[zaloguj się]

KALETA (131) sb f

f (128), m (3) [w funkcji n-pers].

Oba a jasne (w tym w pierwszym 4 r. błędne znakowanie); -é- (14), -e- (7); -é- OpecŻyw (2), OrzQuin, KochFr (3), SarnStat (2), GosłCast; -e- Mącz (6); -é- : -e- PudłFr (5 : 1).

Fleksja
sg pl
N kaléta
G kaléty kalét
D kalécie
A kalétę kaléty
I kalétą
L kalécie

sg N kaléta (18).G kaléty (47).D kalécie (2).A kalétę (25) [w tym: -ą (10), -a (1)].I kalétą (5) [w tym: -a (1)].L kalécie (20).pl G kalét (8).A kaléty (6).

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. Woreczek, przede wszystkim na pieniądze, często noszony przy pasie; marsupium BartBydg, Mącz, Calag, Cn; crumena Mącz, Calag, Cn; pera Mącz, Calep, Cn; sacculus BartBydg, Cn; pasceolus Mącz,. Cn; tascha BartBydg; bero, theca nummaria Mącz; ascopera, bulga, crumina, follis, funda, locellus, loculi, phascolum, scortea, ventrale Cn (127): Iakom ya nyeprzyszeth do lasza yasyonovego gdzye pasyono bydlo owcze y kosy anym wsyal slvszebnykovy szyekyerky czapky pasza y Kalethy ZapWar 1505 nr 2007; Yakom ya wszyal Thy rzeczy tho yesth szyerzpy Coszule (Dwye) przeszczyeradla pas Caletha ZapWar 1524 nr 2300, 1504 nr 1924, 1510 nr 2066, 1519 nr 2213, 1523 nr 2296; Tascha, calyeta BartBydg 155b; LibMal 1544/78, 86v, 87, 1545/95, 95v (14); KromRozm II r4v; Idzi ſię ſkárżył na Phálká iż gdy ná roli ſpał tedy mu Phálk wźiął miecz/ káletę y trzy groſze UstPraw I3v, I3v, 14 [3 r.]; ále wzyął [Dawid] kiy páſterſki á pięć kámieni z rzeki ſmágłe do proce/ ſchował ie do kalety/ y ſzedł przećiw Goliáthowi BielKron 65v, 202v, 376, 420; Mącz 24c, 210c, 282b; BielSat C2v; RejZwierc 66v, 241v; CzechRozm 236 [2 r.]; SkarŻyw 119; á z wierzchu miał z ſukniey lankę dwoiſtą/ do ktorey mogł włożyć co trzebá/ iáko do kálety. WerGośc 217 [idem BielKron 420]; PudłFr 48, 76; BielRozm 19; Calep 774a, 820a; SarnStat 704 [2 r.]; KlonWor 36, 49, 67.

W charakterystycznych połączeniach: kaleta duża, nowa (2), stara, wielka (2); schować do kalety, włożyć; z kalety ukraść (5), wyjąć (6), wziąć (4).

Przysłowia: Przyiaciél napewnieyſzy w kálécie. PudłFr 48, 48.

naydźie cżáſem w ſtárey kálećie więcey pieniędzy niż w nowey KlonWor ded **2.

Zwroty: peryfr. »dzierżeć ręce w kalecie« = bez przerwy wydawać pieniądze (1): Bo dzyerz ręce w kálecie/ ábyć nie záziębły/ Ano ſie w obu mieſzkoch/ iuż puſtki zálągły. RejZwierz 136.

peryfr. »mieć kaletę odkrytą« = być hojnym (1): Więc ſie z nimi [skarbami] nie chłubiąc ná Rzecżpoſpolitą/ Ci Suchodolſcy máią káletę odkrytą. PaprPan T.

peryfr. »w kalecie pustki miewać« = nie mieć pieniędzy (1): Tákże ſobie po troſze/ ſpołu przykradáią/ Aż w kalecie y w ſkrzynce/ puſtki Więc miewáią. RejZwierz 137v.

peryfr. »musnąć po kalecie« = ukarać grzywną (1): Karano go ná zdrowiu y też ná monećie/ Kiedy go więc muśniono znácżnie po kálećie. KlonWor 18.

peryfr. »pojść, wypaść z kalety« = być wydanym (4 : 2): Iuż śię wroćił do domu przywiodł dwa Dźiánety/ Trzy Tysiące Czerwonych wypádło s kálety. BielSat B3 [idem BielRozm 12]; O Gierady domowe/ zapiśne Wielkierze/ Poydą gęſte v práwá/ s kálety Halerze. BielSat Ev [idem BielRozm 33], Ev; BielRozm 12, 33 [2 r.].

peryfr. »do kalety się nie pomykać« = nie kwapić się z datkiem (1): HEy Kolędá Pánowie: Widzę/ do káléty Zaden ſye nie pomyka PudłFr 7.

peryfr. »kaletę rewidować« = trudnić się złodziejstwem kieszonkowym (1): Vpátrzywſzy [złodziejek] pogody miedzy ludźmi w ćieśni/ Káletę rewiduie/ kieſzenią okleśni. KlonWor 36.

peryfr. »rozszyndować [komu] z pieniędzy kaletę« = wyciągnąć od kogoś pieniądze (2): Ty wſzyſtki miánowáne w Krákowie kobiety/ Rozſzynduią proſtakom z pieniędzy kálety. BielSat C [idem] BielRozm 15.

peryfr. »kalety strząsać« = wydawać pieniądze (1): Bo Więc ſzpetnie niebożątká kálety ſtrząſáią/ A kthemu ná kołácye do ſyebie praſzáią. GroicPorzRej C3v.

peryfr. »(pieniądze) wybierać (a. brać), wziąć z kalety« = trudnić się złodziejstwem kieszonkowym [szyk zmienny] (6 : 1): Item powyedzial ze wlowiczu lyathoſz wyarmark na ſzwyethą Lucia pyącz zlotich vkradl wibyerayacz ſkalyeth w czizdzbye lyudzi gdzie czo mogl LibMal 1547/129, 1547/129 [2 r.], 130, 1552/169v, 1554/ 184, 184v.

peryfr. »wyczyściać kaletę« = wyciągać od kogoś pieniądze (1): A ták nábudował Kośćiołow Káplic/ Ołtharzow/ [...] doiąc thák głupi á zniewolony lud/ y thym Cżyſcem wycżyśćiáiąc/ obory/ mieſzki/ y kálety vbogich ludkow. GrzegŚm A4v.

peryfr. »z kalety wyjąć« [o kradzieży kieszonkowej] [szyk zmienny] (5): Item powyedzial ze thowarziſchewi ſwemu woythkovi trzi groſche ſkalyethi wyall LibMal 1543/74v, 1543/74v, 1544/79, 92v, 1547/129.

peryfr. »z kalety nie wyjmować ręki« = bez przerwy wydawać pieniądze (2): A ieſli ſie ná ſiedm Miaſt/ twoiá rzecż odwlekłá/ Iákoby ſie nieboże/ doſtáłá do piekłá. Iuż s kálety nie wyymuy/ nigdy twoiey ręki BielSat Ev [idem] BielRozm 33.

peryfr. »kaletę wynicować« = wyciągnąć od kogoś pieniądze (1): GosłCast 71 cf »worek i kaleta«.

peryfr. »grosze z kalety wypłoszyć« = ukraść (1): A gdy iuż vmie groſze z kálety wypłoſzyć/ Pięknie ſecundùm artem, mieſzek wypátroſzyć: Waży ſię y do ſklepu KlonWor 36.

Wyrażenia: »czcza kaleta« (3): Prot Bv; KochFr 43; Gdzie ſie kolwiek obroćiſz chceſz pocżynáć hoynie/ Poydzieſz ze cżcżą káletą iákoby po woynie. BielRozm 15.

»kaleta litewska« (1): Item thegoſz czaſſu pyothrek kalethą lythewſką wyellgą wkradl LibMal 1543/75.

»pełna kaleta« (1): Nie pomoże tám nic trzos/ ni pełna káłeta/ W ktorey tám ći vporni dziś nádzyeię máią/ A dla niey łáſkę Páńſką práwie opuſzcżáią. RejWiz 180v.

»pielgrzymska kaleta« (1): Pera, Pielgrzimska kálietá/ też tobolá páſturska. Mącz 290b.

»kaleta z pieniędzmi; pieniędzy kaleta« (2; 1) : ZapWar 1531 nr 2433; Powiedzial yſz czlowiekv skiſzkowa wczora wieczor v Bednarki myemkinyey kaliethą ſpyenyedzmy vkradl LibMal 1544/81; Nie ſtakimi wiwianky Odmykać donieba zamki Niepomoże tam rokieta Ani pieniedzý kalieta RejKup o8.

»kaleta uboga« [szyk 2 : 1] (3): Rzekł młodzyeniec/ proſzę cie wiedź mię iną drogą/ Boć wierę mam ná ten cżás káletę vbogą. RejWiz 23; RejZwierz 103; PudłFr 38.

Szeregi: »komora i kaleta« (1): MAło ná tym łotrowi/ iż z obory krádnie/ V kogo co w komorze y w kálećie/ zgádnie KlonWor 26.

»mieszek (a. miech), (albo, i) kaleta« [szyk 5 : 2] (7): Gdym wás ſlál bez miécha albo kaléty/ a záli wám cżego niedoſtawalo? OpecŻyw 98, 98; Mącz 69c, [454]b; RejPos 82v; GrzegŚm A4v; Calag 85a. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»trzos, (ni) kaleta« (2): Marsupium, trzosz, caleta, sacculus pecuniae BartBydg 87; RejWiz 180v. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»kaleta, (albo) wacek« [szyk 2 : 1] (3): LibMal 1548/142v; TY złodźieie ktorzy we dnie krádną/ mieſzki/ wácki/ kálety kryiomie rzeżą/ thák znáczą. GroicPorz kkv; Calag 85a. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»worek i kaleta« (1): Aż y nieſpráwiedliwie záda mu ták trwogę Z nieuléczonym rázem/ ná ſpráwie ſzwánkuie/ Y worki y kálétę záraz wynicuie. GosłCast 71.

W przen (1): Niechayże iedno ten Dawid Polſki/ ná thé nie obrzázánégo ſercá/ y nie obrzázánych warg Goliáty/ z káléty ſwéy Królewſkiéy/ tych kámieni dobędźie/ łátwie I.K.M. y to Kácérſtwo potłucze OrzQuin O.
Przen: Pieniądze, możliwości finansowe (18): Iáko ſkoro pomáca pulſu ná kálecie/ Wnet go minie gorącżká iáko ſámi wiecie. RejWiz 124; RejZwierz 137v [2 r.]; Nuſz záśię ony Báby co śiedzą ná trećie/ Ieſli ſnimi tárguieſz zábáiąć Kálećie. BielSat B4v [idem BielRozm 14], E, Ev; By miał naſpráwiedliwſzą/ á nie ma kálety/ Albo Liſá w zánádrzu/ álbo Vyá w práwie/ Káżdy konfuze ſtánie w ſwoiey káżdey ſpráwie. RejZwierc 244; PaprPan Aa2v; Tomku złoty/ twoiá wié kálétá/ Zkąd doſtáłá tego páſá Grétá. KochFr 62, 111; BielRozm 14, 28, 33, 34.
Zwrot: »z kaletą porachowywać się, obliczać się« [szyk zmienny] (1 : 1): Oblicża ſie s káletą nie chce reſpondowáć/ Muśi iey dáć ná kwity gdy nie máſz co ſchowáć. RejWiz 16v; KwiatOpis A2v.
Wyrażenie: »kaleta pusta« (1): Ale gdym ſie cżáſowi krotkiemu przypátrował/ y s káletą iákmiarz puſtą poráchowywał. KwiatOpis A2v.
Wyrażenie przyimkowe: »na [czyją] kaletę« = na czyjś koszt (2): Chrońćie śię tych białych głow co nád węglim śiedzą/ Bo ná náſze káłety piją dobrze iedzą. BielSat B4 [idem] BielRozm 14.
2. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »kaleta pasterska« = Capsella bursapastoris (L.) Med. (Rost); tasznik pospolity, roślina ruderalna z rodziny krzyżowych (Cruciferae) (1): á ieſt dwoiaki krwawnik/ ieden ieſt maiączi liſtki iako by kaletki albo taſzki/ á przeto ieſt rzecżono kaleta paſterſka FalZioł I 20c.
3. n-pers (3): Item v kalyethy wuya ſwego weſzrzodcze vkradl czwyerthnyą pſſenycze LibMal 1551/ 165, 1551/165 [2 r.].

Synonimy: 1. miech, pytel, taszka, toboła, trzos, wacek, worek; 2. kaletki, krwawnik, tasznik, tobołki.

MM