Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: HUCZĄCY

Następne hasło: HUCZENIE »

HUCZEĆ (49) vb impf

Teksty nie oznaczają é.

Fleksja

indicativus
inf	huczeć
praes
	sg	pl
1	huczę
3	huczy	huczą

praet
	sg		pl
3	m	huczåł	m pers	huczeli

fut
	pl
3	m pers	huczeć będą

imperativus
	sg	pl
2	hucz	huczcie
3		niech huczą

conditionalis
	sg
3	m	by huczåł
3	f	by huczała

inf huczeć (1). ◊ praes 1 sg huczę (6). ◊ 3 sg huczy (11). ◊ 3 pl huczą (18). ◊ praet 3 sg m huczåł (1). ◊ 3 pl m pers huczeli (1). ◊ fut 3 pl m pers huczeć będą (1). ◊ imp 2 sg hucz (1). ◊ 2 pl huczcie (2). ◊ 3 pl niech huczą (2). ◊ con 3 sg m by huczåł (1). f by huczała (1). ◊ part praes act hucząc (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wydawać lub wywoływać huk, głośny dźwięk, szum (17)
- a. W odniesieniu do instrumentów muzycznych (9)
2. Rozlegać się, być pełnym głośnych dźwięków (8)
3. Krzyczeć, wrzeszczeć, ryczeć, wyć; robić zamęt, zamieszanie (23)
- a. Dla wyrażenia radości: cieszyć się, weselić się, hulać, zabawiać się (12)
- b. Dla wyrażenia żalu, ubolewania: jęczeć, płakać (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Wydawać lub wywoływać huk, głośny dźwięk, szum; immugire Calep; fremere, sonare Cn (17): Niech huczą rzéki KochPs 141; KochPieś 7; Iáko więc pioron trzáſka w niepogodné czáſy/ A niebo chmurné huczy/ y wzruſzoné láſy KochProp 14; Calep [509²]a.

W porównaniu (1): ryby Báleny/ thy ná głowie máią iákoby dwá kominki/ ktoremi wodę wzgorę wymiátáią by grom á piorun hucżąc BielKron 295.

Fraza: »huczy morze« [szyk zmienny] (2): KochPs 69; Morze huczy: á nawę miecą nawáłnośći. [...] Cáła noc tá okrutna niepogodá trwáłá. KochPam 85.

Szereg: »grzmieć, huczeć a trzaskać« (1): A gdy lecą do wody [siarkowe prochy]/ tedy ſie błyſkáią/ A vpadſzy grzmią/ hucżą/ á cżáſem trzáſkáią. RejWiz 151v.

a. W odniesieniu do instrumentów muzycznych (9): Puzany ſzáłámáie hucżą miedzy nimi. RejWiz 64; iedno hucżą dzwony RejWiz 82v, 69; BielKron 32; RejZwierc 120, 132; StryjKron 240, 642.

huczeć w co (1): á w trąby długie y żonki y mężowie huczą StryjKron 160.

2. Rozlegać się, być pełnym głośnych dźwięków; assonare, sonitum reflectere, sono respondere Calep; sonare Cn (8): Aſsono, Sonitum reflecto, vel sono respondeo – Społem brzmię, ſpolem hucze. Calep 106a.

huczeć przed czym [= z powodu czego] (1): Huczy Niebo y Ziemiá przed brzmiącym żelázem. StryjKron 240.

W porównaniach (2): Gdy [mocne wiatry] ie [prochy] záſię do ſpery ogniſtey wynioſą/ Wnet ono prętko wyſchnie/ co zmoknęło roſą. Roſpaliwſzy ſie potym/ do wody vpádnie/ To potym wre á hucży/ iáko w kotle ná dnie. RejWiz 151, 17v.

Frazy: »we łbie huczy« (1): Y Muzycżkáć pomierna nic przytym nie wádzi/ [...] Ale iżby iáko woł we łbie nie hucżáłá/ A pocżćiwych rozmowek im nie przekażáłá. RejWiz 17v.

»[komu] we łbie huczy« = o złym samopoczuciu po hulance (1): Więc tám y owych doſyć/ co nędzniki gnabią [!]/ A zá cudzą robotę piją/ hucżą trąbią. Ale wierz mi drugiemu żeć też we łbie hucży RejWiz 162.

Szereg: »szumieć a huczeć« (1): A ták dziwny ſwiát [= pasje, nałogi] á záwikłány záwżdy ſzumi á hucży około łbow ludzkich/ że ſzum záwżdy około vſzu iákoby ſie pcżoły roiły. RejZwierc 100v.

W przen (2): Drugiego cżepek z bramecżką ták vſzychtuie/ iż [...] cżáſem zápomni ná wiecżerzy co ná obiedzie iadł. Bo tám dziwne árkábuzy záwżdy we łbie hucżeć muſzą. RejZwierc 100v; Ná plácu v bron/ v wchodu mieyſckiego/ kędy wchodzą do wrot (tám) [mądrość] hucży [praeconizabit]. BudBib Prov 8/3.

3. Krzyczeć, wrzeszczeć, ryczeć, wyć; robić zamęt, zamieszanie; tumultuari PolAnt; increpare, sonum et crepitum emittere Calep; clamare Vulg; bacchari, inclamare Cn (23): wielki giełk w ſwym woyſku vſłyſzał [król Porrus], y obrocił ſie malucżko chcząc wiedzieć dla cżego huczęli BielŻyw 159; RejWiz 82v; RejZwierc 115; Calep 523b.

W porównaniu (1): Biádá wielkośći ludu rozmáitego ktorzy hucżą iáko ſzum morſki [ut tumultuaria maria tumultuabuntur] BibRadz Is 17/12.

Szeregi: »krzyczeć, (i) huczeć« (2): Włodimirz/ wnet z woyſkiem Ruſkim krzycząc y hucząc rzućił ſie ná Piecinigi StryjKron 135, 702.

»huczeć, wołać« [szyk 2 : 1] (3): BielSat L3; BielSjem 26; á zaſz to nie niewola gdy v moich okien w nocy kto ſtrżelá/ wola/ huczy/ pije/ wykrżyka/ trąbi w bębny kołáce/ á mnie ſpáć nie dopuſcza? GórnRozm A3v.

a. Dla wyrażenia radości: cieszyć się, weselić się, hulać, zabawiać się; bacchari, heluari Mącz; ovare, praeconia dicere, praeconizare PolAnt (12): RejWiz 140; Heluor, Piyę/ huczę/ vżywam. Mącz 154c, 22c; BielSat Hv; Rozweſelą ſię pobożni w sławie/ hucżeć będą w łożnicách ſwoich [praeconizabunt super cubilibus suis]. BudBib Ps 149/5, Ps 97/4; BielSen 19.

Szeregi: »huczeć, trąbić« (2): RejWiz 162; iż kto ſie názbyt zábáwił ſwiátem [...] piſka/ hucży/ trąbi/ á dziwnemi kſtałty roſkoſzy ſwoich vżywa/ że themu ſmierć muśi być ſtráſzna RejZwierc 167.

»huczeć a weselić się« (1): Hucż á weſel ſię corko Cyiońſka [praeconiza et laetare filia Siion]/ bo oto ia przyidę BudBib Zach 2/10.

W przen (2): Rzeki niech kleſzcżą dłonią/ ſpołem v gory niech hucżą [simul montes ovabunt]. BudBib Ps 97/8, Is 44/23.

b. Dla wyrażenia żalu, ubolewania: jęczeć, płakać [z czego] (1): A to iego [czarta] rzemieſło/ áby broił ſwiátem/ A radby káżdego z was/ tám vcżynił kátem. [...] też káżdego s ſwego cechu vcży/ By nic głádko nie mowił/ iedno márnie mrucżał/ S cżegoby potym ſrodze mizerny ſwiát hucżał. RejWiz 171 v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Intono, ... Tono ‒ Grzmię, huczę. Calep 556b.

Synonimy: 2. szumieć; 3. krzyczeć.

Cf HUCZĄCY, HUCZENIE