« Poprzednie hasło: JAĆ | Następne hasło: 2. (JAD) » |
1. JAD (560) sb m
jåd (w tym 1 r. błędne znakowanie), jad- (w tym 5 r. błędne znakowanie).
sg | pl | |
---|---|---|
N | jåd | jady |
G | jadu | jadów |
D | jadowi, jadu | jadóm |
A | jåd | jady |
I | jadem | jady |
L | jadzie | jadziech |
sg N jåd (91). ◊ G jadu (104). ◊ D jadowi (44), jadu (7); -owi : -u FalZioł (23 : 5), Mącz (2 : 1), HistLan (1 : 1). ◊ A jåd (154). ◊ I jadem (96); -em (21), -(e)m (75). ◊ L jadzie (2). ◊ pl N jady (2). ◊ G jadów (9); -ów (1), (o)w (8). ◊ D jadóm (28); -óm (2), (o)m (26). ◊ A jady (15). ◊ I jady (7). ◊ L jadziech (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.
- 1. Wydzielina toksyczna pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego; trucizna
(506)
- W przen
(79)
- a) O języku, mowie (23)
- Przen
(93)
- a) Zło moralne; grzech (33)
- b) Fałszywa nauka, herezja (32)
- c) O śmierci (3)
- d) Słabość, męka (2)
- e) Uczucia nieprzyjazne, wrogość (3)
- f) Coś raniącego (1)
- g) O zemście bogów (1)
- h) Jako składnik intensyfikujący cechę łączącego się z nim rzeczownika lub przymiotnika dzierżawczego (17)
- W przen
(79)
- 2. Szkodliwe produkty przemiany materii w stanach chorobowych organizmu ludzkiego (44)
- 3. Szkodliwe substancje w powietrzu lub w wodzie (6)
- 4. Złość, zajadłość, złośłiwość, gniew, nienawiść (44)
jad od czego (1): Timus ſlony: gdy go kto ije/ á będzie miał iad w ſobie od iaſzcżorki/ vſmierza iad y boleſć. FalZioł IV 40c.
jad z czego (1): Cantharis, pro venenata pocione, Yąd [!] z tegóſz robaká. Mącz 34a.
W połączeniu z przymiotnikiem lub G rzeczownika określającym pochodzenie [jad + przydawka (21), przydawka + jad (2); jad bielonowy, niedźwiadkow (5), opijowy, pająkowy, rybny; jad morskiego zająca (2), opijum, osy albo pszczoły, (wściekłego) psa (9), robaka] (23): Korzeń fiſtule pastoris [...] takież y iadowi opijowemu 1ekarſtwo ieſt FalZioł I 55b; Też ſok ſam tego ziela [dziewanny] iad niedzwiadkow vſmierza y mdli. FalZioł I 145b; Przeciw temu iadowi oſſi albo pſzcżoły/ dobrze ieſt emplaſtr z poletu zwiercianego na bolenie przykładać. FalZioł IV 28d, *2c, I 9d, II 9b, III 19b, 25a (20); Contra araneorun ictus prodest haec herba To ziele yeſt pomożno przećiw yádowi páyąkowemu. Mącz 43 lb; Táki iad ieſt pſá wśćiekłégo/ iż gdy kto ránną nogą/ na ono mieſtce náſtąpi gdźie ón moczył [...] thedy on iad człowiekowi kſercu poydźie SienLek 156, 156.
W przeciwstawieniu: »jad ... miod« (1): Ale też na yedney łące pczołá myod/ á páyąk yad wſyę byerze/ wedle przyrodzenya ſwego. KromRozm I N2.
W porównaniach (13): FalZioł I 34d; á przeto pilnoſci wiele przyłożyć mamy abyſmy też rzecży która cżęstokroć miewa w ſobie chocia potaiemnie złoſć nieiaką w ſię nie przypuſzcżali, iako oni ktorzy iad miodem przyſłodzony wypijaią. BielŻywGlab nlb 12; BielKom E8; LubPs D2 marg; á tego/ czego iáko páiący iádu nábráli/ [sakramentarze] nierozumieią/ iáko wſzytko krzeſćiáńſtwo rozumie. OrzList e4v; Obtinere noxiam veneni, Szkodźić yáko yad. Mącz 447d; bo te [złe zwyczaje] ſą iáko iad pokryty/ ábo powietrze morowe/ gdyż ták nie- widomie zábijáią ludzie GórnDworz Hh8v; RejPos 256; BudBib Ps 57/4[5]; ieſli dźiećiam poki ieſzcże młode ſą/ miedzy inſze náuki ábo ćwicżenie przymieſzáią co ſzkodliwego/ niemniey to mocy ná wiecżne cżáſy wnich będźie miáło/ iedno iákobyś młodą roſzcżkę/ gdy ią ſzcżepiſz iádem nápoił [quam si surculum veneno inficias]/ która potym ná wielkie ſię drzewo rozrośćie ModrzBaz 10; CzechEp 258; GrabowSet B4v; KlonWor **3.
W formule przysięgi (1): A ieslis winien/ niech ćię trąd y iad záráźi [quod te laepra et venenum invadet JanStat 1129] SarnStat 264.
W charakterystycznych połączeniach: jad ciągnąć (2), gasić, goić, kazić (2), leczyć (2), mieć (w sobie) (5), (na-, wy-)pi-(ja)ć (6), odejmować (2), odganiać, odpędzić (odpądzać) (2), (w sobie) (po)czuć (3), podać, psuć (2), ściągać, tłumić (2), ucinać, uśmierzać (2), uzdrowić, wyciągać (wyciągnienie, wycięgać, wycięgnąć) (36, wyganiać (4), wypądzać (wypędzać, wypędzić) (9), wypity, wyrzućić (wyrzucać) (4), wywodzić, zabija, zabijający (2), zjedziony, zjeść; jadu (-owi) bronić (3), [komu] przyprawić, (s)przeciwi(a)ć się (24), zabieżyć; od jadu bronić (3), leczyć, umrzeć, zdechnąć; przez jad zagładzić; jadem napoić, napojony, zabić (pobić) (4), zemrzeć, zgładzić, (się) umorzyć (3); obrona dla jadu; napojony, pełen jadu (2); jad ciężki, isty, kamienny, okrutny (2), pewny, pokryty, srogi, wielki, zimny.
Oſtrzegąm ćię nieboże nie miey śnimi [babami] ſkłádu/ Skoro ćię wyrozumie/ zádáć w miedźie iádu. BielSat B4v.
»zadać (komu) jad(u); zadawca jadu; jad zadający; zadanie jadu« = facere venenum Mącz; miscere venena Calag; veneficus Mącz; veneficium Calep [szyk zmienny] (5; 1; 1; 1): Lizimachus [...] nad takowym mężem ſie ſmiłował iż to nie prze winę, ale prze ſprawiedliwoſć cirpiał, iemu zadał iadu dla vkrocenia żywota. BielŻyw 106; Czárownik Zádawcá iádu. GroicPorz ii4 marg, ii4; BielKron 129v; Facere malum venenum, Zádáć komu yad. Mącz 479c, 479d; Calag 245b; Calep 1108a.
»jadem (na-, po)mazany (a. pomozany), (po)mazać« = venenare Mącz (4 : 2): HistAl Nv; ći ludzie okrutni [...] bronili ſie dobrze z łukow ſtrzeláiąc iádem końce ſtrzał pomázawſzy BielKron 447; Strzałki iádem mázáne co go [elefanta] imi ſtrzeláią BielKron 452, 442, 451; Mącz 16b.
»jad niezleczony« (1): Iáko wąż/ co cżłowieká/ prze iad niezlecżony/ Záráźił: á zá to ieſt/ od źiemie wzgár- dzony/ Tákem ią też opuſzcżon GrabowSet B4v.
»(z) jadu trucina« [szyk 1 : 1] (2): Delfin ſyn krolá Fráncuſkiego [...] vmárł/ iáko drudzy mnimáią iż trućiną iádu. BielKron 191; [Amurat] przypráwił im [braciom] z iádu trućinę/ y potruł ie á pomowił iż ſami pomárli BielKron 242v.
»jad wężowy« — serpentinus ictus Mącz [szyk 6 : 3] (9): Też Poley w winie vwarzony/ [...] naprzeciwko wężo- wemu iadowi/ ieſt dobre lekarſtwo. FalZioł I 101b, I 34a, 80a, 87b, 91c, 108d; BielKron 451 marg; Ophiogenus, Lud w Hellesponàe którzy yednym dotknieniem wężowy yad lieczą. Mącz 265a, 115b.
»jadem zarażony, zarazić, zarażający; jad zarazi; przez jad zarazić« = veneno inficere, caro venenata Mącz [szyk 10 : 2] (8 : 1 : 1; 1; 1): Ieſt dziw okruthny morzki: [...] Barzo ieſt iadowity y zarażaiączy ſwoiem iadem FalZioł IV 33a, 88; BibRadz I 388v marg; Pocula veneno inficere, Kupki álbo picie yádem záraźić. Mącz 115b, 479c; SienLek 155v; RejPos 256; CzechRozm 206; Y poſłał [Florencyjus] mu [Benedyktowi] chleb iádem záráżony/ zá vpominek. SkarŻyw 250; CzechEp 258; GrabowSet B4v; SarnStat 264.
»jad źwierzęcy« (1): iż tám [w Afryce] więcey ludzi zemrze iádem źwierzęcym niż wrzodem álbo śmierćią przyrodzoną BielKron 269v.
»jad i śmierć« (1): gdyćby przećiw trućiźnie twey lekarz twoy podał lekárſtwo/ á ty byś nim pogárdźił/ záchowan bys od iádu y ſmierći nie mogł być/ ále byś koniecżnie vmrzeć muſiał CzechRozm 206.
»trąd i jad« (1): SarnStat 264 cf W formule przysięgi.
»jad, (i, albo) truci(z)na« [szyk 14 : 4] (18): FalZioł II 5a, III 18d, IV 2b, lld, 49b; Mithridaticum, Oſobliwe liekárſtwo przećiwko/ yádu y trućiznie. Mącz 224d, 212d, 479c; IEſli ſye ktho iádem/ álbo ktorą trućiną záráżonym poczuie/ nátychmiaſt themu ma zábieżeć á nie mieſzkáć SienLek 155v, 155v, 156 [2 r.], 157; SkarŻyw 92, 408; Toxicum ‒ Iąd, truczizna. Calep 1075b, 1108a, 1128b.
W połączeniu z przymiotnikiem lub G rzeczownika określającym diabła (jad + przydawka (4), przydawka + jad (2); jad czartowski, diabelski (3), węża chytrego (piekielnego) (2)] (6): iſz śię zawſze diabelskięmu iadowi/ obłudności/ wſzyſtko źle zda/ co wierni ſłudzy pańſcy czynią MurzNT 38v; Kthorym ſlowom/ gdy ſie ktho chce pilnie przypátrzyć/ ſnádnie może wnich iad tego Wężá chytrego obátzyć KrowObr 208v; Y śmiáłá rękę śćiągnąć y vrwáć y ſkuśić iábłká y owocu onego. A niemáiąc ná tym doſyć/ ieſzcże záráżona iádem cżártowſkim/ y mężá záráziłá namową ſwoią. SkarŻyw 261, 261; WerGośc 270; Chytrzy [o heretykach] á wężá piekielnego iády nápełnieni/ do tákiego miſtrzá vkázuią/ ktorego náchylić po ſobie y po głowie ſwoiey mogą. SkarKaz 118b.
W połączeniu szeregowym (1): A ogony ich [przełożonych]/ to ieſt potomſtwo ich/ będą mieć głowy wężowe/ to ieſt rozlicżnymi iády/ żądły/ á ſrogoſciámi narody ludzkie záráżáiące á kąſáiące RejAp 82v.
W przeciwstawieniach: »lekarstwo (5), dobrodziejstwo, miod, zdrowy napoj, potrawy zdrowe ... jad« (9): Niepożytecżneć złych dobroći/ zá lekárſtwo iad ći wroći BierEz I4; Zadny złemu dobrze nie dziáłay/ Wężá w zánádrá nie ſadzay: Bowiem zły złośći nie tráći/ Dobrodzieyſtwo iádem płáći. BierEz M3; BibRadz *3v; Boże day áby wſzem przełożonym takie przypominánia winſzowne bywáły/ á cżuć ſie w nich chćieli/ opuśćiwſzy wſzytki oratorye pochlebne/ ktore więcey iádu niż miodu przynoſzą. BielKron 403v; ktorzy [chrześcijanie] ná te kśiąſzki wpadſzy/ tytułem ozdobnym ále ſáłſzywym záwiedzieni/ mogliby miáſto zdrowego napoiu iádu ſie nápić WujJud A7v; ReszPrz 110; LatHar 196; Seymy z lekárſtwá w iad ſię obroćiły. SkarKaz 673a marg, 673a.
W porównaniach (2): on okrutny wąż [...] záciera á práwie iáko iádem nápuſzcża onymi rozlicżnemi żądły ſwemi ty ſwięte ſcieſzki á thy gośćińce Páná tego RejPos 318v; niezbożnicy [...] Iad máią iáko [...] (v) wężá BudBib Ps 57/4[5].
W charakterystycznych połączeniach: jad aspidow, niewidomy, prawy, sprosny, straszny, tajemny (2), wieczny.
»jad (wy)lać (a. roźlewać), jest w(y)lan« [szyk zmienny] (4 : 2): RejWiz 133v; Y co zá ſlepothá wáſze ſercá oſiádłá rycerſtwo ſláchetne/ że [...] chcećie [...] Thurká chytrego nieprzyiaćielá iáko wężá w zanádrá wſádzić/ [...] ktory ſzuka wednie y wnocy tego fortelu/ iákoby ſwoy iad ná głowę wáſzę wylał/ á z was wolnych niewolniki pocżynił BielKron 248v; A ten iad [czarta] wiecżnie ieſt wylan ná wſzytko pokolenie ich. RejPos 154; V páná w ręku pełna czáſzá ſtoi Przykrégo moſzczu: tym złé ludźi poi/ Leiąc im drożdże/ y iad niewidomy W gardźiel łákomy. KochPs 112; NIeſzcżęśćie/ mych łez chćiwe/ Długoż ieſzcże złośliwe/ Będźieſz/ po ſercu/ iad ſwoy roźlewáło GrabowSet H2, F2.
»wyrzygnąć z siebie jad« (1): Maćie [...] pamietać yako ten Kupiec [...] w yrżjgnawſſy naprżod z ſiebie iat/ to yeſt od rzućziwſfy grżechy ſwoye [...] ſſedl ſmiele naſąd Bożi RejKupSekl a7v.
»jad niewyleczony« (1): Niewiaſta ieſt męſkie zhanbienie, nienaſiczone zwierzę [...] brzemię nieznoſzone, iad niewylecżony, ludzſkie zagubienie. BielŻyw 136.
»słodki, osłodzony jad« [szyk 1 : 1] (2): O ſłodkiſz to iad á práwie iáko wąż tái ſie pod trawą tá ſroga pokuſá w tych obietnicach iego. RejPos 72; zairzi wkazde poſtepky iego/ zdadzac ſie bic niektore ſmatzne/ ale ſie im ieno przipatrz ſa iadi wnich oſlodzone PaprUp H4v.
»smaczny jad« (2): Bogáctwá ſmácżny iad. RejPos 72 marg; iż ten ſprzećiwnik twoy [czart] miał ſie o cię záwżdy kuśić/ [...] á tym ſmácżnym iádem zwyciążáć [!] nędzne cżłowiecżeńſtwo twoie. RejPos 115v.
»śmiertelny jad« (2): BibRadz *3v; ábowiem táki cżłowiek [który pana swego kazi] [...] ſtudnię s kthorey wſzytcy ludzie cżerpáią záraża ſmiertelnym iádem. GórnDworz Ee8.
»jadem zarażony, zarażać, zarażający« [szyk zmienny] (2 : 1 : 1): RejAp 82v; GórnDworz Ee8; iż y ciáło twoie poſpołu z nią [duszą] ieſt iuż tym wiecżnym iádem iego [węża] záráżone RejPos 326v; SkarŻyw 261.
»jad a zaraza (a. zarażenie)« (3): Liciniuſowę [...] ſententią pochwaláyą/ ktory wyzwolone náuki iádem á zárazą poſpolitą názywał. KwiatKsiąż F3; A thu iuż mocnie á pilnie ſłuchay á przypátruy ſie [...] iáki tho ſrogi wrzod ná ſobie nośiſz/ [...] á iáki ieſt ſrogi iad á záráżenie iego. RejPos 327, 251.
»żądło i jad« (1): Anyoł tám piekielny rządźi/ ktory tey niewieśćie y naśieniu iey przećiwny ieſt. ktory żądłem y iádem ſwoim nogi iey śięga: od ktorey zdeptána ieſt y ſkruſzona głowá iego. SkarKaz 578b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
W porównaniu (2): Oſtrośćią zębów [ludzie złośliwi, potwarce] podóbni wężowi/ Iádem byſtrému rowni pádálcowi. KochPs 204, 84.
W charakterystycznych połączeniach: jad aspidow (2), bazyliszkow, ostry, prawy, sprosny, srogi, wrzeciennic; pełen jadu (2); jadem napojony.
»jad śmiertelny« = venenum mortiferum Vulg (3): ále ięzyká żaden z ludźi vkroćić nie może/ bo ieſt nie ſpokoyne złe/ pełen iádu ſmierthelnego Leop Iac 3/8; Twoie ſłowá [języku wszeteczny] ſą ſtrzały iádem nápoioné Smiertelnym KochPs 186; WujNT Iac 3/8.
»jad wężowy« (2): venenum aſpidum ſub labijs eorum. [...] Ięzyki ſwemi zdradliwie pocżynali/ Iad wężowy pod ich wargami WróbŻołt 13/3.
»zarażenie a jad« (1): Y przyrownywa thákowe iádowite kłamſtwo ięzyká przewrotnego [...] ſtrzałom/ ktore przenikáią ſerdecżne wnętrznośći/ záráżenim á ſproſnym iádem ſwoim/ cżłowieká káżdego. LubPs cc2.
W połączeniu szeregowym (1): iżby mu też thákież wedwákroć námieſzano tákich iádow/ zwodow/ fáłſzow/ y wſzego łotroſtwá/ iáko ono też inym ludziom mieſzáło RejAp 150.
W porównaniach (5): A ten błąd ſnadz by ſie was ieſſcze iął od żywotá mátki wáſſey/ á iad waſz [przełożonych] byłby ku iáſſczorce podobien álbo ku onemu wężowi/ ktory ogonem zátula vcho ſwoie/ áby nie dobrego nieſlyſſał. RejPs 85v; SeklKat Y4; Ale to ieſt ſzcżyry Antichriſtow wymyſł/ iáko y innych temu podobnych bárzo wiele ktorymi ſie wierni brzydźić iáko iednym iádem máią. CzechRozm 258v; CzechEp 106; iż ktorybykolwiek człowiek wſtydu/ á ſpráwiedliwośći nie miał w ſobie/ tęn áby wygłádzon był z poſrzodká ludźi/ iáko iad Rzeczypoſpol GórnRozm N2v.
W charakterystycznych połączeniach: jad w sobie mieć, zakrywać; pozbyć jadu; zabiegac jadowi; jad nagorszy, srogi (3), szkodliwy (2), zbytny.
»jad z wnętrznośći wyrwać, zbyć z serca« = przestać błądzić, grzeszyć (1 : 1): Lecż ktorzi ſię z ich pánowánia wybili/ á iad z wnętrznośći twoich wyrwáć chcą [virus ex suis visceribus evellere] [...] wielkimi ludźmi być mogą. ModrzBaz 40; Ale Bog łáſką ſwoią nań weyrzał/ iſz k ſobie przyſzedł: á chcąc ſię porátowáć/ nágo ſię po oſtrym ćierzniu/ y párzących pokrzywách/ tacżać pocżął: y zrániwſzy y popaliwſzy ćiáło ſwoie/ przez wytocżenie krwie ſwey z ſkory/ iádu onego zbył z ſercá SkarŻyw 249.
»jadem zarazić (a. zarażać), zarażony; zarażony jad« [szyk zmienny] (7; 2; 1): LubPs T6; Tego też mieyzá Zdraycę co tobie pobłaża/ Bo ten iad ſerce Páńſkie náwićcey [!] zaraża. Prot D3v; Ale chcąc okázáć/ iáko to ieſt wielki á záráżony iad ten ſrogi grzech tá głuchość vſzu y ſercá náſzego/ [...] nie tylko proſtemi ſłowy/ ále niemáłemi ceremoniámi vżywáć racżył nàpráwy cżłonkow onych. RejPos 206; CzechRozm 242v; á ludźie wſzetecżni/ kuropłochowie/ pijánice/ y pochlebcy niech przy nich niebywáią: żeby/ [...] onego młodego panięćiá/ [...] niezáráźili iádem ſwoim ModrzBaz 76, 66 [2 r.]; Phil N4; GosłCast 53; A ktory iad prędzey záráźić y ſkáźić páńſtwá y kroleſtwá może/ iáko roſterki y niezgody? SkarKazSej 684b.
jad czego (2): SkarŻyw 59; Obycżaj iáko poznáć iad ich náuki SarnUzn H4 marg.
W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym sektę (2): [arcybiskupi] dekret vcżynili [...] áby [żacy] ſtámtąd [z Witemberku] wyſli á indziey ſie vcżyli gdzye by iádu Luterowego niebyło BielKron 201. Cf »Ewtychesowego jadu wilk«.
W połączeniu szeregowym (1): te korzenie tey to Lutherſkiey [...] wiáry/ mogą ich fałſz/ zdrádę/ iad/ bluźnierſtwá/ báłwochwálſtwá/ iáſnie pokázáć ReszPrz 54.
W charakterystycznych połączeniach: jad podać, podający, taić, wypuszczać na (wszytek) świat (2); jadu przy- słodzić, wystrzegać się; zajść w jady; jadem wojować; jad domownikow, domowy, ojcowski, pewny, wielki, zły; jadem opojony.
»jadem zarazić (a. zarażać)« (2): SkarJedn 179; Bo żyiąc ná świećie/ [Luter] świát iádem ſwym záráźił PowodPr 55.
»jad heretycki, kacerski (i aryjański)« (3 : 2): ktorzy [heretycy] Greki rozmáitymi iády kácerſkimi zárazáli y do odſzcżepieńſtwá y oſobnjch rozumow burzliwych przyzwycżáili. SkarJedn 179; wſzákże iuż po śiodmym Zborze mocy ták wielkiey/ iad on Heretycki nie miał. SkarJedn 212; SkarŻyw 59, 389; SkarKazSej 665b.
»jad pogański« (1): napierwſzy byli Biſkupi y ſtarſzy Ćhrześćiáńſtwá/ ná ktore ſię lud pogáńſki (errata) ná ktore ſię iad Pogáńſki (‒). więcey iáko ná fundowniki kośćielne rozśćiągał. SkarŻyw [407].
»Ewtychesowego jadu wilk« (1): w krotkim cżáśie náſtał ná toſz Biſkupſtwo Cárogrockie Antymus Ewtycheſowego iádu wilk SkarJedn 391.
»zaraźliwy jad« [szyk 2 : 1] (3): Która to Confeſsia [...] wielkie á záráźliwe iády/ y ſproſtne Luterſkie y Hugonotſkie Szwáycárſkie błędy w ſobie záwiera. WujJud A6v; CzechEp 122, 127.
jad czego (11): PatKaz III 100v; Wyley na nie gniew twoy, á iad gniewu twego niechay ie ogarnie. TarDuch A7; RejAp 78v; Ale iad niewdzięcżnośći gdzie ſie w kogo wkrádnie/ Trudno go pohámowáć wynurzy ſie ſnádnie. HistLan F4; ModrzBaz 7v; SkarŻyw 263; ktorzy też ſwey dawney przećiwko mnie zazdrośći/ y nienawiśći iádem piorá ſwe/ [...] oboſtrzyli y ieden iuż robotę ſwą ná iáśnią pokazał/ á drugi ná toż ſię gotuie CzechEp *2v; Phil M; A ty/ gdźie tylko mieśce zaymieſz ſobie/ (Gnuſnosći) przedni iad wlecżeſz za ſobą. GrabowSet G, H4v; GosłCast 62.
W charakterystycznych połączeniach: jad ogarnie, wkradnie się; jad wlec, wyrzucać; oczyszczać od jadu; mordowαć się, sięgać [kogo], zjęty jadem; jad czarny, fałszu, gniewu (3), gnuśności, grzecha, grzechowy, legartowy [= lenistwa], nienawiści, niewdzięczności, szkaradości, żałości, złej żądzej.
»jadem zarażać, zarażony« (1 : 1): [Adam i Ewa] takie im [dzieciom] przyrodzenie dáli. to ieſt ſkáżone y iádem złey żądzey záráżone y do złego ſkłonne. SkarŻyw 263; nie thylko bowiem ſámi ſobie ſzkodzą/ ále też y te sktorymi towárzyſtwo wiodą/ nieiákim iádem ſzkárádośći zárażáią Phil M.
jad czego (5): Ci ludzie kthorzy robią około Blaywaſu/ wpadaią [...] w paraliż/ w cżłonkowe boleſci/ á tho dla iadu dymow ktore z ołowu pochodzą. FalZioł III 36d; ieſtliby ſie bolącżka morowa wyrzuciła na ktorimkolwiek boku [... ] znak ieſth iże ſercze cierpi od iadu powietrza morowego FalZioł V 67, V 67v, 68v; ModrzBaz 35v.
W charakterystycznych połączeniach: jad dymow, (złego) powietrza (morowego) (4).
jad przeciwko komu, czemu (2): Indignatio, Gniew/ yad przećiwko komu Mącz 89a; SkarJedn 240.
jad na kogo (1): á świętego Biſkupá Chryzoſtomá y inne przy nim/ dla iádu y gniewu nań żony ſwey Eudoxy- ey/ prześládował SkarKazSej 680b.
W połączeniach szeregowych (4): Mącz 64b; Ná koniec widziemy co s tego vroſło/ iákie záiątrzenie ieſt w thych ludziech/ iáki iad/ iáka byſtrość/ iáko dziki á nieokrocony vmyſł SarnUzn H6; Iad/ vpadek/ zginienié/ ludu oboiégo/ Pátrz zła żóno [o Helenie]/ coś ty tu nábroiłá złego. GórnTroas 59; potym [królowie monarchowie] złożywſzy iad y moc y okrućieńſtwo ſwoie/ do tych owieczek ktore zábijáli/ ćiſnęli ſię y wpraſzáli SkarKazSej 679b.
W charakterystycznych połączeniach: jad w sobie mieć, hamować; z jadu kąsaé; dosyé uczynić (udziałać) jadu (jadowi) swemu (2); zabijać, zjęty jadem; jad bystry, dziwny, nieuskromny, srogi (3), wielki (5), zdradny, zły; pełen jadu (4).
»jadem miotać się« (1): Lecz oną [pani]/ [...] Iádem wielkim mieć ſie z zápalonym wzrókiem GosłCast 60.
»oburzyć się jadem [na kogo]« (1): Lecż zazdrośćiwy Smok [...] pátrząc ná niewieśćią á vłomną płeć/ iáko mądrze z śideł ſię iego wywichłáłá [...] oburzył ſię dziwnym iádem ná nię SkarŻyw 14.
»[kogo czym] pobudzić jadem« (1): Niech będźie iáko mówiſz/ ią drugié przykłádem Pobudzę ſwym żarzyſ- tym/ nieuſkromnym iádem GosłCast 44.
»od jadu rozpuknąć się; spukać się jady« [szyk zmienny] (1; 1): cżłowiek/ co naſkrytſzego w ſobie ma/ to ná ſię vpiwſzy ſię wywoła: á ieſli mu oddechu w tym nie vcżyniſz/ iż mowę iego hámowáć zechceſz/ wnet ſię od iádu ledwie nie roſpuknie. WerGośc 260; KochPieś 44.
»jad [czyj] uśmierzyć« (1): rękę ſwą rozſzerzyſz [Panie]/ Chcąc áby mnie ſtrzegłá: w tym iad ich [możnych] vśmierzyſz. GrabowSet C2v.
»jad swoj [na kogo] wyrzygnąć; z jadem [co na kogo] wyrzygnąć« = effundere virus, evomere Mącz (2 : 1): Latrare etiam ad hominem transfertur, Iad ſwoy ná kágo [!] wyrzignąć. Mącz 185c; Evomere aliquid in aliquem, S gniewem á s yadem co na kogo wyrzignąć. Mącz 507c, 139d.
»do jadu wzruszyć« (1): Co nieprzyiacioły do gniewu y iádu wzruſzyło/ á zwłaſzcżá zá przymowkámi ktore cżynił [...] názywáiąc Hetruſki niewolnikámi Krolow Phil C.
»zapalać się jadem« (1): Inflammantur rabie equi, Zápaláyą ſie yádem Mącz 129c.
»od jadu zgrzytać« (2): Frendeo etiam significat, Zębomá od yádu zgritam [!]. Mącz 136b; Infremo ‒ Od iadu zgrzitam, roziadłem ſie. Calep 534b.
»żarzysty jad« (1): GosłCast 44 cf »pobudzić jadem«.
»jad i nienawiść« (1): kto z wielkiego iádu y doſtałey á rozmyślney nienawiśći [...] wyrzecze zelżywe ſłowo ná bliźniego/ iuż go ná ſercu zábił SkarKaz 313a.
»jad i nieprzyjaźń« (1): Teraz przed lat kiládźieśiąt náſtąpiły herezye ná Kátholicką ś. wiárę/ [...] y ná kápłáńſtwo/ [...] iády y oſtre nieprzyiáźni ſwoie podnoſząc SkarKazSej 68lb.
»jad i teskliwość« (1): z iádu y teſkliwośći gdy ſię wywichłáć z prawdy ktorą go mądrze obtocżył/ Heretyk niemogł: záwołał wielkim głoſem: o Pietrze przewrotny/ wſzák ćie ma lud ten głupi zá świętego. SkarŻyw 372.
»złości i jady« (1): Ceſárze pobożni práwá ná heretyki vporne piſáli: iednák [...] więcey piſmem y poſtráchem/ niźli rzeczą y karánim złośći ich y iády hámuiąc. SkarKazSej 687b.
Synonimy: 1. trucizna; 4. bystrość, gniew, nienawiść, wściekłość, zajątrzenie, zjadłość, złość, złośliwość.
KCh