Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ARCERZ

Następne hasło: ARCHAIZM »

ARCHA (183) sb f

archa (99), arka (84); archa OpecŻyw (2), PatKaz I, RejPs, LubPs (2), RejWiz (2), Leop (39), BibRadz (32) RejPos (2), RejZwierc (5), WujJud, ArtKanc (2); arka BiałKat (3), KochPs (2), SkarŻyw, MWilkHist (2), LatHar (7), SiebRozmyśl (2), SkarKaz, SkarKazSej (2); archa : arka BielKron (1 : 63), RejAp (9 : 1).

Oba a jasne.

Fleksja

	sg
N	archa
G	archy, arki
A	archę
I	archą
L	arsze, arce
V	arko

sg N archa (52). ◊ G archy (24), arki (11). ◊ A archę (63). ◊ I archą (26). ◊ L arsze (3), arce (2). ◊ V arko (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w.

Znaczenia

1. Wg Starego Testamentu skrzynia drewniana ‒ symbol obecności Jehowy wśród ludu izraelskiego – w której przechowywano tablice dziesięciorga przykazań, naczynie z manną i laskę Arona (145)
- Przen
  - a.Matka Boska (2)
  - b.Eucharystia (1)
2. Wg Starego Testamentu zbudowana przez Noego wielka drewniana skrzynia, w której ocalił się od potopu (38)
- Przen
  - a. Matka Boska (1)
  - b. Kościół katolicki (1)

1. Wg Starego Testamentu skrzynia drewniana ‒ symbol obecności Jehowy wśród ludu izraelskiego – w której przechowywano tablice dziesięciorga przykazań, naczynie z manną i laskę Arona; arcaVulg [arca s. archa Łac śr] (145): OpecŻyw 180; Theſz przykazal [Bóg] Exodi duudzyeſtego y pyątego polozenya ſprawczve archą z drzeua nyeprochnyeyączego czo ſyą rozumye o pannye maryey przeſz grzechu PatKaz I 7; RejPs 199; A wżdy ſie nie nie wſtydał [Dawid] ku ćći Páná ſwego/ Skákáć przed oną Archą przymierza Páńſkiego. LubPs A6, dd2v; RejWiz 183 [2 r.]; A włożyż do Archy OſwiaczſTenie [!] kthore dam tobie LeopEx 25/16; I poſtáwiż then ołtarz przed zaſloną która wiſi przed Archą świádectwá LeopEx 30/6; Niechaj nietrwa dáley Archa Bogá Iſráelſkiego v nas/ bo cięſfka ieſt ręká iego nád námi [Filistynami] Leop 1.Reg 5/7; Archá Boża/ y lud Iſráelſki y Iudſki mieſſkáią theraz pod namioty Leop 2.Reg 11/11; Aták teras powſtáń Pánie Boże ná pokoy a y odpoczynek twoy/ ty ſam y Archá mocy twoiey Leop 2.Par 6/41, Ex 25/20, 30/6, 1.Reg 5/3, l.Par 6/31, Ier 3/16 (39); tym [olejem świętym] będzyeſz mázał dom ſwiádectwá y Arkę zakoná BielKron 33v; Arká ſwiádomiey y ine rzecży ſwięte zoſtáły w namieciech z Moiżeſzem BielKron 40v; Roſkazał Iozue kápłanom áby wzyęli Arkę vmowy y ſiedḿ trąb BielKron 47, 35v, 39, 46v, 63, 70 (64); vkazáłá ſie árká teſtámentu Páńſkiego w koſciele iego RejAp 96; Archá byłá ſkrzyniá w ſthárym zakonie/ w kthorey było przykazánie Páńſkie RejAp 98, 98 [5 r.], 201, Dd2v, Ee (10); RejPos 172v, 198v; BiałKat 138v [2 r.J; RejZwierc 47, 126 [2 r.], 258; Azá nagle zdechł gdy chćiał podnieść Archę Páńſką WujJud 9; Arkę nieprzyiaćiołóm znák ſwéy wielmożnośći Podał w ręce KochPs 118, 195; LatHar 245, 477, 513; O w iákiéy vczćiwośći oná Arká byłá/ Co mánny onéy trochę tám w ſobie nośiła? SiebRozmyśl K4v; SkarKazSej 697a [2 r.].

Połączenia [kalki z tekstów hebr. i łac. Pisma św.]: archa Boga Izraelskiego [Dei Israel] (5), boska, boża [Dei] (28), mocy [fortitudinis], pańska [Domini Dei] (11), poświęcenia [sanctificationis] (2), przymierza [foederis] (8), świadectwa [testimonii] (7), świadomiej, testamentu [testamenti] (2), umowy (2), zakona (2).

Wyrażenie: »archa starego zakonu, starozakonna« (2): do noſzenia Arki ſtárego zakonu [...] nie máłego przygotowánia potrzebá było LatHar 214; gdźie ono przeiáſne rozlicznych cnot złoto/ ktorym byłá ſtározakonna oná Arká okowána? LatHar 215.

Szereg: »archa a(l)bo skrzynia; skrzynia albo archa« (3 : 3) : Arkę albo ſkrzynię napirwey vcżynicie z drzewá Setim BielKron 33; Skrzynia albo Arká s tymi rzecżámi ktore w niey były BielKron 116, 63; BiałKat 138v; SkarŻyw 502; SkarKaz 39a.

Przen:

a.Matka Boska (2):

Wyrażenia: »archa starozakonna«: O MARIA Arko ſtározakonna/ niebieſką Mánnę w ſobie záwieráiąca LatHar 505.

»archa święta«: Bowiém ty/ Arko święta/ nie mánnęś nośiłá/ Aleś przybytkiem Bogá nawysſzégo byłá. SiebRozmyśl K4v.

b.Eucharystia (1):

Wyrażenie: »żywa archa«: á coż rozumieć mamo tym żywym chlebie niebieſkim/ o Báránku Bożym/y o żywey Arce? LatHar 214.

2. Wg Starego Testamentu zbudowana przez Noego wielka drewniana skrzynia, w której ocalił się od potopu; arca PolAnt (38): Vczyńże tedy ſobie Archę z drzewá Iodłowego/ y pobuduy izdbice w niey/ á obley ią ſmołą zwierzchu y wewnątrz. BibRadzGen 6/14; Auguſtin ſwięty powieda/ iż tá Archá byłá według proporcyiey ciałá człowieczego BibRadz I 4b marg; WSpomionął tedy Bog ná Noego/ y na wſzytki źwierzętá y bydłá/ kthore były z nim w Arſze BibRadzGen 8/1, Gen 6/15, 19, 7/13, 8/9, Luc 17/27 (31); RejZwierc 28a; Iam [Noe] też Pánie namileyſzy [...] Comći był bárzo chętliwy W on cżas gdym Arkę budował MWilkHist F4, G; wnidź co narychley/ iák gołębicżka do Archy/ w KOścioł w ktorym Bog mięſzkáć racży ArtKanc K12.

Wyrażenie: »archa Noego«: Archá Noego znáczy nam Kościoł/ oprocz ktorego zbáwienie być nie może BibRadz I 5a marg.

Przen:

a. Matka Boska (1):

Wyrażenie: »archa figurowana«: Potym Noe rzékl: Tatz ieſt [Marna] Archá figurowaná/ przez ktorą koſciol od potopu potępieniá ieſt wybawion OpecŻyw 184.

b. Kościół katolicki (1):

Wyrażenie: »archa Noego«: Tuć ieſt kośćioł iego święty/ [...] tuć oná Archá Noego/ a przybytek Bogá żywego. ArtKanc K12.

Synonimy: 1. skrzynia; 2. korab, okręt, skrzynia.