Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 1. NIŻ

Następne hasło: NIŻA »

2. NIŻ (3990) cn i pt

cn (3980), pt (3).

niż (3987), niże (3), [neż], [nież]; niż : niże CzechRozm (168:1; 211), GosłCast (33:1; 60), ZapKościer (1:1; 64v) [typ niżem itp. zaliczono do niż].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

I. Spójnik (3980)
II. Partykuła w funkcji ograniczającej: tylko (3)
- A. W pytaniu retorycznymi jeśli nie, tylko (1)
*** Dubia (7)

I. Spójnik (3980):

1. Uwydatnia stosunek porównawczy o różnym stopniu nasilenia określeń cech, stanów i czynności: od, od tego jak (2404):

a. Między częściami zdania, obie porównywane treści znajdują się w tym samym zdania, mając czasem charakter oznajmienia (1604):

α. „Niż” występuje przy stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; quam PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; prae PolAnt, Mącz, Cn; (de)super Vulg, PolAnt; praeter Mącz; plusquam, supra PolAnt; atque Cn [w tym przy: więcej (a. więtszy) (547), lepszy (a. lepiej) (241), gorszy (a. gorzej) (67), mniejszy (a. mniej) (54), barziej (47)] (1571): Bo tho ieſt rzecż wiadoma, yſz my sługam naſſim więcei wierzicz muśime, niſz ynſſe Rzemioſła ListRzeź. 13; prędzey niż ty biegam BierEz P4, N3v (4); OpecŻyw 46v (7); ForCnR C2 (2); PatKaz I 5v (4); PatKaz II 43v (14); ſzwyąthy Ieronym mouy [o Maryi] vyſſaſz yeſt nyſz nyebo gląbſza nyſz gląbokoſzcz PatKaz III 117; czo nyeyeſt yzby uyątſzey bylo moczy ymyą maryey nyſz yezuſa PatKaz III 127v, 98v (10); HistJóz D2; Lepſzy [dubiel] niż Karp/ podleyſzy niżli karas. FalZioł IV 41c, I 58a (20); Lepiey ieſt kamieniem darmo ciſkać, niż próżne ſłowa mowić. BielŻyw 130, 6 (16); Cżemu melankolici mniey ſpią niż flegmatici. GlabGad L3, A2 (56); March² D2v (2); MiechGlab *2v; BierRozm 26; KłosAlg E4v (2); March³ V; WróbŻołt E; WróbŻołtGlab A3v; LibLeg 7/98v (2); RejPs 27v (6); RejRozpr C3 (6); Iarzyna ta ſrzedni vrodzay trzymać będzie/ wſzakże niegdzie lepiey niż indzie LudWieś A4v; SeklWyzn Av (3); RejJóz C4 (6); SeklKat I (5); RejRozm 402 (3); Bogwie/ bydło/ ſwinie/ kozy/ Mądrſze niż ten paſtirz bozy. RejKup i8v, d4 (21); RejKupSekl a4v; bowiem nas ieſt więcey niż onych [plures enim sumis quam illi; Wyaczey nasz yesth nyszly onych HistAl 1510 212] HistAl F3v; nagle przypádli ná nię lwowie biali/ mnieyſzy niż ony ráki [minores cancris; mnyeszy nad ony raky HistAl 1510 318] HistAl H6v, E4 (8); ZapWar 1550 nr 2655 (2); Ina rzecz/ mowić znośnyeyſſe to niż ono/ niżli/ lepſſe to niż ono. Bo lepſſe yedno drugyego/ kyedy oboye dobre. KromRozm I Cv, B2 (11); MurzHist A3v (6); MurzNT 11 (12); MurzOrt B; KromRozm II x2v (5); KromRozm III B (4); LibMal 1553/178; Diar 66 (5); DiarDop 108; BielKom B5v (11); GliczKsiąż E8v (11); Zdrádliwy ięzyk oſtrzſzy niż miecż. LubPs I3v marg, Kv marg (15); GroicPorz c4 (7); Wieręchmy ſnadź ſzaleńſzy niż cielętá byli. RejWiz 190v, 14v (37); więtſzyć Bog niż ſerce náſſé [maior est Deus corde nostro] Leop 1.Ioann 3/20, Gen 26/16 (17); OrzList i2; UstPraw G4v (2); RejFig Bb6v (2); Nie zaźrzyſz [...] Gdy kto chodzi w chędozſzey/ á niżli ty ſzácie. Albo gdy ſie mu lepyey/ niż tobie powodzi RejZwierz 123, kt (25); áczći ieſt więczſzá żáłoſć moiá niż wáſzá [valde prae (marg) plusquam (–) vobis] BibRadz Ruth 1/13; Názáreyſcy iego czyſztſzy byli niż śnieg/ á bielſzy niż mleko/ rumieńſzey byli bárwy niż rubin/ á piękniey wypráwieni niż ſzáfir. BibRadz Ier 4/7, Ex 1/9 (60); Goski *2; OrzRozm B4; Ieſt mnieyſzy Don niż Wolhá ále więtſzy niżli Dniepr álbo Dźwiná BielKron 431, 3 (98); BielKronCies Mmmm3; GrzegRóżn G2 (4); KochSat A2v (5); KwiatKsiąż D3 (6); Praevertere aliquem prae Repub. Wyſzſzey kogo wázic niż Rzeczpoſpolita/ nád Rzeczpoſpolitą kogo przekłádáć. Mącz 488c, 42d (13); Prot B4 (5); SarnUzn C; iż poſtrzał máło co lépſzy niż fráncá/ vmyſliłem y thu o nim niéco rádźić SienLek 130v, 6v (26); RejAp Ee4v (2); męſzcżyzná/ nieieſt bárziey człowiekiem/ niż białagłowá GórnDworz X7, C2 (121); GrzepGeom B4 (15); HistRzym 13 (2); RejPos 2 (26); RejPosWiecz² 92 marg; Czy ty maſz wſzechmogące^go náleść? wyżſzyć ieſt/ á niż niebo [...] głębſzy ieſt/ niż piekło: ſzyrſzy/ niż morze. BiałKat 73v, 86 (9); BielSat Cv (5); GrzegŚm 27; HistLan A3 (3); KuczbKat 10 marg (6); Złotnik niż kowal przecż bywa bogátſzy RejZwierc 227, 14v (32); BielSpr 2 (25); KochMon 19; WujJud A3v (9); WujJudConf 13v; RejPosRozpr b4v; RejPosWstaw 21v; o iáko lepſze pierśi twoie niż wino [prae vino (marg) quam vinum (–)] BudBib Cant 4/10, Gen 32/10 (44); BudBibKaw A2v; MycPrz I B4v (5); Strum Iv; WierKróc B2v; BiałKaz C (2); zſzedł ten ſpráwiedliwſzym do domu ſwego/ niż on [quam enim ille (marg) ab illo (–)]. BudNT Luc 18/14, Luc 3/16 (14); CzechRozm 20 (32); w ſławie ſnadź drożſzey niż we złocie brodzą. PaprPan B3v; Máło ći Zołędzyowie w tym nie ſą dzyelnieyſzy/ Snadź niż on Agápenor káżdy ochotnieyſzy. PaprPan H3v, A4v (26); KarnNap E3v; Y owſzem ia godnieyſzy niż ty [Imo, ego dignior te]. ModrzBaz 60v, 1v (29); SkarJedn 199; Rádzmy/ iáko kogo bić: lepiey niż go cżekáć. KochOdpr D3, Bv; Oczko A3 (19); Drożſza/ niż żywot/ twoiá litość/ pánie KochPs 90, 53 (8); SkarŻyw A3 (5); Lácniey rzéc/ widzę niż czynić KochTr 16; MWilkHist E2; Lepſzy chłopek y proſty Drab niż Woiewodá. StryjKron 220 marg, 121 (9); práwá morderſkie/ gorſze niż Tátárſkie/ ktore około mordowánia tych ktorych z heretykował/ poſtánowił CzechEp 42, 11 (42); CzechEpPOrz *4 (4); zowiąc go [papieża] zábijácem duſz/ rozproſzyćielem owiec Chriſtuſowych/ obrzydliwſzym niż żydźi/ okrutnieyſzym niż Iudaſz NiemObr 155, 15 (14); Bo ták mnimani/ iż vpitym Lepiéy leżeć/ niż zábitym. KochFr 93, 8 (4); Nie vbłagáńſze [Parki] niż morze rozgniewáne/ Służſze niżli wiátry nie vhámowáne. Nie vżytſze niż morſkie wáły/ Twárdźieyſze niż niekowne ſkáły: Srożſze niż Caucaſus gęſty nieprzebyty/ Gorſze niż Acheron głuchy nie vżyty. KlonŻal D, B3 (8); KochWz 137; KochMRot B3 (2); w onym ſámym mieśćie Rzymſkim/ ktore kácyrze [...] bárźiey niż wężá y pſá/ w nienawiśći máią ReszPrz 26, 67 (6); w tym to [Rzymie] Mieśćie/ w ktorym to wy Kácerze gorzey niż ſámego bieſá w nienawiśći maćie ReszHoz 135; ReszList 153; WerGośc 226 (3); BielSen 9; BielSjem 14 (7); KochPam 88; Trudniéy to przyidźie/ niż Turki zholdowáć KochPieś 6, 17; PudłFr II (8); ArtKanc O15 (2); BielRozm 6 (3); żeby nam możnieyſzy/ y cięzſzy byli niż Tátárowie/ ábo Turcy. GórnRozm E3, Bv (8); ZawJeft 33 (2); ActReg 3 (8); Calep 254a; Mąká ſámá drożey ſie przedáć może niż żyto GostGosp 112, 8 (26); GostGospSieb +4; Phil C2 (5); GórnTroas [3] (9); KochCn B3v; GrabowSet [A4]v (16); OrzJan 21 (4); WyprPl Bv (3); KołakSzczęśl B3v (2); RybGęśli C4; Azaż duſzá nie ieſt ważnieyſza niż pokarm? y ćiáło niżli odźienie [nonne anima plus est quam esca, et corpus plus quam vestimentum]? WujNT Matth 6/25; Nie ieſt ſługá więtſzy niż pan iego [Non est servus maior domino suo]. WujNT Ioann 15/20, Matth 3/11 (40); WysKaz 10; JanNKar A4 (6); JanNKarGórn G3v; SarnStat 59 (19); GrabPospR L3; KlonKr B3; w Polſzcże wſzyſcy iákmiarz proznuiąc/ iedno trochą vbogiego gburſtwá gorzey niż bydłem robiąc PowodPr 18, 9 (20); SkarKaz 160a marg (4); VotSzl E4v; CiekPotr 24 (3); CzahTr C (5); GosłCast 6 (10); SkarKazSej 662b; iednemu lekko przychodźi pożywienie/ drugiemu ćiężey/ łacwiey iednemu niż drugiemu. KlonFlis A4, C2v (7); KlonWor ded **2 (10); ZbylPrzyg B4; SzarzRyt A4 (5).

Przysłowia: lepſza cżnota we błocie niż niecznota we złocie RejJóz C4 marg; Lepſza cznota w więźieniu niż niecnota na ſwobodźie RejJóz H7v marg; RejZwierc 239.

GliczKsiąż H4v; lepſze co niż nic GrabPospR N2v; y to Lepiey niſz nic. CiekPotr 66.

Pochlebnicy gorſzy niż krucy. RejZwierc 49 marg, 216v (3).

Sługá niewierny gorſzy niż złodzyey. RejZwierz 119v, bb3v.

Delphinum notare doces, Proverbium, Proſtak doktorá vczy/ yáye chce być mędrſze niſz yego máć kokoſz. Mącz 81a; iuż teraz mędrſze ſię iáycá náyduią/ niż kokoſzy ktore ich nálęgły. CzechEp 197.

Frons occipitio prior, proverbium, Stárſzy Bóg niż święty Marćin/ álbo dáleko lepiey yeſt ſam przes ſie ſwey rzeczy doyźrzec/ niżli ſie na kogo ſpuſzczáć. Mącz 258b; iż wedle oney ſtároſwieckiey á proſthey przypowieśći/ iż ſtárſzy Bog niż ſwięthy Marćin RejPos 269.

Poććiwe lepſze niż pożytecżne. RejZwierc 65v, Bbbv.

pilniey ſie vcży niż pacierzá/ iáko ſie káżdemu wymowić kthoby go w cżym vżyć chciał. RejZwierc 268; doyźrzeć áby łoy z ſkorą nie zginął: bo to przy wielkich rozchodźiech lepiey niż paćierz vmieią. GostGosp 70.

Lepſza trochá dobrego/ niż wiele złego. BierEz K4v.

wyęcey dziſia naydzye v młodego rozumu iż ták rzekę/ w pyęcye niż v drugyego ſtárego w mozgu. GliczKsiąż P4v.

Lepſzeć to niż złamáne rádło. LubPs gg2.

iż łacwiey cudze gánić/ niż ſwoie czynić. GroicPorz Bv.

Snadź lepſzy ſnop pſzenice/ niż tátárki kopá. RejFig Bb8v.

był ták mądrym człowiekiem/ że o nim byłá tá miedzy ludzmi przypowieść poſpolićie/ Mędrſzy niż Dániel. BibRadz I 446.

ále zda mi ſie iż więcey w nim [wywodzie p. Kostki] poſtáwy/ niż wątku GórnDworz Ff5.

A wſzákże lepſza ieſt háńbá máła niż ſzkodá wielka. HistRzym 14.

Abowiem ták dawno powiádáią/ iż lepſzy ieſt záwzdy żywy głos niż zdechła ſkorá czo ią ná párgámin wypráwuią. RejZwierc 15v.

Lepiey mieć białą koſzulę niż brudną. RejZwierc 143v.

Lepſze záwżdy wino niż wodá. RejZwierc 143v.

Błogo ieſt dáwáć więcey niż bráć [Beatius est dare magis quam accipere]. BudNT Act 20/35.

o których onę przypowieść poſpolićie wſpomináią/ lepſzy Ricerz niż Pánoſzá [quorum verba solemnia memorantur: Lepszy rycerz niż panosza]/ ktoremi słowy pokázuie ſię/ że zacnieyſzy ieſt ſtan rycerzá niż proſtego śláchćicá. ModrzBaz 76.

Lepſze woyſko Ieleniow gdzie wodz Lew/ niſz woyſko Lwow/ z Ieleniem Hetmánem. StryjKron 230 marg.

więcey podobno niż kániá dżdżu krwie náſzey prágnąc CzechEp 89.

gdyż wedle Chriſtuſá/ y rzecży ſámey dotkliwey więtſzy Pan niż ſługá [bibl. Ioann 15/20] CzechEp 264.

Więcey z niego ſzkody/ niż pożytku Rzeczypoſp: rośćie? GórnRozm K3v.

tám Száry leży zmordowány/ Którégo bárźiéy boli zły ſąśiad/ niż rány. KochProp 9.

ták áby miał bydź pierwey pomaga Bog/ niż otworz. GostGospPon 170.

Lepiéy wiedźieć niż mniémáć WyprPl A4.

Powtórzenia: »niż ... (i) niż« (6), »(a)niżli ... niż« [szyk zmienny] (7), »(niżli ...) niż ... niż ... niż« (2): MurzHist N3 (2); LubPs E3; Zaſz to nie lepſzy ſługá niż Murzyn niż Cygan/ Albo inſzy poſtronny RejWiz 59, 45 (2); RejPos 21; BudNT przedm c4v (2); CzechRozm 51 (2); Ze ſpráwnieyſzy Ian Thomaſz niżli Hirá Perſki/ Y niż Spáral on poſeł ſmiáły Kártágińſki. PaprPan Nv; KochPs 177; KochFr 8 (2); KochMRot Bv (2); Baczę dobrze/ iż przyiaźń ieſt ſkarb lepſzéy wagi Niż pieniądze/ niż perły/ niż ſzat pełné ſzragi. PudłFr 33; WujNT 387 marg; CiekPotr 48; KlonWor ded **3v (3).

Połączenia: »niż kiedy« = niż, niż czasem (9): Cżem pokazáłá to/ że wyęcey waży cnotá niż kyedy głádkosć. GliczKsiąż P8; Ocyec yeſli życży ſynowi pokoyu á wcżáſu/ lepyey nyechay mu po proſtey formy żonę yedna/ niż kyedy bárzo głádkyey. GliczKsiąż P8v, N8; Tám w mieśćie pobili ſláchtę/ y nád poſpolithym ludem okrutność wielką cżynili/ gorzey niż kiedy pogáni. BielKron 370, 316v; ktore [białe płowy]/ prze krewkość płći ſwey/ dáleko ſą łákomſze ná vcżynienie doſyć chćiwośći ſwey/ niż kiedy męſzcżyzni. GórnDworz Z8v; ReszPrz 61; BielSjem 10; PowodPr 49.

»pi(e)rwszy (a. pirwej) ... niż« (6): muśim dáć pirwſze mieyſce Zydowſkim hiſtoryom/ niż inym/ gdyż żydowſkie ſą naſtárſze y gruntownieyſze nád ine. BielKron 98; gdy [Jagiełło] s przygody pirwey lewy both álbo trzewik obuł niż práwy/ on dzyeń niefortunny mnimał być BielKron 387; iż duch pierwſzy będźie niż ſłowo CzechEp 256; RybGęśli C3v; SarnStat 591 (2).

Wyrażenia: »dalszy niż niebo od ziemie (a. ziemia od nieba); szerszy niż od nieba do ziemie« (2:1): RejPs 84v; Ponieważ tá dumá ieſt dálſza odemnie niż niebo od źiemie. CzechEp 313, 100.

»drozszy niż wszystkie pieniądze« (1): rżecz dáleko drozſza niż wſzyſtkie pieniądze? GórnRozm E3v.

»gorszy niż kat« (1): Stárość ſtoi nád ſzyią gorſza niż kát ſrogi HistLan B.

»gorzej niż w Damaszku« (1): tam już będzie trzaſku Doſycz/ gorzeij niż w Dąmaſku RejKup P.

»jaśniej (a. jaśniejszy) niż słońce; jaśniej niż w słońcu« = luce clarius Mącz (6; 1): Alechmy to iuż iáſniey niż ſłońce widzyeli. RejWiz 51v, 154v marg (3); Mącz 55c; bo to z świádectwá wſzytkiego świátá Doktorow y Hiſtorykow kościelnych/ iáśniey niż w ſłońcu mamy SkarJedn 85; Ocży co wſzyſtko/ widzą, iáſnieyſze niż ſłońce/ záwiązáli ArtKanc E9; WysKaz 33.

»prędszy niż orłowie« (1): ktorzy nas gonili/ prędſzy byli niż orłowie powietrzni PowodPr 10.

»rozniejszy niż dźień z nocą« (1): domnima/ że to tacy kápłańi byli/ iakowi teraz kapłani Rżymſcy/ gdyż ſą roznieyſzy niż dzień z nocą. BudBib b4.

»słodszy niż miod« (1): Słodſzé niż miód w vśćiéch moich twé páńſkié vſtáwy KochPs 183.

»szkodliwszy niż krukowie« (1): bo ſzkodliwſzy ſą thákowi ludzie niż Krukowie/ ktorzy tylko vmárłe náieżdzáią/ á pochlebca y żywym zdrádę zmyſla. Phil H.

»ślepszy niż kret; mniej widzi niż kret« (1:1): Talpa cecior, proverbiu^m, Mniey widzi niż kret. Mącz 439a; izali nie ſlepſzy ieſt w piſmie świętym niż kret wyſzedſzy z źiemie ná iáſnią? CzechRozm 179v.

»więcej jadu niż miodu« (1): ktore [oratoryje pochlebne] więcey iádu niż miodu przynoſzą. BielKron 403v.

bibl. »więcey niż włos(ow) na głowie« (3): RejPs 100; LubPs L2; Więcey ieſt tych ktorzy mię máią wnienáwiſći bez mey przyczyny niż włoſow ná głowie moiey [Plures sunt prae capillis (marg) quam capilli (‒) capitis mei] BibRadz Ps 69/5.

1) W konstrukcjach gradacyjnych, rozwijających wagę wymienionego wcześniej składnika (12): O nyeuyaſto pelna y vyączey nyſz pelna laſką ſktorey pelnoſzczy plynyenya ozyuya wſzytko ſzthworzenye PatKaz III 92; MurzNT Luc 7/26; ſzcżęſliwſzy niż ſzcżęſliwi/ tákowi mnie ſie zdáli GórnDworz C5; Pámięthay miły Pánie żeś mi powiedział iżebych miał pokuſy ćierpieć/ iákoby Iob/ á oto więcey niż Iob HistRzym 129v; wilk okrutny/ á ieſzcże ktemu gorſzy niż wilk/ bo gi piſmo s. máło nie wſzędy lwem názywa/ ſtoi nád thobą RejPos 20; Wſzytcy narodowie iáko nic przed nim/ mniey niż nic y (niż) tſzcżą (rzecż) pocżytaią ſię przed nim [Omnes gentes sicut nihil coram eo; pro nihilo et inani reputatae sunt ei]. BudBib Is 40/17; co wyſzliśćie wiedzieć? Proroká? Ták mowię wam/ y obfićiey niż proroká [abundantius Propheta (marg) plusquam Prophetam (–)]. BudNT Matth 11/10 [przekład tego samego tekstu WujNT]; gdźie ſię tákie bábie/ y ſzkodliwſze niż bábie bayki báią? CzechEp 204; Bá ogień ći to ieſt/ y ledwie nie coś gorſzego/ niż ogień GórnRozm C4v; WujNT Matth 11/9 (2).

2) W konstrukcjach z odpowiednimi zaimkami uogólniającymi, gdzie stopień wyższy nabiera znaczenia superlatywu (63): PatKaz III 137v; CEtus ieſt riba morzka, więtſza niż ktora w morzu FalZioł IV 31b; BielŻyw 103; GlabGad B3; lecz znacz że Mnich Bo wieczey mowi niż kto znich RejKup v7v; Zapráwdęć wám powiédam/ że ta vbogá wdowa/ więcyi niſz wſzyścy (marg) że wſzyſtkich (‒) [plus omnibus (marg) quam omnes (–)] wrzućiła MurzNT Luc 21/3; ácż namnieyſſe ieſt miedzy wſſyſtkim naſieniem/ á wżdam gdy wzrośćie więthſſe ieſth niż wſſyſthkie źiołá ogrodne [maius est omnibus holeribus] Leop Matth 13/32, 1.Cor 15/10 (3); BibRadz Ioann 10/29; Tych wielkich Tátárow dźiś Turcy bárźiey ſie boią/ niż ktorego innego Narodu ná ſwiećie BielKron 439; Ani w tym ſporu trzymáć będę/ żeby rozſądek moy miał być lepſzy/ niż cżiy iny GórnDworz D, K2v (3); HistRzym 18; RejPos [310]v; BudBib Ez 15/3; A iż ſię cżłowiek lepiey niż ktore inſze ſtworzenie [hominem ... aptissimum esse]/ do tákowego zgromádzenia y ſpolnego obcowánia zgodzi/ vkázuie to iego przyrodzony dowćip y mowá ModrzBaz 2v; NiemObr 37 (2); WujNT Luc 21/3.

Połączenia: »[comp] (...) niż co in(sz)ego« (5): Diar 48; GliczKsiąż K2v; miłość/ w lećiwym człowiecże/ więtſze błazeńſtwo ieſt/ niż co inego GórnDworz Kkv; RejPos 333v; Bo widzą [nasza szlachta] że w Rzecżypoſpolitey więtſze máią bacżenie ná ſtárożytność domu á ná herby/ niż ná co inſzego [maiorem familiae et imaginum ... quam rerum aliarum rationem haberi] ModrzBaz 42v.

»niż inaczej« (1): Tegóż ypſylon vżywáią téż [...] Niemcy coś bliżéy nas, ále przedśię więcéy w diphtongu niż ináczéy. JanNKar G.

»[comp] niż (gdzie) indzie(j) (a. kędy)« (5): GlabGad B; MiechGlab *4v; ktorey wády pełno wſzędzie/ á podobno v nas w Polſzcże więczey niż gdzie indziey GórnDworz F2; w tę walkę lepiey tobie v mátki być niż indzie HistRzym 15; choć ná wodźie [Wenecyja] śiedźi/ tám opátrznośćią y rządem wſzyſtkiego więcey niż kędy. GostGosp 70.

»[comp] (...) niż in(sz)y« (13): PatKaz III 96; CZemu w ſłodkim ſmaku cżłowiek więcey ſie kocha niż w inſzim. GlabGad C6v, G7 (5); GliczKsiąż N8; RejWiz 142v (2); BielKron [332²]v; SienLek 95v; iż oni [pikardowie] bliżey niż inſziy/ do ſzcżerośći Ewángelijey przyſtępuią/ nád inſze wſzyſtkie/ ktore znam ReszPrz 57; GrabPospR N3v.

»[comp] (...) niż kto (a. jaki, a. ktory) in(sz)y« (18): MetrKor 31/620v; Rzekł ezop/ dźiękuięć z przycżynj/ Dwornieyſzyś niż ktory inny BierEz D2, S2; GlabGad D3v; RejZwierz 123v; BibRadz I 71 marg; Usu rerum antecedere, Dáleko ćwiczeńſzym być w wielu rzeczách/ skoſztowáć y tego y owego więcey niſz kto ynſzy. Mącz 510c; GórnDworz B8v (6); RejZwierc 241; MWilkHist [F4]; gdyż ocul[u]tus teſtis daleko waźnieyſzy niż inſzy iáki. GórnRozm G3v; KochWr 31; Phil K3.

3) W konstrukcjach, gdzie następujący po comp + „niż” przymiotnik w stopniu równym lub imiesłów nabiera znaczenia maksymalnego natężenia cechy (7): GroicPorz 113; gdyż to v mnie więcey niż pewna rzecż BudNT przedm a2v; Więcey niż doświadczoná rzecz ieſt BudNT przedm b3v; mieczem/ y ogniem więcey niż Tátarſką okrutnośćią Ludzi/ Dobytki/ Siołá plundruiąc StryjKron 712; CzechEp 99; obacżmy ſię tu [...] we trzech głownych ſkázách/ ktore przedniemi przycżynámi vpadku być náyduię. Pierwſza: Niewdźięcżność gorzey niż bydlęca dobrodźieyſtw Boſkich PowodPr 17, 68.

β. Występuje po stopniu równym przymiotnika (4): abouyem [Maryja] zwyecznoſzczy czyſta ſyą ſtala nyſch anyely PatKaz II 22; Abowiem ſnadz nierowne ieſt dobrodzieyſtwo twoie/ o ktore ſie ty wiernem ſwoiem ſtáráż/ niż tu wſſytki roſkoſſy żwotá [!] ſwieckiego RejPs 91v; BielSpr 18.

Powtórzenie: »niżli ... niż ... i niżli« (1): ym złoto nacżirwieńſze tym nalepſze/ ieſt cięſzkie ſowicie niżli Srebro/ niż Miedz/ y niżli Czena FalZioł III 34b.

γ. Występuje po stopniu najwyższym przymiotnika lub przysłówka, zawsze w konstrukcjach z odpowiednimi zaimkami uogólniającymi (10): PatKaz III 116v; że pogani Iowiſza ſwégo/ na więceyi niſz którégo boga chfálili MurzNT 73v; bo on [Jan] o Pánie Bodze nawyſzſſey y nagłębiey piſał/ niſz ktory inſzy Ewángeliſtá álbo Apoſtoł Leop VV v; BielKron 9; Mierników nawięcéy ieſt w Mázowſzu niż gdźie indźie w Koronie GrzepGeom I2v; Nawłaſniey tedy ná náſzę Polſkę niż ná wſzyſtek inſzy świát/ śćiąga ſie ono żáłoſne gromienie Iákubá S. PowodPr 69; Ktory ſzácunek v nas nawłaſniey niż gdźie w krześćiáńſtwie ználeść ſie może PowodPr 69.

Połączenie: »[sup] (...) niż ktory in(sz)y« (3): bo Koło między wſzytkimi ieſt Figurá capaciſſima, á nawięcéy w ſobie niż która inſza zámyka. GrzepGeom K4; ábowiem zda mi ſie iż to nałácnieyſze rzemięſło niż ktore ine RejZwierc 78v; PowodPr 9.

δ. Przy elipsie poprzedzającego przymiotnika lub przyłówka (3): Ten błąd niż ná on czás Aeryus Aeryuſow vczeń rozſyewał/ yáko ſwyadſſą Epiphánius y Auguſtyn S. KromRozm III Pv; [Karność mowi do Młodości] Rwáłáby ſie niż złe nitki BielKom E3v; tego ktory mało co niſz Angiołowie vmnieyſſon ieſt [modico quam angeli minoratus est]/ widzimy być Iezuſá Leop Hebr 2/9.

ε. Przy zaprzeczonym stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: jak [w tym po: nie więcej (6), nie mniej (6), nie gorszy (2), nie lepiej (1)] (16): KromRozm I L (2); tak wielé świąt wkośćielé bożem naczynili/ że ledwa niewięcyi niſz dni powſzednich MurzNT 56, Matth 6/26; Rzymſka Rzecżpoſpolita iż byłá ták wielka/ niemniey ſie do tego białegłowy przycżyniły/ niż męſzcżyzni. GórnDworz Zv; Filary kſtałthowne trzymáią ná ſobie w koſcielech wyſokie ſklepy/ y nie mnieyſza s tego ieſt ocżom vciechá/ niż pożytek koſciołowi. GórnDworz L16v, Aa6v (4); RejZwierc 220v; A drudzy go máło nie podleyſzym niż onego pogániná bękártá ſławnego Romuluſá/ pierwſze^go Rzymá budowniká [...] cżynią CzechEp 84; Potym też y to przyſtoſowánie nie przyſtoyne cżyni/ pewnie z ſercá záiątrzone^go/ á krwie niewinney/ niewiemby nie więcey niż pijawká/ prágnącego CzechEp 164; Któré [rymy] ieſli ſię ludźiom kiedy ſpodobáią/ Nie więcéy mnie/ niż tobie/ być powinné máią. KochFr 9; ReszPrz 70; Kmieć nie gorſzym ſprzężáiem ma Pánu robić niż ſobie GostGosp 167; RybGęśli D2; tákieſz ſpuſtoſzenie nabożeńſtwá ná onych mieyſcách zoſtáwuią/ á ledwe nie gorſze niż pod Turkiem PowodPr 14.

b. Między zdaniami i imiesłowowymi równoważnikami zdań; druga porównywana treść wprowadzana przez „niż” podana jest w osobnym zdaniu (331):

α. Nawiązuje do stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka zdania głównego: od tego jak(i); quam Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; prae, super PolAnt [w tym do: więcej (a: więtszy) (133), lepiej (a. lepszy) (40), mniejszy (a. mniej) (28), barziej (14), gorszy (a. gorzej) (5)] (320): taczi oſobliwie maią bycz karani, ktorzi więcey strawicz chczą niſz wiſłuſzicz mogą. ListRzeź w. 42; Drewno gdy po morzu pływa/ Ná wzrok więtſze niż ieſt bywa BierEz G3v, B3; OpecŻyw 35; PatKaz I 14v; PatKaz II 66v; PatKaz III 111v; FalZioł II 20d (6); BielŻyw 80 (3); wiele ſinow naydzie mędrſzych y ſprawnieyſzich daleko w mnogich rzecżach, niż byli taci przodkowie ich. BielŻywGlab nlb 8; GlabGad G7 (12); MiechGlab 19; WróbŻołt aa3v [2 r.]; LibLeg 6/117 (2); RejPs 61 (4); Aſnádniey wżdy przyſtodole Niż ſie ćiągnąć z vilkiem w pole RejRozpr I4v, E3v (3); SeklKat V2 (2); RejKup k4v (4); MurzHist M2v (2); MurzNT 21 (5); KromRozm II d3 marg (4); Diar 77; Nie cżyń koſztu więtſzego niż dochody znoſzą BielKom C5, B3v; Gdy cżęſtokroć ſie to przydawa/ że bezmyerne á żápámyętliwe karánye wyęcey gorſſy y káźi niż pomaga. GliczKsiąż G; gdy złoczyńcá nágo [...] ná węſzſzey łáwie niż ćiáło ieſt/ bywa pod pachę przes pierśi przywiązan GroicPorz iiv, ee (3); RejWiz 46 (3); Leop *B2 (2); UstPraw E3 (2); RejZwierz 62v (4); Iż więcey ieſt tych co giną/ niż tych co będą wybáwieni [plures sunt qui pereunt, quam qui salvabuntur]. BibRadz 4.Esdr 9/15, Eccle 1/7 (6); oglądawſzy ia dobrze tho miáſto/ dálekom obacżył mnieyſze być niż ſławá była o nim BielKron 455v, 79v (13); Ostendam uobis luce clarius, Okáżę to wam yáśniey niż ſámá yeſt ſwiátłość. Mącz 201a; iż Człowiek ſkłonnieyſzy záwżdy bywa ktemu/ co ſye iemu lubi/ niż ktemu co ſye mu godźi SienLek 31v, 7v (3); ktore [białe głowy] [...] gwałtowniey ſie miłośći przećiwią/ niż ktora w morzu ſkáłá nawáłnym wełnąm. GórnDworz Bb5v, C2 (48); GrzepGeom E; Pan wiernemu ieſzcże hoynyeyſzy/ niż on prośi. RejPos 46v marg, [105]v marg; A wżdy iedzą y piją więcey niż co robią BielSat C3v; HistLan F6; KuczbKat 100 (4); RejZwierc 67 (6); BielSpr 1v; WujJud 90; WujJudConf 62; Proś od nas cżego chceſz/ y więcey nád to niſz ieſt ná piśmie podano [amplius, quam quae scripta sunt] BudBib 3.Esdr 4/42, Ex 12/4 (7); MycPrz I C3; Strum P2; CzechRozm [A7]v (17); Bydlętá nieme przechodzą nas trzeźwośćią/ ktore więcey niż trzebá [nihil praeter necessitatem] pić nieumieią. ModrzBaz 52; by y ono vważał/ że mu więcey do doſkonáłośći żywotá niedoſtawa niż doſtawa [plura sibi ad vitae perfectionem deesse, quam adesse]. ModrzBaz 68v, 32v (19); KochOdpr C2; ſenby mu twárdſzy/ niż potrzebá/ przyſzedł Oczko 24v, 2 (11); Ieſlim ia nie poniżył niżéy duſze ſwoiéy/ Niż ieſzcze móy ſtan nieśie KochPs 195; SkarŻyw [197]; StryjKron 627; CzechEp 42 (15); NiemObr 10 (5); Lepiéy tym dom ſwóy zdobiſz/ niżby wśi ſkupował/ Bo kto dobry nád złoto ſławy nie ſzácował? KochFr 124, 64 (3); KochWz 135; ReszPrz 62 (2); WerGośc 223 (3); KochPieś 37; BielSpr 36v; Y déſcz leie by cébrem/ więcéy niż potrzebá. PudłFr 50, 41; Więtſza winá w Státućie gdy kto drzwi wybije/ Niż gdy ieden drugiego vmyślnie zábije. BielRozm 32, 34; ten mnieyſzą wźiął káźń niż był wyſtępek. GórnRozm E4, Av (7); ActReg 24 (3); GostGosp 84 (5); Phil G2 (3); GórnTroas 19; GrabowSet B2v (4); KochFrag 51; A nie więcey mędrowáć niż potrzebá. WujNT Zzzzz4v, Act 27/11 (6); JanNKar D2; SarnStat 214 (7); przyſtoyniey to będźie mym zdániem niż kobiercámi Adziamſkimi obiwſzy. GrabPospR K3v, N3v; PowodPr 78 (2); SkarKaz 314a; CzahTr [D]v; GosłCast 42; Chęć moię więcey vważ/ niż to co przynoſzę. SkorWinsz ktv; SzarzRyt C3v.

Przysłowia: rany ſie mu iątrziły: a więcey go świędźiało niż świrzbiało. ForCnR D2v.

Po iedzeniu wnet aby tego nie cżynił/ iedno tak iako wypiſano/ bo bys muſiał zwrocić/ thedy by więczey ſkaził niż naprawił FalZioł V 93.

wyęcey zbędzye niż nábędzye GliczKsiąż L7v.

Powtórzenia: »niż ... i niż« (3), »niż ... i niże« (1), »niż ... a niżli« (1): Y rozmnoży ſię nieſpráwiedliwość więcey niſz teras widziſz/ ániżliś kiedy słychał [super hanc quam ipse tu vides et super quam audisti olim], BudBib 4.Esdr 5/2; iákoby ſie bárźiey vniżał/ niżby tego byłá potrzebá/ y niżyby [!] też był powinien CzechRozm 211; w tym też obacżyć/ żeby nie bárźiey płákał po dźiećińſku niż go vbito y niż go boli CzechEp 92, 95 (6).

Połączenia »iż ... niż« (1): Lepiey iż prawdą obráźiſz/ Niż pochlebſtwem wſzytko ſkáźiſz RejZwierc 232.

»nad to, niż« (1): że też nikt [nie może]/ [...] lepiey/ właśniey y doſkonáley Bogá opiſáć y oznaymić: nád to/ niż ſię on ſam/ y ſyn iego potym oznaymił. CzechEp 117.

β. Nawiązuje do stopnia równego przymiotnika lub przysłówka zdania głównego (3): Pytaligo tedy ſtraſząc go ieſli by śię téſz na onem świecie mąk cieſzkich niebał/ niſzby ie na tym cierpiał MurzHist P4v; naypoſpolitſza trafność tá ieſt/ kiedy cżłowiek ná ſwe ſłowá/ dáleko rozną powieść ſłyſzy/ niż tá kthorey cżekał GórnDworz P7v; Lecż iż ſię náyduie: á wiele y názbyt náyduie: niż było y ieſt v Apoſztołow CzechEp 361.

γ. Przy elipsie stopnia wyższego w zdaniu głównym (2): Kto ieſt przy mnie/ bácż áby ſie mnie nie dotykał niż potrzebá/ bo ieſtem kolewná [!] krolá wielkiego HistRzym 17.

Połączenie: »nad to, niż« (1): WIecey niſzlic prziſtalo potzales bel broic/ Nad to niſz ſie godzilo iales ſie y ſtroic. PaprUp Av.

δ. Przy zaprzeczonym zdaniu głównym uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: ale tak(i) jak [w tym po: nie więcej (a. nie więtszy) (3), nie mniej (1) w zdaniu głównym] (6): Abowiem s chriſtuſem być [...] by námniéi więcyi nie ieſt niſz z niem być i znać go duchem MurzHist K2v; Potym ſtroná ſzukáiąca nakłádow popráwi przyſyęgą/ iáko nie mniey ná Práwo náłożyłá/ niż przes Sędźiego ieſt oſzácowano GroicPorz dd2v; RejWiz 84; By tá powieść pánie Boiánowſki nie więcey w.m. lżyłá/ niż białimgłowam ſzkodziłá/ odpowiedział bym zá nie w.m. GórnDworz N, L8v; Phil F3.

A. Człon (lub człony) porównania są określeniami czasu (251):

a. „Niż” występuje po lub (i) przed okolicznikiem czasu, także mającym charakter oznajmienia (175):

α. Występuje po okoliczniku czasu; quam PolAnt (88):

Połączenia: »napierwej ... niż« (3): Napierwey mu niż komu / chlebá nie doſtánie. BielSat D4v [idem BielRozm]; Wyznawam go też być pierworodnym: ále nie ſtąd/ żeby on napierwey vrodzony był niż inſzy ludzie CzechRozm 33; BielRozm 32.

»naprzod, (w) przod, przodkiem (...) niż« (2:2:1): racziłes kſobie [...] kaznodziey prawdziwich ſłowa bozego/ wezwać: naprzod wlitwie (niż kto yny) ſłowo pańſkie [...] zaleczać SeklKat A2v; HistHel C2v; Ale naprzod niż co trzebá opiſáć ſpoſob obieránia Krolá [Sed ante omnia regis electio praescribatur] ModrzBaz 75; Phil G; A ow/ ktory ćię zaloty zábawia/ [...] Przod/ niż kto inſzy/ żalu ćię nábawia. GrabowSet Yv.

»pi(e)rwej, przedzej... niż; niż... pierwej« (40:1;1): PatKaz II 24v (2); PatKaz III 98v; Cżemu przednie zęby pirwey roſtą niż trzonowe. GlabGad C3v; MurzHist Mv; GroicPorz r3; ten też ſobie wypráwił práwo ná toż Biſkupſtwo v Papieżá pierwey piątymnaſtym dniem niż ći wſzyſcy BielKron 393; [Żyd] gdy ſie kłádźie ſtrzeże tego áby pierwey nog nie położył niż głowy BielKron 464v, 102v (7); Praesentio, Naprzód álbo pirwey niż kto poczuwam/ przebaczam. Mącz 383c; ſię (ty) pierwey niż ludzie rodził [Nunquid primus Adam natus eris (marg) ante primum hominem ... es (–)] BudBib Iob 15/7, 4.Esdr 11/27; CzechRozm 29v (2); StryjKron 195; CzechEp 22; ZapKościer 1584/53; Tarczéy/ niż pierśi/ piérwéy náſtawiáią KochPieś 38; GórnRozm I4 marg; Strzydz owce porządnie/ y pierwey zważyć wiele/ niż ſchowáć GostGosp 160, 70; Phil B2 (2); OrzJan 83; Idźie zá mną mąż/ ktory ieſt przedemną (marg) ſię sſtał zacnieyſzy niżli ia. (–): iż pierwey był niż ia [Post me venit vir, qui ante me factus est, quia prior me erat]. WujNT Ioann 1/30; Ieſliż was świát nienawidźi; wiedzćieſz iż mnie pierwey niż was nienawidźiał [quia me priorem vobis odio habuit]. WujNT Ioann 15/18; SarnStat 122 (5); SkarKaz Ooood; KlonWor 33 (2). [Cf 3. A. a., gdzie „niż” występuje w oznajmieniach, uwydatniając stosunek czasowy ‘nim’].

1) Występuje po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; prae PolAnt [w tym po: rychlej (21), prędzej (a. pręcej) (10), pozniej (a. pozniejszy) (4), dłużej (2)] (39): Picie dla ſwoy ſubtilnoſci richley ſie ſtrawi niż pokarm GlabGad E8, G8 (4); KromRozm I N2v; MurzNT 73v; GliczKsiąż E2v (3); LubPs hh6; GroicPorz ii2v; Dłużey będzye przecieśi niż páná náſzego. RejWiz 84v, 13v (3); RejZwierz 102v (2); Dni moie przemiiáią pręcey niż czołnek tkácki BibRadz Iob 7/6; BielKron 110 (3); GórnDworz D5v (9); RejZwierc 72 v; BielSpr 17; BudBib 4.Esdr 11/32 (2); PaprPan Z2v; CzechEp 149; ActReg 166; GostGosp 66 (2); Pánnie Zophiey Koſtánce/ Woiewodzance Sędomirſkiey/ ktora pierwey záchorzawſzy/ poźniey trzemá dniomá niż mácochá vmárłá. SzarzRyt Dv.

β. Wprowadza okolicznik czasu, zawsze po stopniu wyższym przymiotnika lub przysłówka [w tym po: więtszy (a. więcej) (12), barziej (5), lepszy (a. lepiej) (4), mniejszy (a. mniej) (4)] (45): OpecŻyw 39v; BielKron 5v; ábyś w.m. bárziey niż teraz/ nie zárdzewiał. GórnDworz D6v, Iv; ty Kśiążki/ ieſli ié drugi raz przeczytaſz/ bedźieſz ié lepiéy rozumiał niż zá pierwſzym rázem GrzepGeom B4v; HistRzym 50v; RejZwierc 20; Oczko 28; GostGosp 70; ſłuſzny ſąd Páńſki dopuſzcżał głody y zárázy morowe/ cżęśćiey niż ktorych przeſzłych wiekow. PowodPr 7; GosłCast 47.

Połączenia: »niż kiedy(ś) (inedy a. przed tym)« (7): ktorzy ſwą ſpráwą wyárę krzeſćiyáńſką żydom y pogánom barźyey niż kyedy inedy myerźyoną á ſmrodliwą vczynili? KromRozm I D4; GliczKsiąż F; PaprPan A4v; gorzey niż kiedyś kátowie ſuknią iego rozſzárpáli CzechEp 165; PowodPr 24 (3).

»niż pi(e)rwej (kiedy)« (17): Pilát to vſlyſſáwſſy/ ieſſcże ſie barziéy lękl tych ſlow niż pirwéy OpecŻyw 130; RejPs 46v; DiarDop 112; GroicPorz ii3; BibRadz II 90v marg; Kronika. [...] ná Polſki ięzyk wypiſána doſthátecżniey niż pierwey/ s przydánim wiele rzecży nowych. BielKron kt, 27v (5); RejAp 152v; RejZwierc 85v; BielSpr 45v (2); SkarŻyw [237]; StryjKron 707; KlonŻal A3v.

»niż przed tym (a. przed tem)« (9): OpecŻyw 94v; BibRadz II 138a marg; Zeſzło ſie było ku tej rozmowie coś więcey niż przed tym dworzan/ y inych zacnych ludzi GórnDworz I2v, D8v (3); BudNT przedm a4; ArtKanc kt; mocą więtſzą niż przed tym vdorzyć OrzJan 9; áli Pan Ewángelicki brát/ co mię bárźiey niż przedtym miłowáć miał/ o zdrowie/ máiętność/ y poććiwość mię poćiągnie. PowodPr 45.

»niż przod« (1): Dopieroż więc kur zápoie/ Głośniey niż przod tyle dwoie BierEz S4.

γ. Występuje między okolicznikami czasu, często z odcieniem przeciwstawienia (42):

1) Występuje po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; quam Mącz [w tym po: więcej (a. więtszy) (14), lepiej (a. lepszy) (8), rychlej (6)] (40): FalZioł V 54; Cżemu ocży żołte lepiey w noci niż wednie widzą. GlabGad B5, D3v (3); RejRozm 396; GroicPorz ii2 (2); RejWiz 160v; kośćioł w vtrápieniu ſwoim daleko więcey ſynow rozrodźi Pánu niż czáſu ſzczęśćia ſwego. BibRadz I 370b marg; gdzie oycowie náſzy [na sejmach] nie vmieiąc piſma/ więczey dobrego poſtánawiáli zá cżtery pięć dni/ niż dziś zá niedziel ſiedmnaſcie/ oſḿnaſcie. GórnDworz G5, G4v; Ludzie ſie pogarſzáią [...] bo ſtárych cżáſow byli ludzie łáſkáwſzy niż dziś/ y miłoſiernieyſzy HistRzym 51, 77; RejPos 200v; HistLan F4v; RejZwierc 102v; BielSpr 75v; BudNT Hh4; Oczko 9; Cżęśćiey dyabłá ſpomnią przez dźień. Niż Páná Bogá przez tydźień. MWilkHist F; Zimie więtſzego rozmyſłu trzebá niż lećie GostGosp 84; PowodPr 51; KlonWor 68.

Przysłowie: Ale ſie ſnadź drugiemu ták zda/ iż lepſze iedno dziś niż dwoie iutro RejZwierc 37v; Bo lepſze dziś niż iutro RejZwierc 239v.

Połączenia: »niż kiedy (inedy, a. przed tym)« = quam unquam antea JanStat (7): Pił w ten cżás Holofernes więcey niż kiedy inedy. BielKron 113v, 253; GórnDworz Hh6v; OrzJan 6; widząc króleſtwu náſzému więtſzé teraz y ćiężſzé niż kiedy przedtym nieprzeſpiecznośći nálégáć SarnStat 110 [idem 985], 440 (3).

»niż pierwej« (4): RejKup m6; Dźiwnieyſze dźiś niż pierwey/ poſtáwy/ rozmowy. BielSat C4 [idem] BielRozm 22; SarnStat 1278.

»niż przed tym« = quam dudum Mącz (3): Diar 75; Respub. stat meliore loco, Dáleko ſie teraz lepiey około Rzeczypoſpolitey dzieye niż przed tym. Mącz 417b, 338b.

Wyrażenie: »rychlej niż w oce mgnieniu« (1): Gdzież potym rychley niż w oce mgnieniu duſſa iego náſwiętſſá bylá ſtworzona ij w ciało wlána OpecŻyw 9.

2) Występuje po stopniu równym przymiotnika (1):

Połączenie: »niż kiedy inedy« (1): ktorzy [Turcy] ná ten cżás wielkiego ſmutku Albániey przydali niż kiedy inedy. BielKron 256.

3) Występuje po stopniu najwyższym przysłówka (1): naynich grzechach/ ktore nawięcey krzeſciany czinią y pełnią w dzień ſwięty niz wyne dny SeklKat G3.

b. Wprowadza zdania podrzędne porównawcze, uzależnione od okolicznika czasu zdania głównego, nawiązując zawsze do stopnia wyższego przysłówka [w tym do: dłużej (4), prędzej (2), rychlej (2), dawniej (1) w zdaniu głównym] (9): ten który w ſzkole [...] vcży ſie/ rychley będzye co vmyał/ niż then kthory doma tylko ſam/ álbo myędzy dwyemá od Bákalarzá cżego ſlucha. GliczKsiąż K4; tám cżterzy godźiny [morze w Wenecyjej] rośćie á ośḿ godźin ginie/ prędzey rośćie niż ginie BielKron 452, 217; GórnDworz S3v; RejZwierc 77; Bo á ktoż tego niewie/ że dáwniey niż my pomnimy [Quis enim ignorat supra aetatem et memoriam nostram]/ tych wſzytkich vkráin oni ſámi bronić pocżęli? ModrzBaz 124; StryjKron A6; WysKaz 47; GosłCast 30.

c. Wprowadza zdanie podrzędne czasowo-porownawcze, także z odcieniem potencjalno-warunkowym (28):

Połączenie: »pierwszy, niż« (1): ysz ya vedluk lysthv hy roskazanya krolewskiego sthayą przeth V.M. sposvem pyerwsem nysz thego vysnyewskiego była oprawa ZapWar 1528 nr 2457.

α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka lub przymiotnika zdania głównego [w tym do: więcej (a. więtszy) (8), gorzej (3), mniej (2), rychlej (2), barziej (1), prędzej (1)] (25): Więcey cie ſinowie będą dręcżyć będąli zle żyli, niż gdy być pomarli. BielŻyw 130; GlabGad B4v (2); MurzHist O; iáko zwierzchność Duchowna może nam przez tę Exekucyą lekſza być niż przed tym byłá OrzRozm Iv; wzgárdził ią/ więcey niż pirwey miłował BielKron 71v, 361v; GórnDworz C8v (4); RejZwierc 28v (3); MycPrz II C2v; áby pijáni/ ieſli komu náłáiáli/ ábo kogo vbili/ ábo ſię iednák nieprzyſtoynie zachowáli/ ćiężey byli karáni/ niż gdyby to trzeźwi vcżynili [gravius puniantur, quam si id fecerint sobrii]. ModrzBaz 82v; GórnRozm B4v (3); GostGosp 120; Ktora klątwá (iáko Auguſtin świádczy) ieſt ćiężſze karánie niż gdy człowieká mieczem zetną WujNT 76, 114; SarnStat 479; PowodPr 60; CiekPotr 32.

β. Przy zaprzeczonym stopniu wyższym zdania głównego uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: ale taki jak (2): nye byłoby to dobre przyrownánye/ á nye lepſſe niż kyedy by kto rzekł/ człowyek z orłem ſą ſobye podobni KromRozm II r2; GórnDworz Ee5.

d. Wprowadza zdanie podrzędne czasowo-porównawcze, z odcieniem przeciwstawienia w stosunku do okolicznika czasu w zdaniu głównym (39):

α. Nawiązuje do stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka zdania głównego [w tym do: więtszy (a. więcej) (9), lepiej (a. lepszy) (6), barziej (2), rychlej (2)] (35): OpecŻyw 151; Cżemu wſzelkie picie ſmacżnieyſze ſie zda gdi cłowiek łacżen niż gdi ſie naije. GlabGad G, B5v (4); RejRozpr I2v; Dawniey ſię bylo rozmyſlaċ Niż teras gdy kazą wſſyadaċ. RejKup c6; MurzHist A4v; RejWiz 18 (2); Powiádał że lepiey theraz z cżęśćią Ceſárſkiego woyſká podkáć ſie/ niż iutro ze wſzytkiemi. BielKron 307v; teraz chłopięthá/ dziecká [...] á iuż wiedzą więcey łotroſtwá/ niż ná on cżás ludzie ſtali wiedzieli. GórnDworz I2, S3v; by dziś sſtąpił á poźrzał do koſciołow ſwoich/ máłoby nie więcey ználazł tych ſzcmrácżow á tákich targownikow w nich/ niż ná on cżás nálazł w koſciele Sálomonowym RejPos 202v; BielSat E; Więtſze dziś złośći/ niż przed tym były. RejZwierc 260v marg [idem] Bbb3; BielSpr 43 (3); Ieſzcze czáſy dźiś gorſze niż ná on czás były MycPrz I B2, I C4v; Powiedáią Hiſtorikowie/ że Rzymiánie ſtárzi ſzcżęśliwſzi byli/ kiedy złoto zá nic mieli/ niż kiedy go vżywáli [Romani veteres contemptu quam usu auri feliciores fuisse traduntur a rerum seriptoribus] ModrzBaz 51v, 51v; CzechEp 36; BielSjem 21 (2); KochPieś 36; GórnRozm E4 (2); GórnTroas [3]; Abowiem teraz bliżſze ieſt náſze zbáwienie/ niż kiedyſmy vwierzyli [nunc enim proprior est nostra salus quam cum credidimus] WujNT Rom 13/11; WitosłLut A4; Bo kto kiedy w ręce twe wpadł, márniey ten zginął, Niſz gdyby ſzyię złąmał z ſkáłą ſię vrwawſzy. CiekPotr 18.

Połączenie: »iż ... niż« (1): Abowiem y ſmierć/ y przygodá lepſza ieſt záwżdy iż ſámá przydzie/ niż kiedy iey pożądamy. RejZwierc 152.

β. Nawiązuje do stopnia równego przymiotnika lub przysłówka zdania głównego (2): Dawno ſię było rozmjſlaċ Niż gdy yuż Cżás od powiędaċ RejKup y7v; Zony Litewſkie nierownych obycżáiow teraz niż pierwey były/ bo pierwey bez wſzego wſtydu iáwnie od mężów vſthępowáły/ lecż dźiś wſtyd vmieią záchowáć BielKron 437.

γ. Przy zaprzeczonym stopniu wyższym zdania głównego uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: ale tak(i) jak (2): A dźiś/ y temu ſię nic niewroći komu co wezmą: y złodżieiow przedśię niemniey niż przed tem bywáło [fures sunt nihilo rariores]. ModrzBaz 78; LatHar 254.

B. Człon (lub człony) porównania stanowią określenia miary, ujęte liczbowo lub w jednostkach miary (218):

a. „Niż” występuje po lub (i) przed okolicznikiem miary, także mającym charakter oznajmienia (bez formy osobowej czasownika) (212): niech mam tyle dwoie duchá twego/ niż drudzy twoi vcżniowie BudBib 202c marg.

α. Występuje po okoliczniku miary składającym się z formy stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka [w tym po: więtszy (a. więcej) (17), mniejszy (6), dłuższy (3), gorszy (1)] (29): Ale Rzym Włoſki [...] dwa kroć więtſzy niż Conſtantinopolis MiechGlab 70; GroicPorz g4 (3); Auguſtin ſwięty powieda/ iż tá Archá byłá według proporcyiey ciałá człowieczego/ ktore leżąc ieſt dzieſięć kroć dłużſze niż wyżſze/ á ſześć kroć dłużſze niż ſzerſze. BibRadz I 4b marg, I 46a; Plác tedy ten/ mnieyſzy ieſt niż piérwſzy cztérmi łokćiámi kwádratowymi GrzepGeom F2v, M2 (13); StryjKron 652.

Po liczbach wyrażających wielokrotność [w tym po: dwakroć (3), trzykroć (1), w czwor sposob (1), 10-kroć (1), 100-kroć (1), 1000-kroć (1)] (8): ſłyſząc o tobie [o królu Porrusie] wielką powieſć, żes w bogaczſtwie trzy kroć bogatſzy y w ludziech niż pan moy Alexaⁿder BielŻyw 157; Ieſliż żeydzie z świátá/ zoſtáwi po ſobie ſławę tyſiąc kroć więtſzą niż inſzy [nomen relinquet plusquam mille] BibRadz Eccli 39/15; A roznośći y niezgody ktorych w ich náuce y w Dekretach ſtokroć więcey ieſt niż v nas/ zákrywáiąc WujJudConf 11v; Bo temu nie nowiná áni przodkom iego/ Biyáć niż Alexánder dwá kroć mężnieyſzego PaprPan M3; A tu maſz w czwor ſpoſob więkſzego niż Achileſſá/ ſmiercią y dzielnością Iágiełowicá/ z narodu Litewſkiego. StryjKron 607; ReszPrz 72; czynićie go ſynem potępienia dwá kroć więcey niż wy ſámi ieſteśćie [duplo quam vos]. WujNT Matth 23/15 [idem] s. 98.

β. Wprowadza okolicznik miary, wyjaśniający liczbowo lub przez jednostki miary wielkość sygnalizowaną stopniem wyższym; quam Vulg, PolAnt, JanStat; prae, supra PolAnt [w tym po: więcej (93), dalej (15), mniej (a. mniejszy) (10), dłuższy (a. dłużej) (9), wyższy (a. wyższej) (3), droższy (a. drożej) (2)] (143): OpecŻyw 106v; wezmi ſoku boragowego mniey trochę niż poł kwarty FalZioł I 17b, I 21c (7); MiechGlab 5 (2); LibMal 1547/124v; ConPiotr 31; SeklKat Y4v; GroicPorz i3 (2); ták żeby nie było plag á rázow więcey niż cżterdzieśći [ut quadragenarium numerum non excedant]: áby nieodſſedł brát thwoy/ náder przed ocżymá twymi vſiecżony Leop Deut 25/3, Ion 4/11 (4); UstPraw C; RejFig Bb8v; Zatym widiźąn ieſt więcey niż od piąći ſet [visus est supra quingentos (marg) plusquam quingentis (‒)] braćiey záraz BibRadz 1.Cor 15/6, Iob 28/4 (7); iż ſámego Káźimierzá krolá dar koſztował [Wierzynka] dáley niż ſtho tyſyąc złotych. BielKron 375v, 237v (5); Tetradrachma [...] máło mniey niż dwá orty złotego. Mącz 453a; że ieſt ták wiele ſztuk/ á wymyſłow mozgowcżych/ iż mu ie trudniey sſzykowáć będzie/ niż dwie ſcie iezdy. GórnDworz N5; Fráncuſki Lan więcéy niż czwierćią ieſt więtſzy/ á niż Włóká w Mázowſzu Chełmieńſka. GrzepGeom M2, Gv (5); HistRzym 99v; BielSpr 7; BudBib Ion 4/11 (2); Strum E2 (3); BudNT Matth 26/53 (2); CzechRozm 238; PaprPan Ffv; SkarJedn 144 (3); Oczko 20; SkarŻyw 101; StryjKron 406 (5); NiemObr 47 [2 r.]; ReszHoz 133; WerGośc 225; ActReg 41; GostGospSieb + 3; Abowiem mogł ſię ten oleiek przedáć drożey niż zá trzy ſtá groſzy [Poterat enim unguentum istud venundari plus quam trecentis denariis] WujNT Mar 14/5, Matth 26/53 (6); WysKaz 43; CHELMIENSKA WLOKA, iest záśię mnieyſza, máło co więcéy niż czwierćią nád łan Fráncuſki. SarnStat 283, 187 (4); GrabPospR L3 (2); SkarKaz 207a.

W połączeniach z liczbami oznaczającymi mnóstwo [w tymi siedem (1), dziesięć (1), sto(kroć) (2), tysiąc (3)] (7): albowim ſława dobra lepſza ieſt niſz tiſiącz dobrych/ y wielkich ſkarbow SeklWyzn 3v; Plus millies audivi, Więcym niż tyſiąc rázów słyſzał. Mącz 221c; Mędrſzy ieſt leniwiec wedle zdánia ſwego/ niż ſiedm (pánow) rad wotuiących [Sapientor ... quam septem refcrentes consilium exactum]. BudBib Prov 26/16; Mądrość (więcey) zmocni mądrego/ niż dzieſięć pánow [Sapientia roborabit sapientem prae (marg) magis quam (‒) decem potentibus (marg) potentes (‒)] ktorzy ſą wmieśćie. BudBib Eccle 7/19; CzechEp 53; nie żáłuię/ Bo w tobie więcéy niż we ſtu inſzych náyduię. KochPieś 9; Drudzy [Turcy i Tatarowie] náſzę miłą oyczyznę Koronę Polſką/ więcey niż ſtokroć w kráiách Ruſkich/ Litewſkich/ Lubelſkich/ y dáley puſtoſzyli VotSzl Bv.

Wyrażenia: »bliżej niż na piędzi« (1): Gdźie [na morzu] człowieká wicher pędźi / A śmierć bliżéy niż ná piędźi. KochSob 69.

»mniej niż nic« (1): Cui minus nihilo est, Który mniey ma niż nic. Mącz 247a.

»więcej niż dosyć« (1): Mam z ſobą więcéy niż doſyć kłopotá KochFrag 23.

1) Wprowadza określenie miary czasu, zawsze po stopniu wyższym; quam JanStat (52): OpecŻyw 152v; MiechGlab *2 (2); WróbŻołt aa4; Then lyſt yeſt daley nyz od rokv pyſſan LibLeg 11/93, 10/46v; ZapWar 1543 nr 2505; LibMal 1553/173; RejKup D; więcyi niſz przes dwadzieśćia dni nieiádł nić [!] MurzHist D4v, D4v; KromRozm III P5; ktoby był młodſzy niż czternaſćie lat/ ná wydánie świádectwá niema być przypuſzczon. GroicPorz x, tv (4); RejFig Dd7; BibRadz I 446b; BielKron 73 (5); Hora amplius, Máło więcey niż yedná godźyna. Mącz 158a, 8b (3); RejPos 282; HistLan A3v (2); KuczbKat 270; CzechRozm A3v (2); ModrzBazBud ¶5v; CzechEp 336 (2); NiemObr 137; ReszPrz 18; GórnRozm 14; ActReg 183; Bo było więcey niż czterdźieśći lat człowiekowi [Annorum enim erat amplius quadraginta homo] WujNT Act 4/22; Król dowiedźiawſzy ſie/ gniewał ſie nań więcey niż dwá Mieśiącá [plusquam ad duos menses JanStat 36] SarnStat 372; około tych, którzy klątwę więcéy niz rok [ultra annum JanStat 242] ná ſobie ćiérpią. SarnStat 896, 189 (10); GrabPospR M3v.

Wyrażenie: »dalej niż od wieka« (1): WIeczna myśli/ któraś ieſt dáléy niż od wieká/ Ieſli ćię téż to ruſza/ co czáſem człowieká KochFr 39.

γ. Występuje między okolicznikami względnie określeniami miary, ilości, często z odcieniem przeciwstawienia (39): Wątpliwoſcią nárabiał Senat/ y wiele ich wołáło/ że rácżey ma być wzgląd ná wſzytki niż ná kilká ich. Phil R2.

1) Występuje po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika [w tym po: więcej (a. więtszy) (14), lepiej (a. lepszy) (8), mniej (a. mniejszy) (6)] (38): Lepiey iżcie ieden dobry chwali niż wiele złych. BielŻyw 41; MurzNT Luc 15/7; Lepſſa tedy ieſth być dwiemá ſpołem/ niż iednemu [Melius est ergo duos esse simul quam unum] Leop Eccle 4/9, Matth 18/13; Powrozek ze trzemi ſkrętámi mocnieyſzy niż o iedney. BielKron 80, 80 (4); GórnDworz M2v (2); Izaſz bogacż może s ſześći mis zyeść więcey. Niż z iedney vboſzſzy ſmácżniey y goręcey. RejZwierc 226v; Wſzytko krotkiemi ſłowy co trzebá roſpráwią/ A więcey zá godzinę niż tu zá rok ſpráwią. RejZwierc 251v; BielSpr 8; NiemObr 128; mniey złego/ mieć iednego Tyranná niż wſzyſtkich. GórnRozm C2v, C3v; Dwie więcey niż iedná/ cżtery niż dwie ręce zrobią. GostGosp 40, 20 (8); że ſię z niey [jednej] więcey weſeli/ niż z onych dźiewiąćidźieśiąt dźiewiąći/ ktore nie błądźiły [quia gaudet super eam magis quam super nonaginta novem quae non erraverant]. WujNT Matth 18/13; [że tak radoscz będzie w niebie nad iednym grzesznikiem pokutę cżyniαcym więcey neż [quam Vulg Luc 15/7; więcey niż WujNT] nad dziewieczdziesiαt dziewieci sprawiedliwymy SandMalEwan 64].

W połączeniach z liczbami oznaczającymi mnóstwo, przeciwstawione jednostce [w tym: sto (a. wiek) (4), tysiąc (8), tysiąc tysięcy (1)] (13): Abowiem ſnadz ieſt weſelſſy ieden dzień w roſkoſſach przybytkow twoich niż tyſiąc inych ná inych mieſcach RejPs 125v; RejZwierz 26v; pobożniey ieſt y pocżćiwiey iednego mieſzcżániná záchowáć/ niż zábić tyſiąc nieprzyiacioł. BielKron 149v; bo pod cżás w iednym weſtchnieniu/ w iednym zápłonieniu/ y nieiákiey boiáźni/ więcey znáć będzie miłośći/ niż w tyſiącu ſłow gorących GórnDworz Cc4; WujJud A4v; Dźień ieden v mnie w twoim páłacu ſtrawiony/ Lépſzy/ niż indźiéy wiek niezliczony KochPs 126; Tyśiąc lat/ o niezmierzony/ Z twoią wiecznóśćią [!] złożony/ Mniéy niż dźiéń wczorayſzy waży/ Mniéy niż chwilá nocnéy ſtraży KochPs 136; v ktorego y iedno namnieyſze świádectwo ſłowá Bożego ważnieyſze ieſt niż tyśiąc tyśięcy Papieſkich Pogáńſkich wywodow CzechEp 282; gdy nie tylko iedno mieyſce z piſmá ś. ale więcey niż ſto / ku przepárćiu/ wyznánia náſzego pokázáć miał NiemObr 95; ArtKanc K8v; CiekPotr 28; Gdźie iedná fałeſzna łzá/ może więcéy ſpráwić Niż ſto przyśiąg GosłCast 72.

b. Wprowadza zdanie podrzędne, porównawcze, uzależnione od okolicznika miary zdania głównego (4):

α. Występuje po stopniu wyższym przysłówka zdania głównego [w tym po: więcej (3)] (3): Y przykazał áby zapalono w piecu ſiedmkroć więcey niż było zwykło w nim pálić [ut succenderetur fornax septuplum quam succendi consueverat]. Leop Dan 3/19; áby ten ktoby to pirwey vcżynił/ oddał (bo tu mowię ná przykład) w pięćior naſob więcey niż wźiął [ut qui id primum perpetrasset, solveret ... quintuplo plus quam accepisset] ModrzBaz 139v; WujNT 274.

β. Przy elipsie poprzedzającego przysłówka (1): W dwoy naſob niż nakład był wſzytko zráchowano. HistLan A4v.

c. Wprowadza zdanie podrzędne okolicznikowe miary porównawcze z odcieniem przeciwstawienia; zawsze po stopniu wyższym przysłówka w zdaniu głównym (2): Gdyby ſam Miſtrz záwżdy był przytomnie więceyby roboty zdwiemá odpráwił/ niż w niebytnośći ſwey z dźieśiąćią odpráwuie [plus operum perficeret cum duobus, quam absens cum decem perficit]. ModrzBaz 37; więcey Pápieſtwá zá ſześćdźieśiąt lat od Lutrá vpádło/ niż go zá 600. zbudowano. NiemObr 165.

2. Uwydatnia stosunek przeciwstawny: a nie (jak, tylko); ale, lecz (918):

a. Między częściami zdania, także mającymi charakter oznajmień (bez formy osobowej czasownika): a nie (jak, tylko) (416):

α. Występuje przy stopniu wyższym przymiotnika lub przysłówka; quam PolAnt, Mącz, Modrz, Vulg, JanStat [w tym po: więcej (a. więtszy) (148), lepiej (a. lepszy) (33), raczej (a. radszej) (32), rychlej (20), barziej (12), radniej (7)] (294): yſch bog na umyſl patrzy uyączey nyſch nauczynky PatKaz III 145v; każdy radniey chcze być zdrow niż niemoczny. BielŻyw 58, 51 (7); wielkie [pięty] á miąſſze, vkazuią moc [...] wſzakoż taki bywa wiecey głupi niż mądry. GlabGad P7v, F5 (15); WróbŻołt E2v; LibLeg 11/45v; RejŁas w. 59; RejPs 23 (7); A lepiey iſz pálec boli Niſz wſſytko ćiáło w niewoli RejRozpr F4v; Godnieyſzych my marney ſmierći niż tey łaski byli RejJóz P, C2v (4); RejKup e6v (3); KromRozm I Iv (2); MurzHist C4; MurzNT 31 [2 r.] (3); KromRozm II m (2); KromRozm III K5v; káżdy dobrego rozumu cżłowyek to rozezna/ iż [...] lepyey być cżłowyekyem niż wołem álbo cyelęcyem yákim. GliczKsiąż H4v; Ten doſtátek [...] wyęcey yeſt nyedoſtátek niż doſtátek. GliczKsiąż Qv, D (12); LubPs A4v (3); GroicPorz a2 (5); RejWiz 48 (3); moi Rycerze/ Sktorych káżdy niż w złocie/ rádſzey w ſławie gmerze RejZwierz 16, 3v (7); BibRadz 1.Tim 1/4 (3); bo gdyby to ná moiey mocy zależáło/ tedybychći ie ſam ſobie wolał dáć á nie brátu/ gdyż káżdy według przyrodzenia więcey ſobie życży niż komu inemu. BielKron 41; Ptolomeus Fiſko/ więcey beſtya niż cżłowiek rzecżony BielKron 128v; Konie tákie máią/ iż więcey ptaki mnimam niż konie. BielKron 456, 4v (18); KochSat A3v; KwiatKsiąż Q2; Mącz 393d; MączKoch; ia to zá guſłá mam/ bo to więcéy ná guślnéy wierze/ niż ná mocy właſnéy tego lékárſtwá záwiſło. SienLek 182, 191 (3); bo tákowy złoſliwy ięzyk/ godzien bywa/ przykrſzego niż ſłowy karánia. GórnDworz P7; A thák ten vcżynek Scipionow/ przyſthoynieiby názwáć fortylem chytrego Hetmáná/ niż ſzcżyrą powſcięgliwoſcią. GórnDworz Aa7, B6v (25); RejPos [36] (11); BiałKat 213v; HistLan B; KuczbKat 230 (2); ábyś wdzięcżnieyſzym goſciem był v Páná ſwego dobrowolnym niż poniewolnym RejZwierc 170v, B3 (11); A gdyż oni ku záleceniu wymyſłow ſwoich tę Confuzyą rácżey niż Confeſsią/ W.KM. ofiárowáć [...] śmieli WujJud A8, 6v (5); RejPosRozpr c3v; BudNT Ioann 3/19 (3); w miłoſierdziu ſie kocham nie w ofiárach/ á w znáiomośći Bożey/ więcey niż w cáło palonych ofiárach. CzechRozm 84; Owſzem to z chwałą Bożą wyznawam/ com z łáſki iego poznał/ iż przyrodzenie moie/ ſkłońnieyſze ieſt ſámo w sobie ku złemu więcey niż ku dobremu. CzechRozm 206v, 45v (17); ACż go cżęſciey záſtánieſz przy cżáſzy niż w polu/ Ale cżymże ſie báwić teraz zá pokoiu PaprPan I, Ff; Záiſte prawdźiwa myśli ſpániáłość/ więcey należy ná lekce ważeniu niż ná pomſzcżeniu krzywd/ á ná łáſkáwośći rácżey niżli ná ſrogośći [Omnino vera animi magnitudo in contemnendis magis quam persequendis iniuriis consistit, ac in placabilitate potius quam in ferocitate]. ModrzBaz 62, 56v (6); SkarJedn 58 marg (2); KochOdpr B2v; Oczko 6v (4); KochPs 71; StryjKron 360 (2); CzechEp 4 (17); Są też tego nie mnieyſzym znákiem/ iádowite piſmá niektorych ludźi vcżonych/ więcey krwią niż inkauſtem piſáne NiemObr 4; zápalcżywa bowiem gorliwość/ bez vmieiętnośći/ ſzkodliwſza niż pożytecżnieyſza ieſt. NiemObr 17, 20 (10); KochFr 41 (3); KlonŻal A2v; ReszPrz 7; ReszList 160; WerGośc 253; KochTarn 74; ArtKanc Lv; BielRozm 25; GórnRozm B [2 r.] (6); KochProp 6; ActReg 5 (6); GostGosp 14 (2); Phil F4 (3); GórnTroas 42; Ale ieſli przy iednéy tylko maſz zoſtáć/ ráczéy przy cnoćie/ niż przy náuce zoſtań: bo náuká bez cnoty/ iáko miecz v ſzalonégo KochCn B3v; GrabowSet A2v (3); KochFrag 25; OrzJan 65 (2); LatHar 361; Błogoſłáwieńſzą rzecżą dáć niſz wźiąć Bog zowie KołakCath C3v; RybGęśli B2v; Iam ieſt pierwſzy miedzy Apoſtoły: ty mnie ráczey ſłucháć maſz/ niż ia ćiebie WujNT 655, Ioann 3/19 (6); SarnStat 258 (6); GrabPospR N4v; Boć bogoboyni rychli vmrą/ niż to ycżynią. PowodPr 41, 85; CzahTr K3; GosłCast 33.

Połączenia: »niż kiedy« = a nie (nieraz) (2): Wyęcey mu myſl o koniku/ ná ktoremby vcżyniwſſy go ſobye z laſki/ obyezdzał á toczył/ niż kyedy o łáćinye álbo lekcyi GliczKsiąż I5v; coż wżdy inſzego [szlachectwo] ieſt [...] iedno los rodzenia/ á ludzkie mnimánie/ ktore^go cżęśćiey przez rozboy doſtawáią niż kiedy przez męſtwo [opinio, saepe quidem latrociniis quaesita non virtute]? ModrzBaz 57.

»więcej (...) niż jeden« = niejeden, wielu (5): BudNT Ii6; Abowiem ieſliby ſłowo to Elohim/ więcey niż iednę rzecż znácżyło: to ieſt/ nie ſámego Bogá oycá/ ále też oſobę ſyná y duchá: tedyćby nie trzech tylko/ ále piąći/ ábo co więcey/ znácżyć muśiáło. CzechRozm 15; NiemObr 47; Y ná niebie Słońce/ Mieśiąc/ Gwiazdy/ nie ſzłyby porżądnie/ gdyby tám więcey niż ieden Bogow było GórnRozm K3v; WujNT 730.

β. Występuje przy stopniu równym przymiotnika (1): wieſz żeć to [przyrodzenie twoje] záwżdy ku gorſzemu niż ku lepſzemu przykłonne ieſt. RejZwierc 35v.

γ. Występuje po „inszy”, „inaczej”, „zinąd” itp. wprowadzając wyjaśnienie sygnalizowanej przez nie odmienności (91): odkupi ijnſſym obycżaiem plemię ludſkié/ niż przez mé cięſſkié vmęcżenijé OpecŻyw 100; PatKaz I 7v; Muſić pan inakſzy niż lud być BielŻyw 85; SeklKat Yv; MurzHist N2; MurzNT 18v (2); Bo inſza rzecz ieſt z ową/ niſzli zową [...] v mnie niſz vmnie. MurzOrt B3, B2 (6); KromRozm III F (2); Kupcy ieſliby inſzymi niż ſtárymi drogámi ieźdźili/ thákiego ma Stároſtá záhámowáć UstPraw F3, F3v; BibRadz *5v (2); gdy zinąd ſzukał obrony niż ſpiſmá ſwiętego niedáli mu mowić dáley BielKron 205; Odmiennie mowią Zmodzinowie/ thákież kurowie/ niż Litwá álbo Iáćwieſse. BielKron 358v, 71 (6); GrzegRóżn H3; Prot B3; SienLek 95v; RejAp 56 (3); iż Chiron on ſtárzec/ piáſton Achillow niechciał áby dziecię Achilles/ wychowánie iego/ co inego pirwcy vmiáło/ niż muzykę. GórnDworz H2v; A bodayże go zábitho/ mogłći wżdy gdzie indziey trefiáć/ niż przez gębę GórnDworz T [idem WerGośc], F3 (8); RejPos 133v (2); rozna wdzięcżność y rozne vważenie obycżáiow v ludzi pocżćiwych będzie iednego niż drugiego. RejZwierc 7v; BielSpr 51v; WujJud 57 (4); kędy pobuduią kośćioł/ á wſzákoż dáleko inákſzy niſz pierwſzy [non qualis prior] BudBib Tob 14/7; BudNT Ff6; CzechRozm 12v (4); PaprPan Ee3v; Káżdy gwałt nieſłuſzny [...] niewiem ieſliby inſzym karániem ſpráwiedliwſzym/ niż gárdłem mógł być ſkarány [nescio an alia poena iustius atque capitali vindicetur]. ModrzBaz 77v; KochOdpr D3; Bo odmiennie mowią Zmodzinowie/ tákież Kurſowie/ álbo Kurlandowie ináczey niż Litwá/ álbo Iatwieżowie y Liflanći. StryjKron 46, 31; nie oglądáiąc ſię ná żadnego zacność y vmieiętność/ ktorey z kąd inąd niż z ſłowá Bożego doſtawa CzechEp 126, 4 (4); KochFr 102; KochMuza 25; WerGośc 252; GórnRozm A4v (2); ActReg 8; GórnTroas 58; KochPij C3; to ſłowo záś/ móy/ ináczey brzmi niż owo Buog JanNKar Fv, E2 (3); SarnStat 1225; PowodPr 68.

Powtórzenie: »(niż ...) niż ... niż ... i niż« (2): Niecnotá to byłá/ á iákom rzekł vpadek iákiś/ y nieſczęśćié/ ábo więc co inſzégo tákiégo/ niż przymiérze/ niż wiárá/ y niż święty obowiązek. OrzJan 119, 102.

Połączenie: »niż gdzie« = niż (1): Chybá żebyſmy rozumieli ten Rzecżypoſpolitey ſkarb być wárownieyſzym/ gdyby ná inſzem mieyſcu był chowan/ niż gdźie ábo Krolewſki/ ábo Kośćielny [si alio quam vel regius, vel ecclesiae thesaurus loco asservaretur]. ModrzBaz 123.

1) Wprowadza wyjaśnienie odmienności zlokalizowanej w czasie (8):

a) Po „inaczej” itp. „niż” wprowadza okolicznik czasu (2):

Połączenia: »niż pirwej« (1): ktory iuż miał być inácżey ſpráwowan przez Duchá s. niż pirwey RejPos 141.

»niż przed tym« (1): gdy porządkiem ſwym przyſzedł do Iozeffá/ tedy iuż inſzym niż przed tym ſpoſobem mowi CzechRozm 161v.

b) Po „inaczej” itp. występuje między okolicznikami czasu (6): Inákſzy drugi cżáſem/ Lecie niż Wieſieni. RejZwierz 90v.

Połączenie: »niż pi(e)rwej« (5): lecż dźiś inákſzy ſpoſob máią niż pierwey. BielKron 436; Ani ia prze to czo inego teraz mowię niż pirwey/ ále [... ] diſputowáć o doſtoieńſtwie ich niechcę. GórnDworz G8v; Inácżey dziś niż pirwey/ ty rzecży [obleganie zamków] przychodzą BielSat M4 [idem BielSjem]; Oczko 2; BielSjem 34.

δ. Występuje po „woleć” [w tym po: woleć raczej (a. radniej) (3)] (30): Ceſarz Auguſtus [...] powiedzyał/ żebym wolał Herodową swinyą być niż ſynem. GliczKsiąż G2v, P6; LubPs S6v; v Páná tego/ Nic nie ważą ofiáry bez ſercá tákiego/ Ktoreby [...] iego ſwiętey woley ná wſzytkim ſłucháło. (marg) Poſłuſzeńſthwo pan woli niż ofiárę. (‒) RejWiz 183, 64v (3); RejZwierz 5; Zydowie woleli gárdłá dawáć/ niż vſtáwy oycowſkie wzruſzyć. BielKron 140v, 221 (3); wolą niektorzy przyiacielá ſtráćić/ niż trefne rzecżenie. GórnDworz S3, C6v (6); obieráiąc Zony/ iednęby oſobę niż drugą woleli KuczbKat 255; RejZwierc 13; MycPrz I B3; CzechRozm 98 (2); KochMRot Bv; PudłFr 78; GórnRozm B3; Ia wolę cżłowieká bez pieniędzy niż pieniądze bez cżłowieká. Phil F4; té narody ták wielkié/ y ták wiele ich/ wolał ráczéy chytrośćią/ niż mieczem pośieść OrzJan 13, 122; GosłCast 11 (2); SzarzRyt D2.

b. Między zdaniami i imiesłowowymi równoważnikami zdań: a nie (jak, tylko) (146): Wież ze mnię trudna fprawa z białemi głowami Mam ia czo z ſobą cżynić niż waſze gzła fufzyć RejJóz D7; Bo to práwa bieſiádá gdzye ſie rozum mnoży/ Niż gdy ſie w owym huku by ſzalony trwoży. RejWiz 68; CzechEp 156; boli opáczné niż ieſt rozumienie y vdawánie JanNKar A3; Tákim był iáko trzebá, niſz iáko ſię twoiey Ządzy podoba. CiekPotr 21.

α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka lub przymiotnika występującego w zdaniu głównym; quam JanStat [w tym po: więcej (a. więtszy) (33), radniej (a. radszej, a. raczej) (7), rychlej (7), lepiej (3), barziej (1)] (60): Gdy drijakiew daią pić z winem cżłowieku przyrodzenia gorączego [...] thedy go więczey mdlą niż czo dobrego vcżynią FalZioł V 69v; GlabGad K5; bárzo cżego krzywego gdy kto s prętká/ á yákoby sćináyąc zęby/ á nye z lekká nápraſſcża/ rychley ſnadź złomi niż náprosći. GliczKsiąż G, I2v (3); RejWiz 99; Ieſliby piſarz z kogo więcey wziął niż ieſt Státutem opiſano UstPraw C2v, A2v (5); RejZwierz 6 (2); [Dariusz do Aleksandra Wielkiego] poſyłamći też piłę/ áby igrał rádniey niż walcżył BielKron 124, 189 (8); KochSat B; ſtárego rychley káżdy pogáni niż pożáłuie. GórnDworz Mm, G3 (11); RejPos 81v; RejZwierc 226v; Przetoż y o Mnichách nic inſzego nie rozumiemy/ iedno że więcey záwadzáią niż pomagáią kośćiołowi Bożemu. WujJudConf 143; Przecżże wſercu twoim nie rozważaſz rzecży przyſzłych rádſzey niſz tych ktore ſą teráznieyſze [quare non accepisti in corde tuo quod est futurum, sed quod in praesenti]? BudBib 4.Esdr 7/16; BudNT przedm c4v; CzechRozm 163v (2); Oczko 5v; Páweł też pewnie duchem Bożym wzrzuſzony [!]/ więcey opowieda co złego onego Biſkupá potkáć miáło/ niżby mu te^go z pomſty życżyć miał CzechEp 51; więcey ſię ná niektorych/ ktorzy tu przez ſłowo Boże/ ſyná Bożego ſobie zmyśláli/ oglądáiąc/ niż ſię rzecży/ y przedśięwźięćiu prorockiemu przypátruiąc. CzechEp 155, 10 (9); KlonŻal A2v; KochSob 63; PudłFr 52; Phil K3; GrabowSet Y2v; OrzJan 135; WysKaz 12; A tákowé Targowé bráć ma pomierniéy/ niż zwykł czynić SarnStat 312.

Połączenie: »że ... niż« (1): Zádáie mi to I.M.X.K. [...] żebyſmy my to kiedy mowić mieli [...] iżby ſię Anioł miał ſtáwáć Bogiem: te^go rácżey pozwaláiąc/ że ſię Bog ſtawał Aniołem/ zoſtawſzy przedśię Bogiem: niżby ſię Anioł miał ſtáć Bogiem. CzechEp 212.

1) W zdaniu głównym występuje określenie synonimiczne w stosunku do stopnia wyższego przysłówka (1): gdy przekupień [...] nie yeſt dáley powinien/ yedno to co nád zwyſz (niż która rzecz ſtoyi) wziął/ wroćyć Mącz 394b.

β. Nawiązuje do stopnia najwyższego w zdaniu głównym (1): Grynſzpan/ ieſt rdzá z miedźi źielona/ á wſzákże ku fárbam y lekárſtwam nalepſzy grynſzpan czyniony/ niż ten który ſye ſam ná miedźi z iákiégo plugáſtwá czyni. SienLek Yyy.

γ. Nawiązuje do „inszy”, „inaczej”, „indziej” itp., podanych w zdaniu głównym, wprowadzając wyjaśnienie sygnalizowanej przez nie odmienności; Modrz, JanStat (79):A inacżey niż ieſt prawda/ każdą rzecz chcze [białagłowa] rozeznać RejJóz C4v; SeklKat Zv; KromRozm III F4; LubPs hh3v; A ktoryby inák przedawał niż Woiewodá vſtáwi/ tedy onę kupią tráći. UstPraw A2, D4v (3); BielKron 46 (2); Contra est ac dicitis, Ynáczey yeſt niſz powiedacie Mącz 64a; bo około bitwy w ſzránkach wſzytko inácżey v nas/ niż ieſt we Włoſzech. GórnDworz B2; oną wſzytką powieſcią dworuie/ inácżey tho rozumieiąc/ niz iáko powieda GórnDworz Rv, C7v (15); RejPos 64v (4); BiałKat 8v; KuczbKat 415; pocżął im ſzpetnie łáiáć/ á iuż włocżęgowie ſie włocżycie/ mam ia teraz co inſzego cżynić/ niż ſie wámi báwić. RejZwierc 175; BielSpr 41v; WujJud 40 (2); CzechRozm 86v (2); ktorzi inſze mowią niż rozumieją [qui aliud loquantur quam sentiant] ModrzBaz 60v, 60v (3); SkarJedn 103 (2); Oczko 16; á gdzieś ieſt Iádámie? iużeś indziey niżem ćię poſtáwił SkarŻyw 262; á X.K. niech ſię też inſzymi ocżymá/ niż do tych cżáſow cżynił/ ſpráwie ſwey lepiey przypátrzy CzechEp 98, 59 (11); iáko dáleko inákſzym ſpoſobem/ obchodźi ſię pan Bog wſzechmogący/ z dziatecżkámi ſwymi/ pod nowym przymierzem [...] niż pod Stárym teſtámentem cżynił zá Moyżeſza. NiemObr 83, 22; ReszList 153; WisznTr 8; GórnRozm Gv; Phil Q2; GrabowSet C2 (2); OrzJan 81; LatHar 111; IEſli Woźny ináczéy przyśięgę świadkóm powié/ niż ieſt roſkazano [si ... aliter formam iuramenti testibus dixerit, quam est mandatum JanStat 526] SarnStat 576, 66 (4); CzahTr Kv.

Powtórzenia: »niż ... niż« (2), »niż ... niż ... niż« (1): CzechRozm 105v (2); CzechEp 267 (2); gdy ſobie kto co inſzego ku wierzeniu wybiera/ niż wſzyſcy inſzy wierzą/ niż záwſze/ niż wſzędźie wierzono: á kto w tym vpornie trwa/ tego Heretykiem/ Kácerzem zowiemy ReszPrz 99.

1) Po „inaczej” zdanie z „niż” wprowadza wyjaśnienie odmienności zlokalizowanej w czasie (2):

Połączenie: »niż pi(e)rwej« (2): bo inácżey dziś [zamek] Oſtrom opráwili niż pierwey był. BielKron 316; GórnDworz B3v.

δ. Przy zaprzeczonym „inaczej” w zdaniu głównym uwydatnia stosunek łączny: ale tak jak (1): iż od czterech/ pyęći/ ſſeſći/ dźyewyąći/ yedennaſći ſet lat nye ináczey trzyma koſćyoł Rzymſki/ niż przed dwyemánaſćye trzemánaſćye/ y pyąćyąnaſćye ſet lat trzymano KromRozm I E4v.

A. Wprowadza składnik przeciwstawienia uwydatniając kontrast z tym, co być (nie) powinno: zamiast, a nie (354):

a. Między częściami zdania, także mającymi charakter oznajmień (bez formy osobowej czasownika) (232): RejJóz F3v; A tak przydzie ſię mnie wroczyć Do domu niż tu czas kroczyć. RejKup h8v; rychło á záraz práwye [dziatki] rzecżam ſie przyłożyć mogą/ y owſſem we złych przedſię niż w dobrych/ gdy náturá dzyecyęca ma wſobye cos przyrodzonego/ ku zuchwálſtwu á nyeſtátkowi GliczKsiąż E2v; ad contumeliam omnia accipiunt magis [...] wſzyſtko we złe rádźi obrácáyą niż w dobre Mącz 406d; lepſzemi rozumy obdárzeni/ iedno niewiem by nie ná gorſze niż ná lepſze. RejZwierc 93v, 143v; CzechEp 264 (2); Tám moiá myśl byłá tá/ niż ſie karmić łzámi/ Gréków zbydź GórnTroas 32.

Połączenie: »pirwej ... niż« (1): nye obacżyli ſie/ áby ye pirwey byli dáli do ſzkoły vcżyć/ niż do dworu gdzye nyemáſz żadney náuki/ yedno zuchwálna beſpyecżnosć GliczKsiąż H5v.

α. Występuje po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; quam Vulg [w tym po: lepiej (a. lepszy) (48), więcej (20), raczej (a. radszej) (6), słuszniej (5), podobniej (3)] (98): Zaż mnie było nie lepiey dáć/ Iżbych też mógł cżudnie śpiewáć: Niż temu ptakowi máłemu/ Ktory nie był godzien temu. BierEz N4v; PatKaz III 99v; nie bądąli vrzędnici rozumni, tedyby lepiey vmrzec niż żywu być. BielŻyw 84, 37 (7); RejPs 55; RejRozpr B2 (4); RejJóz L8v; RejKup bb2; Alem iá zapamiętały cżłowiek/ więceyi kogo inſzego niſz ducha święte^go słuchał. MurzHist N4v; MurzNT 28v (2); GliczKsiąż L2 (3); RejWiz 124 (2); RejFig Dd; RejZwierz 19v; wźiąwſzy przed ſię ſłowá ſwey żony Kriſthyny/ kthora go gromiłá nárzekáiąc [...] mogłám záwżdy zá bogátſzego Krolá iść/ niż zá ćię ná tho cżwiertowáne Kſięſtwo. BielKron 354, 76 (8); Prot A3; iż łatwiey ieſt thákowym burzliwym ludziom/ niedopuśćić vrość/ niż kiedy iuż wielkimi vroſtą/ chcieć im dopiro rogow vcieráć. GórnDworz Hh8v, C (7); RejPos 33 (7); BielSat Dv; miłe pięniąſzki to wſzytko ſpráwiły/ Ze im więcey niż oycu ty dzieći ſłużyły. HistLan E3; RejZwierc B4 (4); BielSpr 59v [3 r.] (4); CzechRozm Av (3); ktoby ſłábé z przyrodzenia oczy/ albo owé co kátáráktámi á błónkámi poroſły/ wodą tą léczyć chćiał/ y wodźie/ y rádźie/ przygáná rychléyſza/ niż oczóm popráwá. Oczko 14v; CzechEp 16 (6); CzechEpPOrz **3; NiemObr 11; Cudniéyći będźie prząść kądźiél/ niż w wiencu Siedźieć zá ſtołem/ bábie przy młodźiencu. KochPieś 23; ArtKanc L2v; BielRozm 25; GórnRozm G2v (2); lepiey ich [świń] chowáć mniey á tłuſto/ niż wiele chudo. GostGosp 118, 58 (6); Phil H3 (3); KochFrag 17 (2); OrzJan 83; LatHar 593; WujNT 11 (4); VotSzl Cv; CzahTr C4v; GosłCast 39 (2).

Przysłowie: Lepieyći mieć trochę z pokoiem: Niż wiele z ſtráchem z gomonem. BierEz M4.

β. Występuje po „woleć” [w tym po: woleć raczej (a. radniej) (6)] (123): Gdy ieden lotrzik Pitagory poſłuchał y rzekł, radnieybych wolał z niewiaſtami niż z mędrci opczowanie mieć, odpowiedział Pitago. wſzak też widzimy że ſie ſwinie wolą kalić w błocie niż w cżiſtey wodzie BielŻyw 32; RejRozpr H2; RejJóz C8v (2); RejKup m7v (2); MurzHist A4v (2); BielKom Fv; Miły Boże co to yuż náſtáło nowego że pánowye wolą ſie o pſy ſtáráć niż o ſlugi dobre GliczKsiąż N6v, M2 (9); drudzy [złoczyńce] záſye ſą ták miękkiego á niećierpliwego przyrodzenia/ iż wolą ládá co powiádáć/ niż okrutne męki ćierpieć. GroicPorz hh2, cc4; Ocży nogi zápuchły/ á brzuch iáko pudlo/ Będzye wolał po chwili niż krogulcá ſzcżudło. RejWiz 15; KochZuz A3; RejFig Cc6 (2); Hetman co ią poimał/ chciał ią zá żonę mieć/ Oná niż cnotę zruſzyć/ woláłá ſie zábić. RejZwierz 47, A6 (5); BibRadz I 146b marg (2); wolał ſpáć s ſłużebniki krolewſkimi/ niż domá z żoną. BielKron 70v; nápoły zá martwe leżał/ przeto mowił/ wolałbych vmrzeć niż żywot. BielKron 92; Kto kiedy ná świećie táki był niebácżny/ ktoryby wolał być z nieprzyiaćielem/ niż z przyiaćiele^m BielKron 254, 16v (19); KochSat [C2]; Prot B; SienLek 18; GórnDworz F5v (8); HistLan D3; Nie możeſz thák rzec/ wolę łeż pochlebną/ Niż prawdę przykrą RejZwierc 216v, 52v (5); WujJud 50v (6); BudBib b4; BudNT przedm a5 (2); CzechRozm 52 (5); SkarŻyw 352; Wolno to ſobie zmyśláć iednym: á drugim też wolno temu niewierzyć. A zwlaſzcżá [!] tym/ ktorzy wolą ná ſłowie bożym/ niż ná zmyślonych baykách ludzkich przeſtáwáć. CzechEp 159, 25 (9); Ale wżdy głupia ieſt [.,.] woleć rácżey z potoká zábłoconego/ od zrzodłá dálekiego/ wody cżerpáć: niż ze zrzodłá ſámego CzechEpPOrz **3, *; NiemObr 145 (2); KochMRot Bv; ReszList 153; GórnRozm H2 (2); ZawJeft 36; ActReg 54 (3); GostGospSieb +2; Phil B4 (3); OrzJan 54; LatHar 135; wolę tám czytelniká odeſłáć, niż długośćią ſie przykrzyć SarnStat 1280, 1276; SiebRozmyśl B; CzahTr [D]v; Syná tego nie lubię/ który w obrzydliwéy Dródze/ ſwych przodków chodźić woli/ niż w cnotliwéy. GosłCast 35; Woląc to ſnadź okupić śmierćią ſwoią/ niże Wywléc ná nię/ y ná śię/ ták ſzkárádé briże. GosłCast 60, 23 (5); KlonWor **v; SzarzRyt C2.

Powtórzenie: »niż ... i niż« (1): wolę/ wzdáć żywot w niewinnośći/ Niż Bogá gniewáć w niecżyſtośći Y/ niż ſpráwą grzechu mego/ Wpáść w gniew ſrogi iego. GrabowSet B3.

γ. Występuje po „inny” (1): Czym ſie było innym ćieſſyć Niż vpor wieſć á niemieć nic RejRozpr F2.

b. Między zdaniami i imiesłowowymi równoważnikami zdań: zamiast (gdyby) (122): Iużbych ia tu przyzwolił/ choć otwieráć wrotá/ Niż ſie mam záſię wroćić do tego kłopotá. RejWiz 184v; Y niezdrogiby to/ áby y dźiś zwierzchni Pánowie/ [...] roſtyrki ſwoie o Kroleſtwá y Powiáty/ poiedynkową bitwą końcżyli [...] niż co więc niezlicżonych ludźi śmierćią y nędzą nieſkońcżoną Kroleſtw nábywáią [ut ... contentiones ... monomachia finirent ... potius quam innumeris hominum caedibus calamitatibusque infinitis regna quaerantur]. ModrzBaz 63; Day ſye w moc wiátróm/ á ſkocz z góry śmiele: Niżbyś woláłá śiedźiéć v kądźiele Królewſka dźiewká KochPieś 8.

α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka lub przymiotnika występującego w zdaniu głównym; quam Vulg, PolAnt, Modrz [w tym do: lepiej (31), radszej (a. raczej) (16), radniej (7), więcej (5), rychlej (3)] (74): Każdy ktory panuie ma być cichy á prziemny, dla tego aby go tim więcej wpocżciuoſci miano, niżbygo ſie bano. BielŻyw 10; BielŻywGlab nlb 10; RejRozpr I4v; SeklKat Y2; RejKup cc4; MurzHist D; Abowięm lepiéi/ że ty ſczytaniá iéi pożytek máſz/ niſzby v mnie miała [...] prozno leżeć. MurzNT A4, 88v; BielKom C5 (2); GliczKsiąż L7v; Nie dáyże iey [pannie] prożnowáć/ niechay ſzyie/ przędzey/ Lepyey niż po vlicach byega po kolędzye. RejWiz 60v; nie dáy ſie zwodzić/ Boć więc drudzy niż pomoc więcey będą ſzkodzić. RejWiz 61v, 99 (4); Leop Matth 5/29 (4); Wieleżby Kurciuſow tákich dziſia ználazł/ Snadź niżby tám wſkocżyć miał/ rádſzey by gi oblazł. RejZwierz 42v, 51v (3); BielKron 120v (4); Eo loco habet honestatem ut sine ipsa vitam mortem existimet, Ták wyſoko waży pocżćiwość iż by radſzey vmárł/ niżby czego nierządnego dopuśćić ſie miał. Mącz 196c; SienLek 194; máiącz ná ktorąkolwiek ſtronę wyniść z miáry/ ieſzcże lepiey żeby był throſzkę przymnieyſzym/ niż ma przeyść wielkoſcią wſzytki ludzi GórnDworz E, I5 (11); Lepiey ábyś doźrzał ſwego/ Niż náglądaſz do cudzego. RejZwierc [233], 113v (6); BielSpr 58 (2); duſzá moiá obrálá (ſobie) obieſzenie/ á śmierć (rádſzey) niż (zoſtáć w) kośćiách moich [mortem prae (marg) potius quam esse cum (–) ossibus meis] BudBib Iob 7/15; rádſzey od nich morderſtwo ćierpią/ niżby ſámi kogo mordowáć mieli: rádſzey krzywdę ćierpią/ niż by kogo vkrzywdzić mieli. CzechRozm 112v, 52 (7); ModrzBaz 12 (2); Mnieby ſię zdáło/ iżby pożytecżniey/ vcżył ſię X.K. mowić o żywoćie Ckriſtyáńſkim/ o wierze zbáwienney [...] niż ſię przećiw iáſnemu ſłowu Bożemu w tákie lábirynty wdawa CzechEp 177, 24 (6); BielSjem 32; GostGosp 134; Phil M (2); iż co Seymik ábo Seym/ to w Polſzce gorzey: y Boże day lepiey záginęły/ niż tákie bydź máią. PowodPr 53; Ieſli ſię tu kto w czym poſzlákuie, Niech rádniey milczkiem ſię popráwuie: Niſz żeby ſię miał wydáć przez znaki Głupiego gniewu, być właſnie táki. CiekPotr )?(2v; Ktorey [sławy] trudno powetowáć/ Lepi iey zrázu ſzánowáć. Niż iey znowu nábywáiąc/ Cięſzkie rzecży przebywáiąc. CzahTr [D2]v; GosłCast 52 (3).

Połączenie: »iż ... niż« (1): Bo dáleko ieſt lepiáy/ iż kto zayźrzy tobie/ Niż by ty komu zayźrząc/ miał ſye żąć ſam w ſobie. PudłFr 42.

β. Występuje po stopniu równym przymiotnika lub przysłówka zdania głównego; quam PolAnt (4): Dobrzeć téſz tobie vłomnem wniść ku żywotowi/ niſzby [pulchrum (marg) bonum (–) tibi est ... quam ...] dwie ręce maiąc/ miáł póść do piekła MurzNT Mar 9/42, Mar 9/44 (3); Pięknie káżdemu przy cnocie ſławnym być/ Niż przy niecnocie ſmętnych cżáſow vżyć. RejZwierc 211.

γ. Nawiązuje do „woleć” podanego w zdaniu głównym (41): BierEz H4 (4); O inſzych iey vcżinkach cznothliwych radniey wolę milcżeć niż bych ie miał wyſlawiać niedoſtatecżnie WróbŻołtGlab A2v; By mię ziemia iuż pozarła. Daleko bych yeſcze wolał Niż bych wpiekle wiecznie gorzał. RejKup h2v, L (3); Woliſz ćirpyeć ty przemory/ Schowáć ten groſz do komory/ Niżby ſwiátá záżywáłá/ Weſoła z ludźmi bywáłá BielKom F; GliczKsiąż M2v; RejFig Ee3; RejZwierz 6v (2); BibRadz I 16a marg (2); KwiatKsiąż N2; GórnDworz C2v (5); Wolałbych by Woł vrodził Ieleniá pięknego/ Niżby Ieleń vrodził Wołu leniwego. RejZwierc 53, 68; CzechRozm 140v; ModrzBaz [41]v; Wolę że mię człowiek vderzy cnotliwy/ Niż mię ma bálſámem nátrzéć niéwſtydliwy KochPs 205; KochFr 102; Wolę chodźić piechotą/ niż mię máią nośić. PudłFr 35; Phil C3 (3); GórnTroas 46 (2); GrabowSet Ov; WysKaz 12; GosłCast 38 (2).

Połączenia: »niż ... iż« (1): Nieſczęśćié mégo ſyná dochodzi pożarem: Niżby go miał przywálić oyćiec ſwym ćiężarem/ Wolę/ iż zginie indźiéy GórnTroas 48.

»tak (...) niż« (3): Wolę ia ták brácie miły/ Niżby mi gębę obbili RejZwierc 231 v; CiekPotr 58; GosłCast 33.

B. Wprowadza zdanie przeciwstawne (zawsze po zaprzeczonym zdaniu poprzedzającym): ale, lecz (2): a zali ſyna twégo [Boże] iedinego niemożeſs obronitz [...] niż tak z miloſcią iego w tzudzé ſtrony biegatz mamy OpecŻyw 28; GostGosp 56; [A tak mili panie Woiczie niedopiro ſzie ta rzecz ſtala niſſ ieſt oſzm abo dziewiencz liat ZapWpol 1543/88].

3. Uwydatnia stosunek czasowy (656):

A. Wprowadza zdanie podrzędne czasowe lub oznajmienie, określające czynność późniejszą w stosunku do zawartej w zdaniu głównym: nim, kiedy jeszcze nie, póki nie; antequam Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat [w tym: w antepozycji (100), w interpozycji (162), w postpozycji (349), użycie słownikowe (1)] (626): Pirwey niżli odijdzieſz będęcie tzalowatz/ niż cie matce twoié dám/ chcę cie vmilowatz OpecŻyw 20, [34]v; OpecŻywSandR nlb 2v; PatKaz I 17; PatKaz III 87v (2); FalZioł IV 33d (2); WróbŻołt [S6]v (2); zeſnal iſch niſſ to rok mynąl, na ſwianthi Bartlomi prziachal bil do Richfala LibMal 1543/67v, 1545/105 (3); RejRozpr C (4); RejJóz H2; SeklKat O4v; Panie iuſczi ſię drzwy walą Kas puſczyċ niż ſię obalą. RejKup e5, Mv (5); nálazł ią [rzekę] zámárzłą y przeſzedł ią/ ále niż przeſzedł [antequam exiret przedzey nyszly wyszethl HistAl 1510 211] roſtáiáłá HistAl F3; KromRozm I N2v; MurzHist M (4); GliczKsiąż L4v; Ták ſie ná nye obroći gnyew wyelkyey ſrogośći/ Iż przed cżáſem niż wzroſtą márnye zginąć muſſą LubPs O3v, O3v; Powodowi co przyſtoi wiedźieć niż ſye wda w Práwo. GroicPorz nn2, Cv (11); SeklPieś 15v; RejWiz 57 (5); Leop Iob 8/16; Sędźia niż ſkáźń vczyni ma ſtron pytáć máiąli ieſzcze iákie obrony álbo dowody pewne UstPraw C2, B2 (12); RejFig Aa5v (3); RejZwierz 11 (6); Iżby z thąd było znácżno/ że niż ſłońce wznidźie potrzebá [oportet praevenire Solem] áby tobie dźięki cżynione były BibRadz Sap 16/28, I *4v (4); W oboźie náſzy w ſpráwie gotowey ſtali długą chwilę niż ſie potykáli. BielKron 422, 299 (5); KochSat Bv; Antequam in ius aditum est, Niżli ſie w ſąd wdáły/ álbo/ niż rzecz przed práwo prziſzła. Mącz 104c; ták po trzy kroć vczyń gdy mu ma przyść: Weźmi ſoku byliczégo á námáż dobrze chorégo nim/ niż go popádnie SienLek 141; piy po ránu/ niż z domu idźieſz. SienLek 157, 141 (7); GórnDworz H3v (5); BiałKat 193v (2); iż pierwſza łáſká (ktorą wſzyſcy mieć máią/ niżby vſty ſwymi święte Páńſkie Ciáło przyięli KuczbKat 180; Iáko Niedźwiadek niż vkąśi liże/ Tákżeć pochlebcá pirwey wełnę ſtrzyże. RejZwierc 216v, 59 (4); Záś ći (ſą) krolowie ktorzy krolowáli w ziemi Edomſkiey niſz krolował krol [ante regnare regem (marg) antequam regnaret rex (–)] nád ſynmi Izráelowymi. BudBib Gen 36/31, Eccli 14/13 (5); Boby trzebá dobrze wołáć/ niżby głos twoy do niebá doſzedł CzechRozm 192v, 2 (15); PaprPan P2v (3); dla tego ſędźiowie máią być nią [przysięgą] obowiązáni/ niż ná ten vrząd wſtąpią [obligandi sunt eo prius iudices, quam hunc incant magistratum]. ModrzBaz 88v; Oczko 21; SkarŻyw 52 (2); MWilkHist E2; Ale niz ſię náſzy ná Tátáry zgotowáli/ oni z wielkim plonem do Hordy vſzli. StryjKron 617, 737 (3); obacżayćie ſię wżdy poki ieſt cżás/ niż ono nagłe zginienie/ iáko śidło/ przypádnie CzechEp 112; zápomniał y onego co o nim Ezáiaſz prorokował/ vkázuiąc iż ſię wielkie rzecży ſtáć miáły/ niżby dźiećię vmiáło obráć dobre/ á brákowáć złym CzechEp 194, 12 (16); NiemObr 6 (4); KochSz A4; WerGośc 251; ále iáſne zorze/ Zapádłyby znowu w morze/ Niżby móy głos wyrzékł wſzytki/ Wieśné wczáſy y pożytki. KochSob 71; ArtKanc A10v (4); GórnRozm B4v (3); ZawJeft 35; ActReg 27; Apodyterium – Izba albo mieſce do rozbieránią, niz do łazniey wnidze, zuwalnia. Calep 81b; Protropon — Muſzt ſam przez ſie ſaczaczy ſie, niz grona praſsuią. Calep [867]a; GostGosp 92 (2); GórnTroas 4 (3); Rátuy niż zginę GrabowSet D3; Y Sákráment twoy ſwięty [...] Niech mnie pośila/ Pánie/ w ſpráwách wdźięcżnych tobie/ Poki mi tu trwáć każeſz/ niż wzowieſz ku ſobie. GrabowSet P3v, B2v (13); LatHar 692; KołakCath B; Pánie/ nie mam człowieká/ ktoryby mię wpuśćił do ſadzáwki [...] Bo niż ią przyidę/ inſzy wnidźie przedemną [dum venio enim ego, alius ante me descendit]. WujNT Ioann 5/7, s. 129 (4); Co ia niż poſtąpię dáley/ pokażę WysKaz 15, 10 (6); Iż kupcy ſámi długów w reyeſtrzéch ſwych nápiſánych od ſzláchty/ niż trzy látá wynidą [intra trium annorum decursum JanStat 1034]/ máią ſie vpomináć. SarnStat 276, 387 (12); CiekPotr 15 (2); CzahTr Cv; GosłCast 36 (3); Niż pocżną o ſwey mocy nurt przebywáć/ Pod pierśi pęcherz ábo korek śćielą/ Nim ſię ośmielą. KlonFlis E2, D4v [2 r.] (8); KlonWor 40; PudłDydo B2v.

Przysłowia: Koniec przeźrzy niż co pocżnieſz/ A ták w ſzkodę nie vpádnieſz. BierEz H3v.

Pokuś ſłowy/ niż śięgnieſz do głowy. BierEz S.

Powtórzenia: »niż ... (a, albo, i, to jest) niż« (12), »niż ... niż ... niż« (1), »niżli ... niż ... niż« (1): Bo niż [jaszczorki] cżáſu doroſtą y niż látá máią/ Macierzyńſkim ſie śćirwem ták wychowywáią. HistLan B3; CzechRozm 25v (10); Piérwéy niżli góry wſtáły/ Niż źiemiá/ niż okazáły Krąg niebieſki ieſt ſtworzony/ Tyś ieſt/ boże nieſkończony. KochPs 136; CzechEp 90 (6); GrabowSet [A4]v (5); KlonFlis Bv (2); KlonWor 65 [2 r.].

Połączenia: »niż ... dawno« (1): Niż ich ięto budzić/ dawno duſze zbyli. WisznTr 33.

»do tych czasów ... niż« (1): zániecha [białagłowa] s tobą onego beſpiecżeńſtwá/ ktorego do thych cżáſow vżywáłá/ niżeś ſie z miłoſcią odkrył. GórnDworz Cc3v.

»drzewiej (...) niż« = ante, antequam, prius quαm PolAnt (14): drzewiej niż [antequam; przedzey nyszly HistAl 1510 42] ſie zwroći do ziemie národzenia ſwego/ ſmiercią nagłą vmrze. HistAl A6; ábyſcie dobrowolnie wyſzli z wáſzych łodzi/ drzewiey niż [priusquam; przedzey nysly HistAl 1510 155] was ogień przymuſi okrutnie vpadáć HistAl D8, C7 (6); SienLek 78v; BudBib 4.Reg 2/9 (4); zaż drzewiéy niż z Węgier wyiedźie wſzyſtkiego nie wywróći? OrzJan 82; KlonFlis E (2).

»niż ... już, już ... niż« (5:2): niſz co począł młodźieńczyk mowic/ iuſz go pán Chriſt^us złem być oſądźił MurzNT 91; CzechEp 231 (3); KochPam 86; GórnRozm F2; Iuż cie záydzie śiwy włos/ niż v Tybru ſiędzieſz. PudłDydo B4.

»napi(e)rwej (...) niż, niż ... napierwej« (3:1): Napirwey maſz wiedzieć ſkim będzieſz pić albo ieſć, niż będzieſz godował. BielŻyw 102; CzechEp 15; KlonFlis E3v; KlonWor 76.

»pi(e)rwej (...) niż, niż ... pierwej« = ante PolAnt; Vulg; antequam Polant, Vulg, JanStat; prius (...) quam PolAnt, Vulg, Modrz, JanStat (214:6): Pierwey niż zginę vbogi/ Wyymi mi tarn z zádniey nogi BierEz L2v, S2v; OpecŻyw 20 (2); PatKaz III 93v (2); niż krew puſzcżać będzieſz, Nie czo v kus pierwey. FalZioł V 45v; BielŻyw 30 (4); GlabGad K4 (2); SeklKat V4 (2); MurzHist C3; MurzNT 66 (2); DiarDop 118; GliczKsiąż H6; GroicPorz cc4v (3); KrowObr 59; Páná Bogá proſili/ áby ie wyrwał od bezbożnego Nikánorá/ kthory ie pierwey záprzedał niż bliſko knim przyiáchał [qui eos, priusquam comminus veniret, vendiderat] Leop 2.Mach 8/14, Iob 8/12 (8); ty obłędne á łżywe Doktory pierwey niż z gruntu zginiemy odpądźmy co rychley od ſyebie OrzList i; UstPraw G4v; á pierwey niż vſiędźieſz [Et erit in sedendo te (marg) quando sedes (‒)]/ wykopaſz dołek w ktorym zágrzebieſz plugáſtwá ſwoie. BibRadz Deut 23/13; ábowiemći wie oćiec wáſz cżego potrzebuiećie pierwey niżbyśćie go prośili [ante vos petere (marg) antequam petatis (‒) eum]. BibRadz Matth 6/8, I 1a (15); BielKron 14 (27); Pirwey tám wznidźie Słońce gdźie ieſt pozna Zorzá/ Pirwey ku gorze Wiſłá wroći ſię od Morzá. Niż zgaśnie iego ſławá Prot E; GórnDworz I6 (7); HistRzym 19 (4); RejPos 86; Boć piérwéy śmierć iego pożytheczna byłá/ niż przyſzłá: piérwéy byłá obietnica/ á pothym wypełnienié. BiałKat 296, 318v (4); BielSat L3v (2); RejZwierc 97v; BielSpr 7v (2); WujJud 76 (3); RejPosRozpr cv; RejPosWstaw 21v; dwá ſynowie twoi vrodzeni tobie wziemi Micráimſkiey/ pierwey niżem przyſzedł [usque ad veniendum me (marg) antequam venirem (–)] do ćiebie do Micráimá/ moi ſą BudBib Gen 48/5, I 369a marg (5); MycPrz II B[3]; Strum E2v; BudNT Mar 14/72 (5); CzechRozm 25v (20); ModrzBaz 12 (3); KochPs 85 (2); KochTr 10 (3); MWilkHist B2 (2); StryjKron 612; CzechEp 89 (11); NiemObr 116 (2); Piérwéy by w morzu zágáſł krąg lotnégo ſłońcá/ Niżbych ia w ſwéy powieśći przebił ſye do końcá. KochMarsz 154; WerGośc 249; BielSjem 26 (2); KochPieś 8; Bo w troſce człowiek zgrzybieie/ Piérwéy niż ſye ſam ſpodźieie. KochSob 58; ma yą [sumę] obloſzycz pyerwy: nyſzebi myal przet prawyem ot powyadacz ZapKościer 1586/64v; ArtKanc D12v (2); GórnRozm L3; GostGosp 68; Phil E3; GórnTroas 10; GrabowSet G2v (2); LatHar 593 (2); Pierwey rzeki k ſwym źrzodłom/ záś náwſtecż ſię liną/ Niż náſz Homer/ y iego Rápſodiae zginą. RybGęśli B3, B3 (3); iż teyże nocy/ pierwey niż kur zápoie/ trzy kroć ſię mnie záprzyſz. WujNT Matth 26/34; pierwey niż Abráhám był/ iam ieſt. WujNT Ioann 8/58, Matth 6/8 (16); WysKaz 2 (7); A ieſli pozwány zdałby piérwéy powodá/ niż práwo dopuśći [Et si citatus prius condemnaret actorem, antequam ius admittet JanStat 517] innych powodów zdawáć SarnStat 799, 11 (11); PowodPr 23; GosłCast 10; KlonFlis Bv; KlonWor 2 (3); PudłDydo B3v.

»prędko niż« (1): s pániámi rozmawia goſpodyni náſzá. Ieſliby chciáły prętko/ niż wiecżerzą dáią/ Owych krupek RejFig Bb3.

»przed tym (a. przed tem) (...) niż« = ante, priusquam Vulg, PolAnt; antequam Vulg, PolAnt, JanStat (81): BierEz M4v; PatKaz III 88; národźyliſye Iozefowi dwa ſynowie przed tim niż był głod HistJóz C, Ev (3); KłosAlg A2; WróbŻołt 109/3 (2); LibLeg 10/64; MurzHist F4v; Diar 52; GroicPorz i4v (4); Leop Is 66/7 (2); Therazći wam powiedam przed tym niż będźie [ante fieri (marg) prius quam fiat (–)] BibRadz Ioann 13/19, Gen 2/5 (11); OrzRozm G2v; BielKron 196 (4); SienLek 141 (4); GórnDworz L6v; HistRzym [118]; BiałKat 296 (3); GrzegŚm 46; KuczbKat 265; BielSpr 16 (2); BudBib Tob 14/16 (2); HistHel B2; CzechRozm 12v (8); CzechEp 26 (10); ReszPrz 76; ArtKanc A5; KochCz [A4]v; LatHar 716; Abowiem przedtym niż przyſzli niektórzy od Iákubá [Prius enim quam venirent quidam a Iacobo]/ weſpoł z Pogány iadał WujNT Gal 2/12, Ioann 13/19 (7); JanNKar C2v; SarnStat 779 (2).

»przez ten czas (a. tym czasem, a. w on czas) (...) niż« (4): Wſzákże przes ten czás niż ſye ſkończy Appellácya/ ma być w więźieniu trzyman. GroicPorz cc3, bb2v; iął ſie Krol około tego rádzić áby tym cżáſem niż ſie lud zbierze wſzytek/ áby przebyćia Ceſárzowi Tureckiemu przez Draw rzekę niedopuſzcżono. BielKron 306; GrabowSet T4v.

»przod (a. naprzod, a. wprzod) (...) niż« (7): otomći wám wſzyſtko (marg) przód abo przed (—) niſz przyidźie powiedźiáł [ecce praedixi vobis omnia]? MurzNT Mar 13/23; który to plotł naprzod ná kazániu ráno/ niż ſię do Piotrkowic [...] ziecháli ludźie zacni y vcżćiwi CzechEp 406, 90 (4); thák wprzod námnożyło ſie chćiwośći ludzkiey do popełniánia złości/ niż ſą poſtánowione práwá Phil D3; GrabowSet H3.

»niż ... przodkiem« (1): iż przed tym Sądem/ niż kto pocznie ſwoię rzecz ſpráwowáć/ przodkiem bierze dozwolenie od Burgrábie GroicPorz i3v.

»raczej ... niż« (2): A raczey niebo y źięmia przemienią ſię/ niz by ſię iego ſlowa miali odmięnić. SeklKat E3, S3.

»(tym) rychlej (...) niż« (7): GlabGad H3v (2); Może też ſobie ſtroná áppelluiąca przeſtrzedz/ ieſli by ſye z Appellácyą rychley niż ſzeſć niedźiel wynidą mogłá zgotować/ áby ią mogłá odpráwić. GroicPorz bb3v, aa; wyciągnicie go tym rychley niż vmrze BielKron 95, 157; KochWr 35.

»niż ... tedy (już przedtym, a. (na)pierwej)« (11): LibLeg 9/49v; A niż odpráwiſz doktorá Tedyé vbędzie poł worá RejRozpr Fv; LibMal 1545/103; GroicPorz x3; Niż będzye ruſzenie woienne/ tedy pierwey troie wići iedny po drugich rozeſlem UstPraw D2v, G; RejPos 142; Strum H4; A ták niż Krolem zoſtał Achás/ tedy iuż przedtym dziewięć lat było Ezechiaſzowi/ ktorego ſpłodził w młodości CzechRozm 136, 140v; GórnRozm Ev.

»niż ... tym« (1): á niſz kopy z polá Zwiozą, tym w mokre láto ode dżdżow pogniią. CiekPotr [31].

»w czas ... niż« (2): SienLek 177v; Anoby ſnadź nalepiey nárzekáć powoli/ Iákoby wczás wrzod goić niż bárziey záboli. RejZwierc 248v.

»niż ... wnet« (1): A nys ſię będzyes ſpowiedal Będę przet toba wnet mſą mial RejKup c2v.

»niż ... zaraz« (1): niż tego [wału] dorobił/ záraz wſzyſcy co około Krolá byli ná woyſko iego gwałtem vderzyli StryjKron 587.

a. Wprowadza oznajmienie (bez formy osobowej czasownika): nim (14): Trzy rázy ſie [panna] obroći/ niż chłop raz we zbroi. BielSat L4 [idem] BielSjem 27.

Połączenia: »pi(e)rwej (...) niż« (9): RejWiz 58v; Y vmárł Arán pierwey niż Tare oćiec ie^go [mortuus est Haran super facies Terach patris sui (marg) coram Terach patre suo (–)] BibRadz Gen 11 /28; BielKron 336; GórnDworz Hh4v; RejPos 333; Pierwey niż Abráhám ia ieſtem. CzechRozm **3v; pierwey ſię záwżdy/ o wioſki o folwárki/ o dwory/ kámienice/ ſády/ ogrody ſtáráią: niż o napráwę w błędźiech ták grubych CzechEp 50; opiſze náiśćie ná dom/ ná onego ktorego ſamże ránił/ y pozwie pierwey o naśćie domowe do grodu/ niż ow o rány. GórnRozm H; GostGosp 148.

»prędzej, niż« (1): Prędzey niż ty do niego on ſkocży do ciebie. PaprPan Q4.

»przed tym, niż« (1): Pridie quam occideretur, Wnet dzień przed tym niż zábit. Mącz 337d.

»wprzod ... niż« (1): Bowiem iáko potrzebá obacżyć wprzod chorobę niż lekárſtwá ná nię ſzukáć Phil D3.

[Cf 1. A. a. α., gdzie „niż” występuje po okoliczniku czasu].

B. Czynność określona w zdaniu podrzędnym, wprowadzonym przez „niż”, wyznacza kres trwania tej, o której mowa w zdaniu głównym: do momentu aż [w tym: w postpozycji (17), w interpozycji (3)] (20): Abowiem źiele złego náſienia wſiáne ieſt w ſercu Adámowym od pocżątku: to iáko wiele nie pobożnośći zrodziło do tych miaſth/ y będzie rodzić niż prziydzie żniwo [generat usque cum veniat area]? Leop 4.Esdr 4/30; wierz mi iż pocżekaſz/ áż do dniá ſądnego/ Niż Pan zgárnie pſzenicę/ s kąkolu cżarnego. RejZwierz 108; BibRadz Is 48 arg; GórnDworz S3v (2); RejZwierc 59 (2); Potym ruſzyli ſię Káháthymowie nioſąc świątośći/ y podnieſli przebytek (oni) niſz ći przyſzli [usque ad veniendum eos (marg) donec venirent ipsi (–)]. BudBib Num 10/21, 4.Reg 16/11 (3); kiedy ſye ſługá w Páná wkrádnie/ śiłá będźie przewodził/ niż ſye Pan obaczy Strum R2v; ſtanu niewinnośći/ w ktorym ſtworzony był Adam y Ewá: w ktorym byli/ niſz ie on wąż zdrádził/ y zdrádą ſwą záráźił CzechRozm 242v, 23v marg (6); KochFr 25; [na krzcie ſwięthym odpuſciłes grzechy wſzytki/ wſzakże nie miała na tym doſyć twoia ſwięta k nam lutoſć/ nież aby cżęſtym/ ſynow twych grzechom vkazał giſte á gotowe lekarzſtwo. ErazmSpicz C6].

Powtórzenie: »niż ... i niż« (1): SiebRozmyśl K2 cf »dotąd ... niż«.

Połączenie: »dotąd ... niż« (1): Dotąd iednák niż prziydźie/ Y niż który z tych vczniów z świátá tego zéydźie/ Ciebie/namilſza mátko/zoſtáwił bez śiebie SiebRozmyśl K2.

C. Wprowadza zdanie podrzędne czasowe, określające czynność wcześniejszą w stosunku do zawartej w zaprzeczonym zdaniu głównym: aż [w tym: w postpozycji (8), w interpozycji (2)] (10): Pan ſwieczki niewie/ niż przed nim powiem/ cżego mi potrzeba/ aż mie pierwei przed nim opowiedzą/ przyſtęp vcżynią SeklWyzn e4v; W ktorym cżáśie niż ſię ſkońcży/ żaden tego z piſmá ś. nie pokaże/ áby to ſwe kroleſtwo [...] y rząd/ miał komu Chriſtus Pan zlecáć/ onego namieſtnikiem ſwym cżyniąc. CzechEp 328.

Połączenia: »nie (...) pierwej (...) niż« (5): áby rádniey [...] Luterá przeſtrzegli dowiodſzy mu prawdźiwym piſmem wſzytkiego wyſtępku iego á kſiąg iego niepalono pierwey niż go piſmem ſwyętym oblicżnie zwyciężą BielKron 196; CzechRozm 93v marg (2); Oczko 11v; nie pierwey ſą ſtworzone/ niż były ná vmyśle [Boga] poſtánowione. CzechEp 257.

»nie ... przedtym (a. przedtym nigdy ... nie) (...) niż« (3): Nie chwal nikogo z powieſći przed tym niż go zrozumieſz [Ante sermonem ne laudaveris virum] BibRadz Eccli 27/8; iż ten cżłowiek Iezus Chriſtus/ z Duchá ś. pocżęty/ ktory przedtym nigdy cżłowiekiem nie był niż ſie raz z Máryey národził CzechRozm 28v, 27.

4. Prawdopodobnie w funkcji przyimka cum G: od, zamiast (1): Turcy iáko Máchomet kazał wodę piią [...] Ci ktorży v was po Turecku chodzą/ wino niż wodi wolą. GórnRozm D3.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Quam ‒ Nyſz tylko yakom. Calep 885a.

II. Partykuła w funkcji ograniczającej: tylko (3): czemuſz nye rzeczona gwyazdą ynſzą nyſz morſką PatKaz III 126v; Boć to niemoże być aby prorok zginął indźie niſz w Hieruſalem [quia non capit prophetam perire extra Hierusalem]. MurzNT Luc 13/33; [A podniozszy ocży swe żadnego nie widzielÿ, neż samego Iezusa [neminem viderunt, nisi solum Iesum Vulg Matth 17/8; iedno ſámego Ieſuſá WujNT] SandMalEwan 63].

A. W pytaniu retorycznymi jeśli nie, tylko (1): myſliłá ſámá w fobie rzekąc: Ku komu kolwiek inemu po rádę poydę/ niż ku temu świętemu cżłowiekowi HistRzym [39].

*** Dubia (7): bo my nyſzeſzmy thego doſſwyatczely iſſz tho czo ſye dzyalo za przodkow naſſzych [...] bylo wſzyſthko dobrze LibLeg 8/133; NYſz [zam. nuż?] ſpráwą myſlą zſſedwſſy ſie ſpołu/ rozráduymy ſie pánu ſwemu RejPs 140v; Czos chces niz ſię winien dawam RejKup g4; A gdyby komu ſkrzewkoſczij Nis zuporu Ani ſzłoſczij. Trafyło ſię czo wykroczić A zabych iuſs wnet miał ſłozyċż. RejKup o6; Panie ſtrzez ſie chytry to Chłop A ſnaċ chytroſczj nicz [!] ktory Pop RejKup dd5; iż ſie dla thego vcżył/ áby ſwą náuką pożytecżnem ſie sſtał niż wten cżás gdy ná to ſie wſpomoże á záłoży GliczKsiąż Ov; Krol IMPan nasz na Zęby chor, ale iakis pod czas słaby bywa wszakze niz todwakroć albo trzy po odiachaniu w wpole wyiezdzał ActReg 155.

Cf NIEŻLI, NIŻBY, NIŻEBY, NIŻELI, NIŻLI, NIŻLIĆ, NIŻLIŻE