Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (ANIOŁOW)

Następne hasło: ANIŻELI »

ANIŻ (162) cn i pt

-ż : -sz : -z : ſch : -s (141 : 13 : 6 : 1 : 1). ◊ aniż (53), a niż (109).

a jasne.

Sł stp notuje, Cn, Linde brak.

Znaczenia

I. Spójnik (161)
- A. Wiąże niewspółrzędne części zdania pojedynczego oraz zdania składowe w zdaniu złożonym; quam Vulg (151)
  - 1. Uwydatnia stosunek porównawczy (144)
    - a. Łączy części zdania pojedynczego (119)
      - α. Po comp przymiotnika (37)
      - β. Po comp przysłówka (64)
      - γ. Z wyraźną elipsą comp (2)
      - δ. Po „inaczej, iny” (2)
      - ε. Po „pierwej” (1)
      - ζ. Po „raczej, radszej, radniej” (6)
      - η. Po „woleć” (7)
    - b. Łączy zdania składowe i równoważniki zdania w zdaniu złożonym (32)
      - 1) W połączeniu z trybem oznajmującym (24)
        α. Po comp przymiotnika (6)
        β. Po comp przysłówka (3)
        γ. Z wyraźną elipsą comp (1)
        δ. Po „inny, inszy, inakszy, inaczej” (5)
        ε. Po „woleć” (1)
      - 2) W połączeniu z trybem przypuszczającym (8)
        α. Po comp przysłówka (3)
        β. Z wyraźną elipsą comp (3)
        γ. Po „radszej, radniej” (2)
  - 2. Uwydatnia stosunek czasowy ogólnikowo następczy (łączy zdania składowe w zdaniu złożonym) ‘zanim’ (7)
    - α. Po „pierwej” (2)
- B. Wiąże współrzędne zdania składowe w zdaniu złożonym uwydatniając stosunek łączny ‘ani nawet, i nie’ (10)
  - a. Oba zdania składowe z orzeczeniem nie zaprzeczonym partykułą „nie” (7)
  - b. Pierwsze zdanie składowe z orzeczeniem zaprzeczonym partykułą „nie” (3)
II. Partykuła ‘nawet nie’ (1)

I. Spójnik (161):

A. Wiąże niewspółrzędne części zdania pojedynczego oraz zdania składowe w zdaniu złożonym; quam Vulg (151):

1. Uwydatnia stosunek porównawczy (144):

a. Łączy części zdania pojedynczego (119):

α. Po comp przymiotnika [w tym po: lepszy (3), więtszy (12)] (37): LibLeg 10/155; RejKup c6; bo temu rozumieją, że domowy nieprzyjaciel jest szkodliwszy i nieznośniejszy, aniż postronny Diar 39, 53; LubPs Qv, S6v, bb marg; KrowObr 238; Rozumiem żeć ſie tá rzecż dziwna będzye zdáłá/ Aby wodá wyſzſza być á niż zyemiá miáłá. RejWiz 146; BibRadzThren 4/6, Agg 2/10; ále y w południe/ ćiéń bywa więtſzy á niż rzecz od któréy pochodźi. GrzepGeom O4, Fv, 12v, K3v, K4, K4v (9); RejPos 79; SienLek 7v; BiałKat 73v [2 r.], 283v; Toż y pyſmo S. [...] Lepſzy dźień śmierći/ á niż narodzenia bydź opowiedźiáło. BiałKaz C, C; CzechRozm 98; Y ći młodzi przyzwolą nie ſiedzyeć w pokoiu/ Owſzeki á niż Ieráx chćiwſzy to do tego PaprPan Z3, C3, D3, D4v, L3v, R2v (8); VotSzl C3v.

β. Po comp przysłówka [w tym po: lepiej (9), nie mniej (2), rychlej (4), więcej (39)] (64): LibLeg 10/152v; iż my rychlej się na nie przywieść damy dla tego swego strawnego, aniż dla potrzeb RP prze ktore by ta egzekucyja odłożona być miała. Diar 37; iż o niej [obronie RP] radzi mowić będziem, [...] jeno iż nie mniej potrzebujemy domowej, aniż postronnej opatrzenia. Diar 40; ale też owszem przypuszczalichmy to na rozsądek zboru chrześcijańskiego. Ktory iż za zjazdem 1udzi niemała na sejmy koronne znaczniej by się zebrać mógł, aniż gdzie indziej na stronie Diar 86, 31, 35, 55, 67, 68, 87; DiarDop 119; yeſli tákyego oycá ſyn miłowáć ma/ ktori mu wyęcey nyepziyacyelem [!] yeſt/ á niż oycem. GliczKsiąż G3v; LubPs N5; BibRadz Gen 19/9; Pólek wſzytkich ſześć tyśięcy dźiewięć ſeth y dwánaśćie Pólek/ 6912. połowicą mniéy bez máłá/ á niż w ónym coſmy przedzéy o nim mieli. GrzepGeom M4v, F3v; a záwżdy cie ciągnie więcey do złego á niż do cżego dobrego. RejPos 180, 280v; HistLan B2v; WujJud 206v; Swoy czáſem gorſzy bywa na ſwego właſnego/ Ciężey ćirpieć przychodźi á niż od obcego. MycPrz I B2v, II B; BiałKaz G2v, H, H2 [2 r.]; CzechRozm 85 [2 r.], 95v, 96v, 137v, 141 (9); chceſzli wiedzyeć ći tho ludzye zacni/ Ná wſzem á niż Pedárdus kożdy lepiey bácżny PaprPan O4, A3v, D2, I3v, L4, Cc4; StryjKron 220; CzechEp 7, 9, 35 [2 r.], 43, 49 (13); O nieſzcżęſnyſz to cżłowiek [...] lepieyby mu było ná świát nigdy ſię nie rodźić/ á niż ſię tám doſtáć. WerKaz 301; wie y to ze ten Cray na Zołd więcey dlasławy dlaOiczyzny, aniz dla zyskow iakich zdrowie swoie wazeł ActReg 77, 108, 110, 115; WujNT Act 5/29; VotSzl B2, D2v, D3.

γ. Z wyraźną elipsą comp (2): ktory będźie miéć Pólek wſzytkich [...] 576. tylé czworo á niż w Kwárćie GrzepGeom M3v; A ten kto ſpiſuie w folwárcech/ ma im vkázáć gdźie tego máią doſtáwáć/ á niż ná tárgu GostGosp 124.

δ. Po „inaczej, iny” (2): Diar 86; Ale iáko inácżey w nie á niż w Bogá wierzymy/ ták też inácżey ich niżli ſámego Bogá wzywamy. WujJud 57v.

ε. Po „pierwej” (1): Przeto nie baczę, czemuby pierwej radzić o postronnej obronie, aniż o domowym porządku. Diar 25.

ζ. Po „raczej, radszej, radniej” (6): Diar 32, 33; gdyſz rádſzey, gotowichmy vmrzeć ániſz przeſtępić vſtáwy oycżyſte. BudBib 2.Mach 7/2; KuczbKat 140; CzechRozm 119v, 210v.

η. Po „woleć” (7): GliczKsiąż I7v; Woláłáby by mogłá Kániá być Sokołem/ Tákież cielę Ieleniem á niż proſtym wołem. RejWiz 65; BiałKat 93v; KuczbKat 255; CzechEp 126; ActReg 117; VotSzl E4v.

b. Łączy zdania składowe i równoważniki zdania w zdaniu złożonym (32):

1) W połączeniu z trybem oznajmującym (24):

α. Po comp przymiotnika (6): GrzepGeom I, Q2v; Przecż Grzegorzu bijeſz ſyná niego lepſzego á niżeś ſam HistRzym 34; HistLan D4; WujJudConf 162v; Bo iuż teraz bliſzſze nam ieſth zbáwienie/ á niż kiedyſmy vwierzyli. RejPosWstaw [21²].

β. Po comp przysłówka (3): á dáleko iey więcey nienawidźiał á niż ią miłował BibRadz 2.Reg 13/15; PaprPan Ee; bo lepiey że co rok porálne znośne płáćić będą z powinnośći/ á niż co rok Pobor dawáią VotSzl D2v.

γ. Z wyraźną elipsą comp (1): áby teraz z odpowiedźi ich ná iego błędy każdy fałſz y prawdę mógł poznáć y Bogá chwalić: A niż ták iego popaliwſzy/ ſwoie/ przećiw rzecży nie będącey/ wyſtáwiáć. CzechEp 95.

δ. Po „inny, inszy, inakszy, inaczej” (5): Diar 57, 70; Thu záprawdę inácżey będzie/ ániż ták byli chytrzy Kronikarze náſzy [...] piſáli BielKron 334; CzechEp 89; SarnStat 401.

ε. Po „woleć” (1): Wolę iż w piekle żyieſz cnotliwą ná wieki/ A niż maſz żyć na ſwiecie tu w wielkiey ſromocie PaprPan Gg3.

2) W połączeniu z trybem przypuszczającym (8):

α. Po comp przysłówka (3): RejKup e3; Iż lepiey ieſt iż ieden zginie/ á niżby wſzytek lud zginąć miał. RejPos 197v; CzechRozm 44v.

β. Z wyraźną elipsą comp (3): BiałKaz M2v; BielSen 18; A co ſię tycże gotowośći y potrzeb doſtátku do boiu/ to łácno perſuádowáć káżdemu/ że ſobie potrzeby ſpráwi powoli w cżás/ á niżby ſię w ten cżás kręćić miał GrabPospR K4v.

γ. Po „radszej, radniej” (2): Iżby radniej gardła pozbył, A niżby cze[go] ustąpił BierRozm 16; BibRadz I 83v marg.

2. Uwydatnia stosunek czasowy ogólnikowo następczy (łączy zdania składowe w zdaniu złożonym) ‘zanim’ (7): Pothem wkilka niedziell do Richwala przyachawſchi v plebana ſlozenie miall a niſch thwierdza panu Zgorzala LibMal 1543/72; SeklKat C4; A nis wydą dwie godzinie Pewna cziebie ſmierć nieminie. RejKup c7v; Diar 64; BibRadz Is 17/14; BiałKaz C3.

α. Po „pierwej” (2): BiałKat 318v; decret Pána woyewodzyn nyesluſzny. bo pyerwy wyſzyetl a nyſz Rok spoſzwu przipatl ZapKościer 49.

B. Wiąże współrzędne zdania składowe w zdaniu złożonym uwydatniając stosunek łączny ‘ani nawet, i nie’ (10):

a. Oba zdania składowe z orzeczeniem nie zaprzeczonym partykułą „nie” (7): BielŻyw 151; zmiłuie ſie Pan Bog nádemną/ gdy ſie ią też zmiłuię/ ániż mi ſie godzi wznośic ręku ná pomázáńcá Bożego BielKron 67, 57v, 67, 81v.

Połączenie: »aniż też« (2): Kto ſie dobrze z vboſtwem zrownawa bogaty ieſt, aniż też ten kto mało ma vbogi ieſt Ale ktory zawżdy mieć żąda. BielŻyw 144, 95.

b. Pierwsze zdanie składowe z orzeczeniem zaprzeczonym partykułą „nie” (3): iaciem tham żadnego ſkarbu nie chował aniż ieſt moy przeto go niechcę wziąc BielŻyw 161; ktorego cżáſu nikomu Pan ziáwić nigdy nie racżył ániż ſie nam też o nim pytáć wſzetecżnie godzi. RejAp 62.

Połączenie: »aniż też«: Zadnemu ſie w towarzyſtwo wielkie nie wdaway, aniż theż przezliſzna oſobliwoſć vżytecżna ieſt BielŻyw 121.

II. Partykuła ‘nawet nie’ (1): Weturya záſię do Koryolana: Aniż ią tego żądam ſynu moy miły Márcy/ áby ty był zmiennikiem Wolſkich pánow ſwych BielKron 109v.

Cf ANIŻELI, ANIŻLI, 2. NIŻ