[zaloguj się]
[pdf]

HAŃBA (213) sb f

hańba (196), gańba (17), [ańba (Linde)]; gańba PatKaz I; hańba : gańba OpecŻyw (1 : 3), BartBydg (1 : 1), Mącz (1 : 5), LeovPrzep (3 : 1), GórnDworz (3 : 3), PaprPan (2 : 1), JanNKar (1 : 1), CzahTr (1 : 1).

Oba a jasne (w tym w pierwszym 9 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N hańba hańby
G hańby
D hańbie
A hańbę hańby
I hańbą hańbami, hańby
L hańbie

sg N hańba (50). ◊ G hańby (31). ◊ D hańbie (22). ◊ A hańbę (61). ◊ I hańbą (34). ◊ L hańbie (8). ◊ pl N hańby (4). ◊ A hańby (1). ◊ I hańbami (1) BielKron, hańby (1) GosłCast.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ganienie, potępianie; vituperatio Mącz (17): Gdiż mu [Dyjogenesowi] też niekto pouiedział, żebygo wſzitci ganili, rzekł, muſić mądroſć od niemądrich w hanbie być. BielŻyw 73; Mącz 500b; Doświádczyłem ia w Litwie tego/ gdźie Królá Páná náſzégo/ nigdy Litwá Iáſnym Kśiążęćiem/ ále Naiaſnieyſzym Królem záwſze zowie: y niemoże żaden Litwin bes wielkiéy háńby ſwéy/ podobno y bes kaźni/ ták ku Pánu ſwemu mówić: Miłośćiwé Kśiążę: Kijemby pewnie od Márſzáłká Litewſkiégo zá tho ſłowo wźiął OrzQuin Q; BiałKat d2; A oni mężowie ktore poſyłał Moiżeſz wyſzpiegowáć ziemie/ ktorzy ſię wroćili/ y ku ſzemrániu przywiedli nań wſzytek zbor wynoſząc háńbę ná onę ziemię [educendo malam famam super terram]. BudBib Num 14/36, Num 14/37; PaprPan F2; SkarJedn 96 [2 r.]; CzechEp 324, 326.

hańba czego (2): Tę náukę/ która vczy o ſkutkách biegow Niebieſkich/ dwoiákim ią ſpoſobem przećiwnicy iey gánią. [...] Pierwſza gáńbá tey náuki ieſt Mędrcow LeovPrzep a 2v; Wtora potym háńbá tey náuki o Biegách Niebieſkich ieſth Theologow/ kthorzy zwykli ią gánić więcey s thąd co od drugich niemądrich ſłyſzą/ niżeli wedle dobrego mnimánia y rozumienia LeovPrzep b.

W przeciwstawieniach: »hańba ... pochwała (a. pochwalenie) (2), cześć« (3): CzechEp 49; MAło ná tym że moie fráſzki maſz piſáné/ lecz ie chceſz/ Mikołáiu/ mieć y drukowáné: Ku ćći/ czy háńbie moiey? KochFr 126; JanNKar A4.

Zwrot: »[z czym] gańbę odnieść« (1): Tylko was vniżenie o to ia tu proſzę/ Niechay od was z tymi rythmy gáńby nie odnoſzę. CzahTr F2v.
2. Poniżenie, upokorzenie, zniesławienie, pozbawienie dobrego imienia, obrażenie; ignominia Mymer1, BartBydg, Cn; insultatio BartBydg; confusio, despectatio, despicatio, eloquium, reprehensio, turpitudo Mącz; contumelia, dedecus, flagitium, indignitas, nota, opprobrium, probrum Cn (116): OpecŻyw 13; ForCnR A3v; Mymer1 35; BartBydg 71b, 75b; TarDuch A6 [2 r.]; BielŻyw 133; LubPs H3, P6v; Leop Eccli 6/9; OrzRozm H3, H3v [2 r.]; potym ſie rzućili [...] ná ſłup [...] (ktory on ſam ſobie ná pámiątkę dał vcżynić) [...] głowę y z koroną zerwáli z onego ſłupa Papieſką/ wlekły ią dzieći po mieśćie/ ku háńbie iego [papieża] ſpiewáiąc/ y wrzućili w Tyber rzekę z moſtu BielKron 238v; GrzegRóżn 30; Confusio, Zlánie/ też ſromotá/ záſrómánie/ Gáńbá. Mącz 139d; Repraehensio, Karánie/ gáńbá/ łáyánie. Mącz 318b, 132d, 405d; OrzQuin Qv, Zv; GórnDworz O3v; HistRzym 19 [2 r.], 128v; WierKróc A2; ModrzBaz 104v; Spráwiedliwośći proſzą/ á grożą nam woyną: Day/ chceſzli/ álboć wydrę/ táka to ieſt proſto. Winienem ſpráwiedliwość/ ále nie zſwą háńbą KochOdpr Cv; KochPs 11, 180 [2 r.]; Calag 46a; SkarŻyw 126, 225; CzechEp 88; ReszPrz 61; GrabowSet Rv; Po vkrzyżowániu/ naprzod krzyż podnieśiono [...] y miedzy dwiemá łotry/ ná więtſzą háńbę/ poſtáwiono. LatHar 319; PowodPr 15, 49; SkarKaz 548a; CiekPotr 24; SzarzRyt B2.

gańba kogo (1): OpecŻyw 159 cf »gańba i wzgardzenie«.

N sg w funkcji równoważnika zdania o zabarwieniu emocjonalnym (1): A ieſztze ſie s tego więc radzi pośmiewamy/ Choć więc s potrzeby mowią/ ná to nic nie dbamy. Hańbá zá námi/ Czuymy ſie ſami. WierKróc A2.

W połączeniach szeregowych (4): Biádá mnie nędznemu cżłowiekowi/ ktorym ku tákowey nędzy/ háńbie y żáłośći przyſzedł. HistRzym 45; Pan y zbáwiciel náſz/ ktory [...] bedąc też náświętſzym/ y bez wſzelákiey winy/ y zmázy/ przedśię wiele nienawiśći/ vrągánia/ ſromoty/ háńby/ y potwarzy/ ná ſobie odnośił NiemObr 3; WerKaz 295; KlonWor 34.

W przeciwstawieniach: »hańba ... cześć (6), chłuba (3), chwała (2), dank (2), sława (2)« (15): LubPs Q3; OrzRozm Cv, Q; Mącz 101d; OrzQuin Q3; GórnDworz O3v, Dd5; HistLan F5v; BudBib Ps 4/2[3]; Niechayże ſie ták mężny iuż iedno tym ſtáwi/ Pewnieyſzą ſobie hańbę niżli ſławę ſpráwi. PaprPan I2; Mężnym sławá dank dawa/ háńbę zniewieſciáłym. StryjKron 732; ArtKanc N20v; ZawJeft 29; GrabowSet G3v; CiekPotr 55.

Zwroty: »(po-, wz-, z)da(wa)ać na hańbę« (4): GrabowSet B3v, Q3v; á dźiedźictwá twego niepodaway ná háńbę/ áby ich miáły opánowáć (Pogáńſkie narody.) PowodPr 81; KlonWor 44.

»hańbę (od)nieść (na sobie)« = zostać zhańbionym [szyk zmienny] (7): KromRozm III O6v; Ja tam nie pojdę, bobych hańbę niosła z tego, Bych mu łoże słać miała KochMon 33; KochPs 50, 60; SkarŻyw 305, 372; NiemObr 3.

Wyrażenia: »hańba hańbiących« (1): Bo miłoſć domu twego kąſa mie/ á háńby hańbiączych thobie [opprobria exprobrantium tibi VulgPs 68/10] vpadły na mię. TarDuch A6.

»wieczna hańba« [szyk 7 : 1] (8): MurzHist N; BielKron 341; Deſpot/ wrzecżi Deſpotow onych dawnych plemię Na waſzę wiecżną hańbę dwa kroć przeſzedł ziemię KochSat A3v; HistLan B2; CzechRozm 124v; KochPs 50; GórnTroas 24; PowodPr 79.

Szeregi: »krzywda i hańba« [szyk 3 : 1] (4): OrzList e3v; ábyś poſpołu z Poſły Ziemſkimi/ przed Máieſtatem Krolewſkim ná Seymie háńbę y krzywdę ſwą/ żony y dźiatek ſwych/ y imienia ſwego przełożył OrzRozm H3; OrzQuin Y2v, Z2v.

»(osława), lekkość i hańba« [szyk 3 : 1] (4): ForCnR E; RejKupSekl a4v; GórnDworz Ee7; Ma też nákoniec y mieśce Kálwáryiſkie/ gdźie ludźi ſtráconych głowy y inſze kośći ſię waláły/ lekkość y hánbę ſwoię. LatHar 319.

»hańba i (a) sromota« [szyk 2 : 2] (4): GliczKsiąż G4; ReszPrz 95, 96; Vważćie ſobie pilno/ proſzę/ nieſczęfné żony wáſzé/ vtrapioné dźiatki wáſzé/ ſromotę y háńbę wáſzę OrzJan 18. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»(strach), hańba, (i) szkoda; hańba z szkodami« [szyk 3 : 1] (3; 1): Tákić ieſt pożyteczny Pan Páńſtwu káżdemu/ Ktory broniąc źiem ſwoich że zábiega temu. Iżby háńbá s ſzkodámi ták ſie nie ſzyrzyłá/ Czego ſie náſzá Polſká dość náodnoſiłá/ Cák [!] przes Pogány/ Iák Krześćiány. MycPrz I C4; CzechRozm 185v; SzarzRyt C3 [2 r.].

»gańba i wzgardzenie« (1): odſſedl od nás/ ale z wielką boleſcią/ gańbą/ ij wzgardzenim ludu wſſytkiégo/ zraniony ij ſtlucżony/ zbity zeplwany OpecŻyw 159.

»hańba i zelżywość« [szyk 2 : 1] (3): KochPs 50; Iákoż też to wſzyſtko ſam Pan Chriſtus po ſobie przećiw Oycu ſwoiemu pokazał: gdy puśćiwſzy imo ſie háńbę y zelżywość/ á ná ſámę chwałę y weſele ſobie v Bogá zgotowáne/ y ná wolą Oycá ſwego pátrząc/ był iemu poſłuſzny áż do śmierći krzyżowey. CzechRozm 227, 124v.

Wyrażenie przyimkowe: »z hańbą« = w sposob przynoszący hańbę (10): Iezus miły z gańbą ku Kaijfáſſowi przywiedziony. OpecŻyw 113v; RejKupSekl a4v; Náſz nieprzyiaćiel [...] Okowy/ pętá/ co ná nas gotował/ O ſzyię ſwoię z háńbą ſwą popſował. ZawJeft 19; GórnTroas 24; Nápełni te ſtráchem/ niech z háńbą biegáią/ Co mnie/ prześláduiąc/ złośnie vrągáią GrabowSet T4, E2.
~ Zwrot: »z hańbą umrzeć, wiek swoj skończywać« (2 : 1): BielKron 323; z háńbą záwſze wiek ſwoy káżdy táki Skończywał CiekPotr 51; Y bodaybych też nagle/ á zháńbą vmárłá. Niżlibych ia przyſięgę/ s wſtydem zgwalćić miáłá PudłDydo A3v.
Szereg: »ze sromotą a hańbą« (1): á fnadź cyęſzſſe łáyánye kyedy ze ſromotą á háńbą bywa. GliczKsiąż G4.~
W przen (8):

hańba komu (1): tám vmrzeſz/ tám też (będzie) wozom sławy twey háńbá/ (y) domowi Páná twego [ignominia domus Domini tui]. BudBib Is 22/18.

W przeciwstawieniu: »hańba ... chwała« (1): BibRadz Hab 2/16 cf »napić się hańby«.

Zwroty: »napić się hańby« (1): Y ty ſię ſam nápiieſz háńby ſwoiey miáſto chwały [et ignominia pro gloria bibe] BibRadz Hab 2/16.

»być obleczony hańbą, hańbę jako płaszcz przyoblec« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Ktorzy ćie nienawidzą/ będą oblecżeni háńbą [induentur confusione] Leop Iob 8/22; CzahTr Kv.

»włożyć hańbę na [czyją] twarz« (1): Włóż háńbę ná ich twarzy: niechay ſye pytáią Twego imięniá/ pánie: niechay ſye wſtydáią. KochPs 125.

»hańbę wzuć« (1): Niech háńbę wzuie ten/ kto fáłſz ná mię wlecze. KochPs 169.

»hańbą się zmazać« (1): Ktorym práwie z wſzech ſtanow wiele ſie podáło/ To ſławne Páńſtwo náſze hańbą fie zmázało. MycPrz I B3.

Wyrażenie: »hańba zdjęta [z kogo]« (1): Aby zá ſwoię rádę wſtydáć ſye muśieli/ A háńbę ze mnie zdiętą ná ſobie widźieli. KochPs 103.
3. Wstyd, wstydzenie się z powodu niewłaściwego lub złego postępawania, a zwłaszcza jego ujawnienia, skompromitowanie się; obawa przed krytyką; confusio Vulg (37): BielŻyw 37; BielKom C6v; Ieſt ten ktory ſtráći duſſę ſwą dla háńby [prae confusione]/ á od nieopátrzney perſony ſtráći ią Leop Eccli 20/24; BielKron 355; wielka téż háńbá twoiá ieſt/ o Królu Polſki/ ieſliże W. K. M. ten ták wielki Máieſtatu ſwégo policzek mimo ſye puśćiſz bes pomſty. OrzQuin N4v; Tedy on ſlepy vſlyſzawſzy tho/ y odſzedł precż z wielką háńbą. HistRzym 115, 10, 121v; uniosłeś zacnych ludzi żonę, Ojcu na wieczną szkodę i nam, braciej twojej, Nieprzyjacielom na śmiech, a ku hańbie swojej. KochMon 20; BudBib Prov 6/33; BudNT przedm c3; PaprPan Y4; Zydowin ſię wſtydzi/ y ſam ſobie háńby ſwey przycżyną zoſtáie SkarŻyw 398, 14; StryjKron 16; GrabowSet Y2; GosłCast 33, 50.

hańba kogo (5): Háńbá záprawdę wielka ieſt wſzego narodu Polſkiego/ gdy ludźie wſzyſcy ták domowi iáko też y poſtronni vſłyſzą/ że Mikołay Sieniáwſki [...] datki ktore od nas zá to wźiął/ Státućiſkiem iákimśi Alexándrowem vtráći. OrzRozm R4v; OrzQuin B2; ModrzBaz 144v; NiemObr 47; SkarKaz 6b.

hańba od kogo (1): y zgołá nie ſię nam co w poſpolitych námowách pocżniemy nie dárzy: ſkąd háńbá wielka od poſtronnych zwłaſzcżá nieprzyiaćioł/ ná nas zoſtawa. PowodPr 19.

hańba u kogo (2): że nákoniec z Seymu wálnego nic inego nie bywa/ iedno háńbá v poftronnych ludźi/ á waśń domowa OrzRozm C3; BudBib Ier 29/48.

hańba komu (2): O iákie weſele Kátholikom. O iáka háńbá Heretykom. SkarŻyw 545, 391.

Zwrot: »hańbą się zawstydać« (1): Nyech ſie wſſyſcy wyelką háńbą ſrodze záwſtydayą LubPs L2.
Wyrażenie: »wieczna hańba« (3): Lecż náſzy mili kśięża Kolleijaći wolą ledá co ná ſwoię wiecżną háńbę ná papir mázáć/ niżſię cżego dobrego od Kácerzow (ták oni wierne zową) náuczyć. BudNT przedm c3; NiemObr 52, 156.
Szeregi: »gańba i lekkość« (1): áby rádniey [...] wyznał nieumieiętność ſwoię/ niżby ſie miał kuśić/ á podiąć/ cżego nie vmie/ á przyść o gáńbę/ y lekkość. GórnDworz N4v.

»hańba i sromota« (2): OpecŻyw 48v; iako daleko ſie odſtrzelił żywot naſz krzeſcianſki nie tilko od nauki pana Chriſtowey abo vcżennikow iego, ale też iako żywoty poganſkich ludzi cżynią nam wielką hanbę y fromotę, ktorzi w błedzie [!] poganſkim będąc, [...] Takie vcżinki abo y nanki [!] cznotliwe poſobie zoſtawili. BielŻywGlab nlb 13.

»hańba i zawstydzenie (a. wstyd)« [szyk 1 : 1] (2): ieſliſz ná twoię twarz/ namilſzy oycże/ pátrzyć prze wſtyd y háńbę nie mogę: á iáko ſię przed Pánem Bogiem vkazáć mam/ prze táką ſproſność moię? A on rzecże drugi raz: Iuſz grzechy twoie nieehay ná mnie będą SkarŻyw 238, 491.

4. Rzecz hańbiąca, przynosząca wstyd; czyn haniebny; grzechy występek; vitium Calag; flagitium Calep; labecula, labes Cn (41): PatKaz I 2; hanba ieſt to czynić cżego wſzitci iawnie nie chwałą. BielŻyw 165, 53; MurzHist N3; OrzRozm F4v; Ale iż ná ten cżás wielka byłá háńbá/ gdy kto cżyie ciáło nágie kiedy widzyał BielKron 100v, 86v; LeovPrzep A3v; GórnDworz Z8v; Y kázał niecną rzecż po mieśćie wołáć/ ktorą háńbá ieſt w thy tho kſiąſzki piſáć HistRzym 20v, 14 [2 r.], 53; Iuż dla Inflant trudnośći wiele ſie podięło/ Háńbáby sie ich márnie vtráćic [!] więc miáło. MycPrz I [C]2; Laſter. Háńbá. Vitium. Calag 325a; SkarŻyw 62; żeby ſię nienawiśćią/ morderſtwem y háńbą miał zelżywośći ſwey y Bogá oycá ſwoiego mśćić CzechEp 26; Háńbá (mówią Graekowie) bohátirſkie dźieći. KochFr 84 [idem JanNKarGórn G4v]; co v ludźi Pogáńſkich było y ieſt teraz ieſzcże wielką háńbą/ to v nas napocżćiwſzą rzecżą WerGośc 211; KochPam 87; KochPieś 2; Flagitium ‒ Wiſtępek, złoſzc kązni godną, hanba. Calep 422a; GórnTroas 66; Ibráim wſzyſtkich rzeczy doſtátek wielki/ roznmiał ſobie zá hánbę OrzJan 37; LatHar 670; JanNKarGórn G4v; CiekPotr 70, 92 [3 r.]; GosłCast 41; [vkámionuią ią [dziewkę] áż do śmierći/ ábowiem ſie niecnoty dopuſćiłá w Izráelu/ nierządnie ſie záchowáiąc w domu oycá ſwego/ á ták tę áńbę [malum; BudBib: złe] wygłádźiſz z pośrzod ſiebie. BibRadz Deut 22/21 (Linde).]
Szeregi: »hańba i sromota« [szyk 2 : 1] (3): GliczKsiąż C3; Niewątpże tedy y ty w tem Therſyto/ żeby y twoie ſromoty y háńby [dedecora]/ ktoremiś y vrząd ná ktorem ieſteś ſplugáwił/ niemiáły kiedykolwiek ná iáśnią ſię pokázáć. ModrzBaz 40v; SkarŻyw 46.

»zmaza i hańba« (2): Nyepoſćić/ nye ſwyęćić/ nyeſpowyádáć ſye/ [...] A nye ſą to zmázy y háńby poſpolite? KromRozm I D4, D2v.

W przen (2): NOſił zdawná ten to dom [Jana Zborowskiego] wſze ná ſobie ſławy/ [...] VIele prac podeymuiąc tych to Pańſtw w obronie/ [...] ZBOżey łáſki w tym będąc nie vpoſledzeni/ A k temu hańbą żadną niepoſzkárádzeni. WierKróc Av; Niech będą vſzláchceni ozdobą ſowitą/ Lepiéy niż oſzpáceni háńbą nieodmytą. GosłCast 33.
a. Pozbawienie kobiety czci niewieściej, gwałt (3): prośił áby mógł corę ſwoię obłápić niżli będzye háńbą poſzkárádzoná BielKron 119v, 150.
Szereg: »hańba i lekkość« (1): áby iéy po háńbę y lekkość chodźić nie dopuſczał/ á ráczéy obrał widźieć ią vmárłą/ niżli ſromotnie żywą. KochWz 142.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Verecundia. Schandt. Hańba. Mymer1 34.
a. Pozycja leksykalna (1): Krom tego Polſkiégo /ch/ vżywáią przed śię Polacy ſáméy áſpirátiiéy téy /h/ iáko w tych ſłowiéch, hárdy, háńbá, pohániec, etć. JanNKar E4v.

Synonimy: 1. ganienie; 2. lekkość, osława, sromota, zelżywość; 3. lekkość, sromota, wstyd, zawstydzenie; 4. sromota, zmaza.

Cf HAŃBIENIE

ZZie