi przemowić/ A niechćiey mię ták nagle bić BierEz N4, M3; FalZioł IV 17b; Ach niedznis to był moy rozum Aſzemie zan ſamego ſrom. Zem ia otym niemyſlyl niċ Iż to mialo tak nagle przyċ. RejKup f5; Leop Ps 2/13, Eccli 21/6; BibRadz Is 48/3; OrzRozm B4v; Raptim Kwápiąc/ wzawód/ wlot/ wskok/ nagle. Mącz 346a, 39b [2 r.]; Ieſliby ſye theż przydáło iżby co w gárdle komu vwięzło/ ma nagle nogi wráźić w źimną wodę SienLek 82; gdy náwierćiawſzy korzenia ſzczawiu kobylégo/ z śiárką/ kroſty tym pomáżeſz/ nagle ié pogubiſz SienLek 134v, 18v, 184; HistRzym 93v, 105v; BudBib Eccle 8/11; S zumny wiátr/ iáko też kiedy pędzi nagle/ Ná ſzerokie morze roſpuſzcżone żagle. WisznTr 35; KochTαrn 73; ACzći mię ſerce boli Stachniku moy miły/ Iżechmy ſye ták z ſobą nagle rozłączyli PudłFr 54; Calep 146a; SarnStat 1298; KlonFlis C2v; PudłDydo B4v.

W przeciwstawieniu: »nagle ... miernie« (1): Drugie ruſzanie ieſt wolne iakie bywa wprzechodzeniu po domu albo gdzie indzie nie nagle ale miernie GlabGad K4.

Przysłowie: RejRozm 392; Aleċ by to było podiable By to mialo byċ tak naglie. RejKup c5.
Wyrażenie: »(tak) barzo nagle« (4): RejPs 107; Y obádwá weſpołek/ ná to zezwolili/ By przećiw Syriyſkiemu/ krolowi walcżyli. Acżkolwiek ſie ták bárzo/ nagle nie kwápili/ Ale pirwey Prorokow/ ſwoich ſie rádzili. HistHel D2; RejAp 138v; Alećiem bárzo nagle wypadł z téy nádźieie KochPieś 14.
Szeregi: »nagle a prędko« [szyk 1:1] (2): BibRadz Is 30/13; áby obaczył iáko páńſtwá wielkie prętko á nagle przes wnętrzne niezgody vpadáią StryjKron 395.

»rychło a nagle« (1): Znamiona vmarłego [płodu] ty ſą. Pierwſze gdy pierſi brzemienney richło á nagle zmiękcżeią FalZioł V 32.

»nagle a z razu« (1): choróby w które wpada [koleryk]/ nagle á zrázu pálić á gorzeć ſye z nim zdádzą Oczko 34.

3. W znacznym stopniu, silnie (7): Oto wypiſuie prorok, Iako ſie ludzie nagle skłonili tak iż nie telko inſzym ſzkodzą ale thez y ſami ſobie. WróbŻołt Ev; aby był ciało iaką cięſzką plágą, nágle ſkáráł a ducha wolnego puścił. MurzHist Pv; BielKom A2; BielKron 41; SienLek 18v; Z drugiey ſtrony/ dźiwowałem ſię temu/ iż X.K. ták nagle ná rozmowę doćierał/ chcąc ią tegoż dniá zácżąć y odpráwić NiemObr 24.
Szereg: »okrutnie a nagle« (1): wiátr ze wſchodu ſlońcá thák okrutnie á nagle iął wiać [tanta virtus euri flare coepit] iż też wſzytki námioty z woyská rozwiáł y podárł. HistAl [I]3.

Synonimy: 1. niespodzianie, niespodziewanie; 2. bystrze, chybko, chyżo, prędko, skoro; 3. barzo, okrutnie, silnie.

Cf NAGŁO, NIENAGLE

LW